Perkun

Perkun (lit. Perkūnas, Perkuns, fiń. Perkele, łot. Perkonos, Perkons, prus. Perkunis; możliwe że od praindoeuropejskiego rdzenia perk- – „dąb”) – naczelne, suwerenne bóstwo panteonu bałtyjskiego, gromowładca, bóg niebios, ognia i płodności, odpowiednik słowiańskiego Peruna. Ogólnobałtyjski bóg burzy i wojny, strażnik moralności oraz sprawca biokosmicznej płodności w lettolitewskich mitach nieba. Jego świętym drzewem i symbolem był dąb. Jako bóstwo, które można było oglądać, i o zdefiniowanej funkcji mitologicznej zastępował Dievs – deus otiosus panteonu bałtyjskiego. Wspominany był m.in. w pismach Jana Długosza.

Ten artykuł dotyczy bóstwa. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Perkun

bóg niebios, burzy, wojny, ognia i płodności, gromowładca
Występowanie	mitologia bałtyjska
Odpowiednik	Perun (słowiański)

Etymologia

Imię boga poświadczone jest jako litewskie Perkū́nas^[1], łotewskie Pērkons^[2], jaćwieskie Pjarkus^[3]. Istnieją także homonimiczne lub bliskobrzmiące słowa oznaczające ‘piorun’: lit. perkū́nas, łot. pērkūns, pērkuons, pērkauns, staropruskie percunis^[4][1].

Etymologia Perkuna jest niejasna. Wojciech Smoczyński (2025), analizując etymologię apelatywu perkū́nas stwierdza, że słowo to nie ma ustalonej bałtyjskiej etymologii^[4]. Istnieje kilka hipotez na temat pochodzenia słowa.

Praindoeuropejski bóg *Perkʷúh₃nos

Część indoeuropeistów, np. James Mallory i Douglas Q. Adams, oraz historyków, np. Peter Jackson (konsultując się z indoeuropeistą Norbertem Oettingerem(inne języki)), przy pomocy językoznawstwa porównawczego próbuje zrekonstruować praindoeuropejskiego boga burzy o imieniu *Perkʷúh₃nos^[5][6]. Głównymi świadectwami językowymi ma być bałtyjski bóg gromu Perkun, słowiański bóg gromu Perun, Fjörgyn, matka Thora, boga gromu w mitologii nordyckiej i, być może, Pardźanji, wedyjski bóg deszczu i burzy^[6], albański bóg pogody Perëndi oraz hetyckie perunaš ‘skała’^[7]. Teonim ten ma pochodzić od rdzenia *per- ‘bić’^[6] lub od rdzenia *perkʷ- ‘dąb’, a sam teonim miał później w różnych językach dostać różne rozszerzenia^[6]. W związku z tym teonim można dosłownie przetłumaczyć jako ‘Uderzacz’ albo ‘Władca Dębów’^[8].

Jackson wskazuje, że z wymienionych teonimów nie da się stworzyć jednej, wspólnej praformy, a że należy stworzyć co najmniej trzy, jednak na podstawie podobieństwa Perkuna i Fjörgyn stwierdza, że *Perkʷúh₃nos jest wczesną formacją^[5]. Według językoznawcy Guusa Kroonena(inne języki) pragermańskie ‎*fergunją ‘góra’ lub ‘górzysty las’ (z którego wywodzi przydomek bogini) może być powiązane z ‎*ferhwaz ‘dąb’ i ‎*furhwǭ ‘jodła’, lub powstało na gruncie germańskim i jest żeńską formą słowa ‎*fergaz ‘bóg’ (praforma żeńska: *perk⁽ʷ⁾-n-yeh₂-), co wyklucza związek z Perkunem^[9]. Językoznawca Riccardo Ginevra zauważa, że sama Fjörgyn nie ma żadnych związków z błyskawicą, i wywodzi jej imię od rdzenia ‎*perḱ- ‘pstrokaty’, ‘czarny’^[10]. Samo germańskie słowo często uważane jest za pożyczkę z celtyckiego^[11]. Krytykowany jest także sugerowany związek z Perunem. Słowiańska forma, gdyby odpowiadałaby bałtyjskiej, to brzmiałaby **Perkynъ (dałoby to polske **Przekin): bałtyckie *ū regularnie daje słowiańskie *y, w słowiańskim brakuje elementu -k-^[12]. Aleksander Brückner próbował rozwiązać ten problem tłumacząc, że -k- zaniknęło pod wpływem czasownika ‎*pьràti ‘bić’, a *y przeszło w *u jako analogia do rzeczowników typu ‎*běgunъ ‘biegacz’^[13][12]. Jęzkoznawca Norbert Ostrowski odrzuca pomysł Brücknera jako niemożliwy do udowodnienia; językoznawca Mikołaj Rudnicki stwierdził, że takie wyrzucenie środkowego -k- byłoby zjawiskiem całkowicie odosobnionym^[7]. Językoznawca Michał Łuczyński wskazuje, że formy bałtyjskie i germańskie różnią się przyrostkami, formy wedyjskie i hetyckie mają inne etymologie, teonim albański powstał na gruncie albańskim, a pie. uwargowione -kʷ- nie zanika i regularnie przechodzi w -k- w języku prasłowiańskim, w efekcie czego słowiański Perun nie może kontynuować pie. *Perkʷúh₃nos^[7]. Stwierdza on, że rekonkstrucja praindoeuropejskiego boga *Perkʷúh₃nos ~ *Perownos ~ *Perwṇtos jest bezpodstawna z powodu braku materiału językowego pozwalającego na takie rekonstrukcje, i stwierdza, że nie ma wspólnej indoeuropejskiej nazwy boga burzy^[14]; historyk Martin L. West także odrzuca możliwość rekonstrukcji imienia indoeuropejskiego boga gromu: Perkunas, Perun i Pardźanja zawierają różne rdzenie o różnych znaczeniach i mają inne formanty, co oznacza, że teonimy te powstały niezależnie od siebie^[15].

Od *perkʷ- ‘dąb’

Sugerowano także, że Perkun derywowany jest od praindoeuropejskiego rdzenia *perkʷ- ‘dąb’. Brückner tłumaczy teonim dosłownie jako ‘Dębowiec’^[16].

Ostrowski, omawiając apelatyw bałtyjski, rekonstruuje następujący paradygmat praformy^[17]:

• Mianownik: *pérku-Hō(n) ‘mający dąb’
• Dopełniacz: *perku-Hn-és (zamiast *pr̥ku-Hn-és w wyniku wyrównania w obrębie paradygmatu)

Według niego starszą formą jest łot. pērkuons, którą wyprowadza ze stopnia pełnego (mianownika), a lit. perkū́nas i dial. łot. pērkūns ze stopnia zerowego (dopełniacza). Sam przyrostek *-Hō(n) tworzy przymiotniki posesywne, i porównuje perkū́nas do lit. jáunas ‘młody’ < *h₂yéwh₁n-o-s ‘mający siłę’ < *h₂yéw- ‘siła’^[17].

Od *per- ‘bić’

Językoznawca Ernst Fraenkel(inne języki) odrzucił związek etymologiczny Perkuna z dębem. Zamiast tego przyjął etymologię łączącą go z czasownikiem per̃ti ‘bić, chłostać’, ‘uderzać (o piorunie)’ (prabałtosłowiańskie *pertei). Perkun i Perun powstaliby analogicznie. Dla wyjaśnienia -k- stwierdza, że Perkun został rozszerzony o spółgłoskę zwartą miękkopodniebienną bezdźwięczną i porównuje go do wedyjskiego Pardźanji, którego imię zostało rozszerzone o spółgłoskę dźwięczną^[1]. Smoczyński uznaje takie wytłumaczenie za wątpliwe^[4].

Jan Otrębski dla wyjaśnienia -k- rekonstruuje czasownik *per-k(er)- ze wstawionym rdzeniem ‎*ker- ‘ciąć’ (por. gr. keírō ‘odcinać’, lit. kir̃sti ‘rąbać, ścinać’)^[18].

Ostrowski krytykuje taką etymologię. Zauważa, że przyrostek -unas z intonacją akutową (-ū́nas), występuje tylko w funkcji tworzenia imion odojcowskich, i że nie ma danych by uznać słowo perkū́nas za nazwę odojcowską. Przyrostek ten z intonacją cyrkumfleksową (-ū̃nas) może tworzyć nazwy wykonawców czynności lub nazwy nosicieli cech, ale intonacja tego przyrostka nie zgadza się z omawianym słowem^[19].

Pożyczka słowiańska

Smoczyński uznaje przyrostek -unas za pochodzenia ruskiego, co ma świadczyć o możliwości pożyczki. Według Smoczyńskiego formą podstawową ma być lit. dial. (wschodnie) perū́nas ‘piorun’, które jest zapożyczeniem ze średniobiałoruskiego perun ‘piorun’. Słowo to następnie zostało rozszerzone o -k- i zapożyczone do innych języków bałtyjskich. Wskazuje, że istnieją również nazwy własne odpowiadające temu słowu: jezioro Perū̃nas(inne języki) i dwie nazwy Perū̃nai (w liczbie mnogiej)^[20].