Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Język praindoeuropejski
rekonstruowany wspólny przodek języków indoeuropejskich Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Język praindoeuropejski (skrót: pie) – prajęzyk, hipotetyczny ostatni wspólny przodek wszystkich języków indoeuropejskich. Nie został on zaświadczony bezpośrednio (nie są znane żadne źródła historyczne języka praindoeuropejskiego), lecz jego istnienie zostało wywnioskowane na podstawie wielu zbieżności i podobieństw w słownictwie, gramatyce i fonetyce różnych języków. Został on częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej. Nie wszystkie badania zgadzają się co do istnienia takiego języka, część zaświadcza, że podobieństwa między językami grupy IE wynikają z wielu tysięcy lat sąsiedztwa dwóch lub więcej grup języków o różnym pochodzeniu[1].
Język praindoeuropejski miał być używany kilka tysięcy lat p.n.e. na nieokreślonych dokładniej terenach zachodniej Eurazji[2], ostateczny rozpad wspólnoty językowej nastąpił nie później niż dwa tysiące lat p.n.e.[3][a] Według najpowszechniej przyjmowanej w drugiej dekadzie XX w. hipotezy (teoria kurhanowa) mówiono nim na obszarze Stepu Pontyjskiego[4]. Wskutek ekspansji ludności posługującej się językiem praindoeuropejskim doszło do jego zróżnicowania dialektalnego; z poszczególnych dialektów powstały następnie pojedyncze prajęzyki, które ostatecznie dały początek kolejnym indoeuropejskim grupom językowym[5]. Najdawniej zaświadczonym w piśmie językiem powstałej w ten sposób rodziny jest hetycki – odkryte zostały teksty datowane na XVII wiek p.n.e.[6]
Język praindoeuropejski był językiem fleksyjnym – nominalne części mowy posiadały trzy rodzaje gramatyczne, trzy liczby i osiem przypadków[7]. Czasowniki zaś miały trzy aspekty, dwie strony, cztery tryby i – w ograniczonym zakresie – dwa czasy[8]. Natomiast pod względem stosunków morfosyntaktycznych należał on do języków nominatywno-akuzatywnych – aczkolwiek niektórzy językoznawcy wskazują na to, że w bardzo wczesnym okresie rozwoju miał charakter ergatywno-absolutywny[9] lub nominatywno-absolutywny[10]. Szyk wyrazów był ruchomy, ale głównym i najczęściej używanym szykiem był SOV (podmiot–dopełnienie–orzeczenie)[11].
Fonologicznie język praindoeuropejski cechował się bogactwem spółgłosek. Zgodnie z powszechnie uznawaną teorią laryngalną posiadał on trzy spółgłoski o artykulacji gardłowej lub krtaniowej (tzw. laryngały). Ponadto występowały w nim dźwięczne głoski przydechowe, zwarte zmiękczone i zaokrąglone, a także inne głoski, znane m.in. z języka polskiego. Jego system fonetyczny obejmował również po pięć samogłosek krótkich i długich[12]. W rdzeniach i przyrostkach słowotwórczych często miał miejsce charakterystyczny przegłos – podstawowa w tym języku samogłoska /e/ w zależności od formy wyrazu mogła zmienić się w /o/, wydłużyć do /ē/ lub /ō/ albo też całkowicie zniknąć[13].
Badaniem języka praindoeuropejskiego i jego rekonstrukcją zajmuje się nauka zwana indoeuropeistyką. Właściwe studia nad prajęzykiem i próby jego odtworzenia rozpoczęły się na początku XIX wieku.
Remove ads
Oznaczenia i standardy zapisu
Podsumowanie
Perspektywa
W niniejszym artykule stosowane są różne systemy zapisu języka praindoeuropejskiego, z reguły zgodnie z cytowanymi źródłami bibliograficznymi – autorzy według własnego uznania wykorzystują rozmaite konwencje[14][15][16], krótko przedstawione poniżej.
Niekwestionowanym standardem stosowanym powszechnie w publikacjach językoznawczych jest wykorzystywanie gwiazdki (*) w celu poprzedzenia form (wyrazów, rdzeni, głosek itp.) zrekonstruowanych metodami badawczymi, niezaświadczonych bezpośrednio, np.: *loḱs („łosoś”), *k (jedna ze spółgłosek). Natomiast pomiędzy ukośnikami /.../ podawany jest zapis fonetyczny, w tym przypadku najbardziej zbliżony do polskiej wymowy. Poszczególne znaki w zapisie języka praindoeuropejskiego używane są następująco:
- samogłoski *ā, *ē, *ō, *ī oraz *ū oznaczają samogłoski długie;
- głoski *h₁, *h₂ i *h₃ to tzw. głoski laryngalne (laryngały), przedstawione w dalszej części artykułu, jako *hₓ lub *H bywa zapisywany laryngał dokładniej nieokreślony;
- spółgłoski *ḱ oraz *ǵ oznaczają spółgłoski miękkie, bliskie polskich /ki/ oraz /gi/;
- spółgłoski *kʷ oraz *gʷ oznaczają spółgłoski zaokrąglone, zbliżone do polskich /kł/ oraz /gł/;
- spółgłoski *bʰ, *dʰ, *ǵʰ, *gʰ oraz *gʷʰ były spółgłoskami wymawianymi z przydechem, alternatywnie zapisywane są jako *bh, *dh itd.;
- spółgłoski półotwarte, równoznaczne polskim /j/ oraz /ł/, zapisywane są jako *i̯ (lub *y) oraz *u̯ (lub *w);
- znakami *l̥, *m̥, *n̥ oraz *r̥ zapisywane są zgłoskotwórcze (tworzące sylabę) warianty odpowiednich spółgłosek.
Czasem podawany jest też akcent wyrazowy, oznaczany za pomocą ukośnej kreseczki nad samogłoską (´), np. *h₁ésmi („jestem”). Może on też wystąpić z samogłoską długą, np. *ph₂tḗr („ojciec”). Makron i brewis umieszczone jednocześnie nad głoską oznaczają jej nieznaną długość, np. *ī̆.
Ewolucja form zapisywana jest znakiem większości, ostry kąt wskazuje formę późniejszą:
- A > B oznacza forma A przekształciła się w późniejszą formę B;
- A < B oznacza forma A pochodzi z wcześniejszej formy B.
Symbolem ∅ oznaczana jest zerowa końcówka fleksyjna, a także stopień zerowy rdzenia wyrazowego. Natomiast łącznik w praindoeuropejskich słowach (-) przedstawia budowę wyrazu, oddzielając od siebie poszczególne morfemy. W komórkach tabel znakiem zapytania oznaczono brak zrekonstruowanej formy w podanych źródłach, a myślnik (–) informuje, że dana forma nie istnieje.
Remove ads
Historia idei prajęzyka
Podsumowanie
Perspektywa
Prekursorem idei prajęzyka, od którego wywodzą się inne języki dawne i współczesne, klasyfikowane obecnie w ramach rodziny indoeuropejskiej, był Marcus Zuerius van Boxhorn. W r. 1647 zestawił on ze sobą łacinę, grecki, perski, sanskryt oraz języki germańskie, słowiańskie i bałtyckie, przypisując im istnienie wspólnego językowego przodka, którego nazwał językiem scytyjskim[17]. Powszechnie jednak pochodzenie języków indoeuropejskich (wówczas jeszcze określenie to nie istniało) przypisuje się Williamowi Jonesowi, który w wykładzie wygłoszonym w 1786 r. zwrócił uwagę na zaskakujące zbieżności w zakresie słownictwa i struktury gramatycznej pomiędzy sanskrytem, a językami europejskimi[18]. Stało się to przyczynkiem do powstania na początku XIX w. językoznawstwa historyczno-porównawczego, które na samym początku było w zasadzie tożsame z indoeuropeistyką. Spokrewnione ze sobą języki Thomas Young nazwał indoeuropejskimi – od obszarów, na których były one używane[19].
W 1816 r. Franz Bopp w swoim dziele Über das Conjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache potwierdził pokrewieństwo języków indoeuropejskich, dając tym samym początek nowoczesnej indoeuropeistyce[20]. Zaś w 1838 r. udowodnił przynależność języków celtyckich do rodziny indoeuropejskiej[21]. Natomiast w r. 1875 Heinrich Hübschmann wykazał, że język ormiański należy do odrębnej indoeuropejskiej grupy językowej, nie zaś do języków irańskich, jak wcześniej sądzono[21].
W r. 1822 Jakub Grimm sformułował regułę, zwaną dzisiaj od jego nazwiska prawem Grimma, dotyczącą zmian wymowy spółgłosek w językach germańskich, pokazując, jak owe zmiany językowe przekształcały całe słowa[22]. Pod koniec lat 70. XIX w. w Lipsku powstała szkoła naukowa, której twórcy (m.in. August Leskien) byli nazywani młodogramatykami. Wprowadzili oni koncepcję bezwyjątkowości tego typu praw głosowych, które według nich działają we wszystkich wyrazach i u wszystkich użytkowników danego języka. Sformułowali m.in. prawo Vernera, również dotyczące języków germańskich[23]. Mniej więcej w tym samym okresie (1878) Ferdinand de Saussure zaproponował hipotezę istnienia dwóch koeficjentów sonantycznych – specjalnych głosek o artykulacji gardłowej lub krtaniowej[24], które tłumaczyłyby pewne niewyjaśnione do tej pory zjawiska fonetyczne w językach indoeuropejskich. Jego hipoteza nie spotkała się z większym poparciem, została potwierdzona dopiero w latach 20. XX w. po odkryciu i odczytaniu języków anatolijskich – w jednym z nich, hetyckim, Jerzy Kuryłowicz odkrył ślady głosek proponowanych przez de Saussure'a[25]. Na tej podstawie została opracowana i rozwinięta teoria laryngalna, według której w praindoeuropejskim istniały trzy głoski gardłowe lub krtaniowe, zwane krótko laryngałami. Odkrycie tego bywa uważane za najważniejsze osiągnięcie w dziejach dyscypliny[24]. Sam Kuryłowicz przyczynił się do jeszcze lepszego zrozumienia indoeuropejskiego przegłosu w swojej publikacji L'Apophonie en indo-européen (1956).
Rekonstrukcję języka praindoeuropejskiego na dużą skalę po raz pierwszy przeprowadził August Schleicher w książce Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (1861). Jako pierwszy napisał też w zrekonstruowanym przez siebie prajęzyku krótkie opowiadanie o tytule Owca i konie[26]. W 1959 r. Julius Pokorny opublikował Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, pierwszy słownik etymologiczny języków indoeuropejskich, zawierający obszerny zbiór zrekonstruowanych rdzeni wyrazowych w języku praindoeuropejskim. W następnych latach pojawiły się próby poszukiwania pokrewieństwa rodziny indoeuropejskiej z innymi – m.in. Władisław Illicz-Switycz i Aron Dołgopolski zaproponowali jej przynależność do dużej makrorodziny językowej, nazwanej nostratyczną[27].
Zarówno słownictwo, jak i struktury gramatyczne języków indoeuropejskich wykazują tak dużo cech wspólnych, że można domniemywać faktyczne wspólne pochodzenie tych języków. Alternatywny model ligi językowej, czyli grupy pierwotnie bliżej niespokrewnionych języków, które upodobniły się do siebie przez wzajemne oddziaływanie, jest w obliczu tych zaobserwowanych cech wykluczany przez badaczy[28].
Należy też podkreślić, że kwestia poszukiwania praojczyzny indoeuropejskiej – która znajduje się w kręgu zainteresowań indoeuropeistów – jest kwestią językową, nie genetyczną[29].
Remove ads
Pochodzenie prajęzyka
Podsumowanie
Perspektywa
Pochodzenie języka praindoeuropejskiego oraz jego pokrewieństwo filogenetyczne nie jest bliżej znane. Na podstawie pewnych obserwowanych zbieżności morfologicznych i fonologicznych niektórzy językoznawcy próbują wiązać rodzinę języków indoeuropejskich z innymi.
Stosunkowo często postulowane jest pokrewieństwo z rodziną języków uralskich, która to wraz z indoeuropejskimi miałaby tworzyć nadrodzinę indo-uralską[30]. Współcześnie zwolennikami hipotezy indo-uralskiej są Alwin Kloekhorst[31] i Frederik Kortlandt. Według tego drugiego ludność praindouralska zamieszkiwała tereny na południu od Uralu. Jej część przemieściła się bardziej na zachód, nad Morze Czarne, gdzie doszło do kontaktów językowych z ludnością kultury majkopskiej i gdzie wykształcił się język praindoeuopejski[32].
Rzadziej proponowana jest nadrodzina indo-tyrreńska, w której jako najbliżsi krewni znajdowałyby się wymarłe, starożytne języki tyrreńskie[33]. John Colarusso proponuje istnienie w przeszłości języka prapontyjskiego, od którego pochodziłyby praindoeuropejski oraz prajęzyk rodziny abchasko-adygejskiej[34]. Zaś Allan Bomhard postuluje związki z wymarłymi językami huro-urartyjskimi, które wraz z indoeuropejskimi miałyby pochodzić od bliżej nieokreślonego języka „pra-azjanickiego”[35].
Nikołaj Andrejew sugerował istnienie języka proto-borealnego, z którego wywodziły się cztery późniejsze prajęzyki: praindoeuropejski, prauralski, praałtajski i prakoreański[36]. Z kolei Joseph Greenberg proponuje podobną, aczkolwiek nieco większą makrorodzinę eurazjatycką – łączącą języki indoeuropejskie, uralsko-jukagirskie, ałtajskie, eskimo-aleuckie, czukockie (czukocko-kamczackie) oraz języki etruski, japoński, koreański, ajnuski i giliacki (niwchijski)[37]. Zaś Władisław Illicz-Switycz i Aron Dołgopolski (którzy rozpowszechnili starą hipotezę Holgera Pedersena) postulują analogiczną makrorodzinę nostratyczną o składzie takim jak eurazjatycka plus języki drawidyjskie, kartwelskie i afroazjatyckie, niektórzy dodają również nilo-saharyjskie i język sumeryjski[27]. Natomiast propozycją Harolda Fleminga jest ogromna fyla językowa, nazwana przez niego boreańską, do której należą według niego makrorodziny: nostratyczna, amerindiańska, dene-kaukaska i austrycka[38].
Próby filogenetycznego wiązania rodziny indoeuropejskiej z innymi są jednak najczęściej efektem metody masowej komparacji leksykalnej, która jest metodą kontrowersyjną, odrzucaną przez wielu językoznawców[39]. Hipotezy tworzone z jej wykorzystaniem, takie jak nostratyczna, są uważane za niezbyt przekonujące lub nawet błędne[27].
Remove ads
Miejsce i czas prajęzyka
Podsumowanie
Perspektywa
Poszukiwanie ojczyzny języka praindoeuropejskiego rozpoczęło się w momencie zidentyfikowania rodziny. Początkowo dużą wagę przywiązywano do starożytnych tekstów indyjskich i irańskich, co miało bezpośrednie przełożenie na propozycje badaczy. William Jones uważał, że ojczyzną Praindoeuropejczyków był Iran, inni współcześni mu badacze proponowali Himalaje lub subkontynent indyjski[40]. W 1851 r. angielski językoznawca Roger Latham skrytykował hipotezy o pochodzeniu indoeuropejskiego z Azji – według niego Indoeuropejczycy rozprzestrzenili się z terenów Europy[41]. Idea europejskiej ojczyzny stała się popularna szczególnie w kręgach nacjonalistycznych. Posługując się pojęciem Ariów (termin w rzeczywistości określający ludy indoirańskie) ideolodzy narodowego socjalizmu stworzyli wbrew nauce ideę „Aryjczyka”, którego przodkowie mieliby jakoby zamieszkiwać południową Skandynawię i północne Niemcy[42].
W 1886 r. Otto Schrader jako pierwszy zaproponował, że praojczyzna Indoeuropejczyków znajdowała się na stepach w okolicach Morza Czarnego. Hipotezę tę rozpowszechniła w 1956 r. Marija Gimbutas, autorka teorii kurhanowej, według której pomiędzy 4400 a 2800 r. p.n.e. konni wojownicy podbili większość obszarów Europy oraz środkowo-zachodniej Azji, wypierając miejscową ludność i narzucając jej swój język. Wraz ze zdobywaniem nowych terenów i osiedlaniem się na nich, pierwotny język najeźdźców ewoluował, dając podstawy dzisiejszej indoeuropejskiej rodzinie językowej[43]. Owa hipoteza o pochodzeniu rodziny ze Stepu Pontyjskiego, utożsamiająca Praindoeuropejczyków z kulturą grobów jamowych, posiada w XXI w. najwięcej zwolenników.
Inne rzadsze hipotezy umiejscawiały praojczyznę na rozległym obszarze od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne w okresie mezolitu (8500 do 5000 lat p.n.e.)[44]. Według jednej z nich Praindoeuropejczycy byli ludnością tworzącą kulturę ceramiki wstęgowej rytej[45].
Główną współczesną alternatywną hipotezą do najpopularniejszej teorii kurhanowej jest teoria anatolijska, zgodnie z którą ojczyzna Indoeuropejczyków znajdowała się na terenie Anatolii pomiędzy 6500 a 5000 lat p.n.e.[46] Jej autorem jest Colin Renfrew, według którego językiem praindoeuropejskim posługiwali się anatolijscy rolnicy najpóźniej 7 tysięcy lat temu. Następnie, wskutek rolniczych migracji, język ów został zaniesiony na tereny dzisiejszej Grecji, a następnie wzdłuż Dunaju do Europy Środkowej[47]. Odrębną tezę postawili natomiast Tamaz Gamkrelidze i Wiaczesław Iwanow, wskazując jako praojczyznę obszar obejmujący południe Kaukazu i północ Mezopotamii[48].
Często teorie dotyczące praojczyzny oparte były na archeologii językowej. Jednym z dawnych argumentów był tzw. argument łososia – słowo to zostało zrekonstruowane w języku praindoeuropejskim jako *loḱs, a jego formy pochodne istnieją w wielu indoeuropejskich grupach językowych. Ponieważ łosoś szlachetny występuje w regionach atlantyckich, lecz nie w wodach sąsiadujących ze stepem czarnomorskim, zakładano, że pierwotna siedziba Indoeuropejczyków musiała znajdować się na obszarach germańsko-bałto-słowiańskich. Później jednak zidentyfikowano gatunek salmo trutta żyjący w Morzu Czarnym i Kaspijskim, co na nowo przysporzyło popularności teorii pontyjsko-kaspijskiej (kurhanowej)[49]. Współcześnie zwraca się uwagę na wyraz *h₁eḱwos, oznaczający konia. Kilka tysięcy lat temu gatunek ten miał kluczowe znaczenie dla eurazjatyckich społeczności stepowych, wyklucza się więc teorie o irańskim, indyjskim czy bałkańskim pochodzeniu Indoeuropejczyków[40][50]. Michael Meier-Brügger jako najbardziej prawdopodobny przedział czasu istnienia praindoeuropejskiego podaje okres między 5000 a 3000 lat p.n.e.[51]
Remove ads
Rozwój i rozpad prajęzyka
Podsumowanie
Perspektywa
Chronologia
Należy mieć świadomość, że język praindoeuropejski nie był językiem niezmiennym i istniejącym w ściśle określonym, bardzo krótkim przedziale czasowym, lecz ewoluował i w różnych swoich okresach jego wczesne i późne formy mogły znacząco różnić się od siebie. W latach 50. XX w. Nikołaj Andrejew zaproponował następujące przedziały w dziejach prajęzyka[52]:
- okres wczesny – archaiczny, typologicznie język izolujący i tonalny, słowa składają się z jednej sylaby i jednego morfemu, są nieodmienne i nie są formalnie podzielone na części mowy;
- okres średni starszy – język aglutynacyjny, słowa dwumorfemowe;
- okres średni nowszy – język fleksyjny, zanik tonów, dwa przypadki gramatyczne, aspekt czasowników niedokonany i dokonany;
- okres późny starszy – złożona morfologia, wiele wyrazów trójmorfemowych, powstanie dopełniacza, liczby gramatycznej oraz form aorystu i trybu życzącego;
- okres późny nowszy – system rdzeni wyrazowych, bogata fleksja, rodzaj żeński oraz liczba podwójna.
Kolejnym etapem rozwoju języka praindoeuropejskiego był rozpad, spowodowany ekspansją jego użytkowników. Według Tadeusza Milewskiego proces ten (zobacz: ekspansja języków indoeuropejskich) przebiegał następująco[5]:
- różnicowanie się wspólnego języka – rozrost terytorialny i powstawanie na obrzeżach jego praojczyzny pierwszych odmiennych dialektów;
- pierwsza fala migracji ludności w czterech kierunkach i zerwanie łączności z centrum, a tym samym powstanie pierwszych odrębnych języków, dających początek niektórym gałęziom indoeuropejskim – anatolijskiej, tocharskiej, italoceltyckiej, helleńskiej i germańskiej;
- zmiany w systemie fonetycznym dialektów centralnych w inny sposób (zobacz: języki satem), niż na peryferiach obszaru indoeuropejskiego (języki kentum), co spowodowało ostateczny rozpad wspólnoty językowej;
- druga fala migracji ludności w czterech kierunkach i powstanie kolejnych indoeuropejskich gałęzi i grup językowych – tracko-ormiańskiej, albańskiej, indoirańskiej i bałtosłowiańskiej.
Tamaz Gamkrelidze i Wiaczesław Iwanow z kolei zaproponowali w r. 1984 następującą ścieżkę rozwoju[53]:
- podział na dwa obszary dialektyczne, A (przyszłe języki anatolijskie, tocharskie, italskie, celtyckie i ilirskie) oraz B (bałtyckie, słowiańskie, germańskie, helleńskie, ormiańskie i indoirańskie);
- oddzielenie się języków anatolijskich;
- zwiększanie się różnic między obszarami A (tocharo-celto-italskim) i B;
- oddzielenie się języków tocharskich i italoceltyckich, podział obszaru B na gałęzie bałto-słowiańsko-germańską i helleno-ormiańsko-indoirańską, dodatkowo wzajemne kontakty językowe gałęzi bałto-słowiańsko-germańskiej z dwiema innymi gałęziami (odrębnie), tocharską i helleno-ormiańsko-indoirańską;
- wyodrębnienie się gałęzi italskiej, celtyckiej, helleńskiej, ormiańsko-indoirańskiej, germańskiej i bałtosłowiańskiej, dodatkowo zbliżenie gałęzi bałtosłowiańskiej i ormiańsko-indoirańskiej;
- oddzielenie się gałęzi ormiańskiej i indoirańskiej.
Natomiast w 2002 r., przy użyciu metod analizy matematycznej zapożyczonych z biologii ewolucyjnej, Donald Ringe, Tandy Warnow i Ann Taylor zasugerowali poniższą kolejność oddzielania się różnych gałęzi indoeuropejskich[54]:
- anatolijska;
- tocharska;
- italoceltycka;
- albano-germańska;
- helleno-ormiańska;
- indoirańska i bałtosłowiańska.
Współcześnie nie ulega wątpliwości – co potwierdzają powyższe propozycje – że od języka praindoeuropejskiego jako pierwszy oddzielił się praanatolijski, z którego w późniejszym czasie wyewoluowały poszczególne języki grupy anatolijskiej[55].
Indoeuropejskie grupy językowe
Język praindoeuropejski wyewoluował w 13 głównych grup językowych[56], przedstawionych w poniższej tabeli wraz z przybliżonym okresem ich najstarszych źródeł pisanych[57].
.GIF){kind=small}
Ponadto wykształciły się różne inne języki indoeuropejskie bliżej niesklasyfikowane, w tym gromada luźno powiązanych wymarłych języków paleobałkańskich[60], takich jak dacki, frygijski, liburnijski, mesapijski, myzyjski, peoński, tracki, wenetyjski czy języki ilirskie.
Remove ads
Charakterystyka ogólna
Podsumowanie
Perspektywa
Typologia i składnia
Język praindoeuropejski był językiem fleksyjnym. Natomiast pod względem stosunków morfosyntaktycznych należał zasadniczo do nominatywno-akuzatywnych – agens zdania przechodniego oraz podmiot zdania nieprzechodniego były wyrażane przy pomocy mianownika, a dopełnienie bliższe przy pomocy biernika[9]. Istnieją jednak poszlaki, że we wczesnej fazie rozwojowej praindoeuropejski był językiem ergatywno-absolutywnym, czyli takim, w którym agens wyrażany jest przypadkiem ergatywu, a pacjens zdania przechodniego i podmiot zdania nieprzechodniego przypadkiem absolutywu[9]. Alternatywnie mógł on mieć też charakter pośredni, czyli nominatywno-absolutywny[10].
Przypuszcza się, że indoeuropejski prajęzyk był językiem typu SOV: podmiot–dopełnienie–orzeczenie. Aczkolwiek inne szyki wyrazów również były dopuszczalne, w zależności od tego, na który element zdania był położony nacisk – podobnie jak ma to miejsce w języku polskim (szyk ruchomy)[11].
Główne cechy składni praindoeuropejskiej[61]:
- we frazach nominalnych (rzeczownikowych) przymiotniki musiały zgadzać się z rzeczownikami co do gramatycznego rodzaju, liczby i przypadka;
- przymiotniki we frazach nominalnych mogły poprzedzać rzeczowniki lub odwrotnie, w zależności od tego, na który z nich kładziony był nacisk;
- przyimki prawdopodobnie pojawiały się zarówno przed, jak i po wyrazie, którego dotyczyły, zakłada się, że zachowanie drugiego typu (postpozycyjne) było starsze;
- występowały czasowniki rozdzielnie złożone;
- połączenie dwóch rzeczowników w wołaczu powodowało, że ten, który występował bezpośrednio przed spójnikiem „i”, zmieniał przypadek na mianownik;
- we frazach werbalnych (czasownikowych) podmiot musiał zgadzać się z czasownikiem co do gramatycznej osoby i liczby;
- formy fleksyjne czasownika jasno wyrażały osobę i liczbę, więc dotyczące ich zaimki osobowe nie musiały być bezpośrednio wyrażane w zdaniu (podobnie, jak w polskim);
- zdanie podrzędne najprawdopodobniej poprzedzało zdanie główne[d].
Części mowy
Robert Beekes (2011)[62] i Benjamin Fortson (2004)[63] wyróżnili w języku praindoeuropejskim następujące części mowy:
- rzeczownik;
- przymiotnik;
- zaimek;
- liczebnik;
- czasownik;
- przysłówek;
- przyimek (u Fortsona)[64];
- spójnik;
- partykuła;
- partykuła przecząca (u Beekesa)[65];
- wykrzyknik.
Rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik należały do nominalnych części mowy – podlegały deklinacji i odmieniały się zasadniczo według podobnych wzorów. Liczebniki jednak stanowiły wyjątkową grupę – odmianie podlegały jedynie te od 1 do 4, pozostałe były nieodmienne[66]. Innego typu odmienną częścią mowy był czasownik, podlegający koniugacji.
Remove ads
Fonologia
Podsumowanie
Perspektywa
Zasób głosek
Według Donalda Ringe'a (2017) język praindoeuropejski posiadał następujący zestaw głosek[12]:
Istniało również 6 dyftongów – dwugłosek (*ai̯, *au̯, *ei̯, *eu̯, *oi̯, *ou̯)[67]. Dodatkowo z rzadka mogły pojawiać się dyftongi z samogłoskami długimi *ē lub *ō (*ēi̯, *ēu̯, *ōi̯, *ōu̯)[67][68]. Spółgłoski nosowe i płynne miały też zgłoskotwórcze (tworzące sylabę) warianty (tzw. alofony), oznaczane odpowiednio jako *l̥, *m̥, *n̥ oraz *r̥[69].
Laryngały
Wspomniane trzy głoski zapisywane jako *h (z dolnym indeksem), są związane z teorią laryngalną (choć tylko *h1 jest laryngalne), która opiera się na tezie Ferdinanda de Saussure'a z 1878 r. o istnieniu w praindoeuropejskim tzw. "laryngałów" (głosek o artykulacji gardłowej lub krtaniowej)[24], których brzmienia możemy jedynie się domyślać. Oznaczane są one symbolami[70]:
- *h₁ – wymawiana jak zwarcie krtaniowe (ʔ), występuje w języku polskim między innymi w wymowie wyrazu ‘nie-e’, w miejscu myślnika[71];
- *h₂ – spółgłoska szczelinowa gardłowa bezdźwięczna (ħ);
- *h₃ – spółgłoska szczelinowa miękkopodniebienna dźwięczna labializowana (ɣʷ), której wariant podstawowy występuje w języku polskim jako alofon /x/ wskutek udźwięczniania (np. w wyrazie ‘niechże’); wszak pierwsza głoska jest dźwięcznym odpowiednikiem drugiej.
Samogłoski długie
Według Beekesa samogłoski długie w języku praindoeuropejskim w wielu przypadkach (choć nie zawsze) były głoskami, które wyewoluowały ze stanu wcześniejszego (duże H oznacza nieokreślony laryngał)[72]:
- *ē – ze zbitki *eh₁;
- *ā – ze zbitki *eh₂;
- *ō – ze zbitki *eh₃;
- *ī – ze zbitki *iH;
- *ū – ze zbitki *uH.
Samogłoska zredukowana
Jeśli początek słowa nie był zbitką dwóch spółgłosek zwartych oraz spółgłoski płynnej, to między dwoma zwartymi pojawiała się zredukowana samogłoska, zwana schwa secundum[e], z rzadka oznaczana w zapisie jako *ₑ lub *ₔ, np.[73]:
- ‘cztery’: *kʷtu̯or- > *kʷₑtu̯or-
Ujęcie tradycyjne i glottalne
W tradycyjnym ujęciu, najpowszechniej uznawanym, spółgłoski zwarte występowały – jak zostało to przedstawione wyżej – w następujących szeregach:
Zwolennicy tzw. teorii glottalnej sugerują, że zamiast szeregu zwartych dźwięcznych istniały spółgłoski ejektywne, a dwoma pozostałymi szeregami były bezdźwięczne mocne (fortis) i słabe (lenis)[74]:
Według tej teorii spółgłoski fortis (zapisywane z dwukropkiem) miały być wymawiane mocniej i nieco dłużej niż lenis, a ejektywne (zapisywane z apostrofem) wymawiane krtaniowo. Dodatkowo postuluje ona istnienie, w miejsce tradycyjnych, trzech następujących laryngałów[75]:
- *ʔ – zwarcie krtaniowe;
- *ʕ – spółgłoska szczelinowa gardłowa dźwięczna (ʕ);
- *ʕʷ – spółgłoska szczelinowa gardłowa dźwięczna zaokrąglona.
Teoria glottalna jest jednak odrzucana przez większość indoeuropeistów; zwraca się uwagę na brak spółgłosek ejektywnych w językach indoeuropejskich (poza osetyjskim i niektórych dialektach ormiańskiego, do których zostały przejęte z sąsiednich, nieindoeuropejskich języków)[76].
Akcent wyrazowy
Charakter akcentu w języku praindoeuropejskim jest przedmiotem spekulacji. Beekes zwrócił uwagę, że akcent w sanskrycie oraz klasycznej grece ma pośredni charakter pomiędzy dynamicznym, a tonicznym. Według niego istnieją wskazówki, że praindoeuropejski w pewnym okresie swojego rozwoju był językiem tonalnym[77]. Z kolei Fortson twierdzi, że w praindoeuropejskim wyrazy były akcentowane poprzez wymówienie akcentowanej sylaby wyższym tonem. Teza ta jest oparta na istnieniu takiego akcentu w wedyjskim, grece klasycznej, językach bałtyckich i niektórych południowosłowiańskich. Dodatkowo badacz ten przypuszcza, że praindoeuropejski akcent był ruchomy, czyli nie zależał od właściwości fonetycznych wyrazu[78]. James Mallory i Douglas Adams natomiast uważają, że prajęzyk rodziny posiadał początkowo akcent dynamiczny, przekształcony dopiero w późniejszym okresie w toniczny. Według nich akcentowana sylaba była wymawiana tonem wysokim (lub wznoszącym), a nieakcentowana – niskim (lub opadającym)[79].
Przykłady akcentów wyrazowych zostały przedstawione poniżej[11].
- mianownik – *h₂óiu (‘życie’) : *póntōh₂s (‘droga’) : *ph₂tḗr (‘ojciec’) : *bhréh₂tēr (‘brat’)
- dopełniacz – *h₂ióus (‘życia’) : *pṇth₂ós (‘drogi’) : *ph₂trós (‘ojca’) : *bhréh₂tṛs (‘brata’)
Remove ads
Morfologia
Podsumowanie
Perspektywa
Budowa wyrazu
Schemat ogólny wyrazów
Wyrazy praindoeuropejskie składały się z następujących elementów[80]:
- temat wyrazu, w tym
- rdzeń,
- opcjonalne przyrostki;
- końcówka fleksyjna.
Oprócz tego temat wyrazu mógł być poprzedzony opcjonalnym przedrostkiem. Końcówka fleksyjna mogła być w niektórych przypadkach zerowa – w tabelach odmian jest ona wówczas oznaczana symbolem ∅.
Rdzenie wyrazowe
Podstawowym elementem budowy wyrazów praindoeuropejskich były rdzenie. Są to elementy słów pozbawione wszelkich przyrostków, przedrostków i końcówek. Rdzenie owe były formami bazowymi o jedynie ogólnym znaczeniu – same w sobie nie stanowiły konkretnych form gramatycznych. Najbardziej podstawowa, kanoniczna forma rdzenia miała następującą postać[81]:
- *CeC-,
gdzie C oznacza spółgłoskę, zaś e – zgodnie ze swoim zapisem – samogłoskę /e/, podstawową w języku praindoeuropejskim. Rozszerzeniem rdzenia kanonicznego są warianty[81]:
- *CReC-;
- *CeRC-;
- *CReRC-,
gdzie R oznacza tzw. rezonant (spółgłoskę zwarto-otwartą, czyli nosową, płynną, półsamogłoskę lub laryngał).
- *CeC-: *ped- (‘stopa’), *legh- (‘leżeć’)
- *CReC-: *su̯ep- (‘spać’), *ḱleu- (‘słyszeć’)
- *CeRC-: *ǵembh- (‘gryźć’), *neh₃t- (‘pośladki’)
- *CReRC-: *su̯eh₂d- (‘słodki’), *mleuh₂- (‘mówić’)
Istniały również rzadsze schematy rdzeni, a także występowały pewne ograniczenia w ich tworzeniu. W tym samym rdzeniu nie można było użyć kombinacji *TeDʰ lub *DʰeT (gdzie T oznacza spółgłoskę zwartą bezdźwięczną, a D zwartą dźwięczną), dwóch spółgłosek zwartych dźwięcznych (*DeD) lub dwóch identycznych zwartych (*kek-, *tet- itp.)[82].
Przegłos
Charakterystycznym zjawiskiem w języku praindoeuropejskim była wymiana samogłosek (przegłos, inaczej apofonia) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). Zmiany takie mogły być ilościowe – polegające na zmianie długości samogłoski rdzennej (bądź jej całkowitego zaniku) lub jakościowe – zmiana rdzennego *e na *o. W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł więc wystąpić w następujących stopniach[13]:
- stopień pełny (ang. full-grade) – zawierający krótką samogłoskę *e lub *o;
- stopień zerowy (ang. zero-grade) – bez rdzennej samogłoski (oznaczany jako ∅);
- stopień wzdłużony (ang. lengthened-grade) – zawierający długą samogłoskę *ē lub *ō.
- ‘siedzieć’ – *sed- : *sod- : *sd- : *sēd- : *sōd-[83]
- ‘stopa’ – *ped- : *pod- : *pd- : *pēd- : *pōd-[84]
Teoretycznie każdy rdzeń wyrazowy lub przyrostek mógł występować we wszystkich stopniach, w praktyce część wyrazów posiadała tylko wybrane warianty[85]. W przypadku, gdy samogłoska rdzenna występowała w sąsiedztwie półsamogłoski *y (*i̯) lub *w (*u̯), w stopniu zerowym owa półsamogłoska sama zmieniała się w samogłoskę o identycznym miejscu artykulacji[86]:
- *-y następująca – *ey : *oy : *i : *ēy : *ōy
- *-w następująca – *ew : *ow : *u : *ēw : *ōw
- *y- poprzedzająca – *ye : *yo : *i : *yē : *yō
- *w- poprzedzająca – *we : *wo : *u : *wē : *wō
Apofonia praindoeuropejska występowała w rdzeniach z fundamentalną samogłoską *e, oprócz tego z rzadka pojawiały się również rdzenie z głoską *a. Występowanie przegłosu w tym ostatnim przypadku jest kwestią spekulacji językoznawczych[87].
- stopień -a rdzenia – *nas- (‘nos’), *sal- (‘sól’), *kan- (‘śpiewać’)
Ruchome s-
Cechą praindoeuropejskiego było również występowanie tzw. ruchomego s-[88]. Spora grupa słów posiadała w niektórych formach głoskę /s/ na początku wyrazu, która z kolei w innych formach nie występowała. Zjawisko to nie zostało dotychczas jednoznacznie wyjaśnione. Jego ślady licznie występują w słownictwie współczesnych języków indoeuropejskich, co pokazują zaprezentowane niżej przykłady[89].
- ‘małe zwierzę’ – *(s)melo- > ang. small i gocki smals ‘mały’ : niderl. maal ‘cielę’, pol. mały, walijs. mil ‘zwierzę’
- ‘piana’ – *(s)poimno- > łac. spūma i staroprus. spoayno : ang. foam[f] i pol. piana
- ‘synowa’ – *(s)nusós- > staroisl. snør, sanskr. snuṣā́ i staropol. snecha : arm. nu i łac. nurus
- ‘śliski’ – *(s)lei- > staroirl. slemun ‘gładki, śliski’, łot. sliẽnas i pol. ślina : gr. klas. leímax ‘(nagi) ślimak’, łac. līmus ‘błoto’
- ‘zginać’ – *(s)ker- > awest. skarəna ‘okrągły’, szw. skrynka ‘marszczyć’ : łac. curvus ‘zakrzywiony’, pol. kark
Remove ads
Czasownik
Podsumowanie
Perspektywa
System czasowników
Czasowniki w języku praindoeuropejskim podlegały odmianie w następujących kategoriach[8]:
- osoba – podobnie jak w języku polskim, 1., 2. i 3. osoba gramatyczna;
- liczba – pojedyncza, podwójna i mnoga;
- czas – w wersji szczątkowej, wyłącznie w trybie oznajmującym aspektu niedokonanego występował podział na czas przeszły i teraźniejszy[90];
- aspekt – trzy formy aspektowe[90],
- niedokonana – wyrażająca czynność niezakończoną (coś działo się w przeszłości lub dzieje się teraz),
- aoryst – wyrażająca czynność dokonaną, ale bez specjalnego odniesienia do teraźniejszości,
- perfectum – związana z teraźniejszością i wyrażająca stan po dokonanej czynności (wyłącznie w stronie czynnej);
- strona – dwie strony,
- tryb – cztery tryby,
- oznajmujący,
- przypuszczający (w tym zamiary i czynności przyszłe[92]),
- życzący,
- rozkazujący.
Wszystkie istniejące kombinacje trybów, aspektów i czasów[90]:
Każda z owych kombinacji mogła występować (o ile istniała) w dziewięciu formach dla poszczególnych liczb i osób gramatycznych (trzy osoby razy trzy liczby)[93].
Pod względem znaczeniowym wśród czasowników praindoeuropejskich wyróżniane są czasowniki[94]:
- czynnościowe (ang. eventive) – większość czasowników, wyrażających standardowe czynności (choć nie tylko), dzielące się na dwa podtypy,
- momentalne (ang. punctual) – wyrażające czynność chwilową, często przedstawiające jakąś zmianę, która coś zakończyła (np. „znaleźć”, „przybyć”),
- procesualne (ang. durative) – wyrażające proces jakiejś czynności trwającej w pewnym określonym lub nieokreślonym przedziale czasowym (np. czasowniki ruchu);
- stanowe (ang. stative) – czasowniki wyrażające stany (np. „myśleć”, „wiedzieć”, „pamiętać”).
Podział tego typu, połączony z brakiem gramatycznego czasu przyszłego, znacząco wpływał na praindoeuropejski system werbalny[95]:
- dla czasowników stanu, zgodnie z ich charakterem, naturalnym aspektem było perfectum – które w praindoeuropejskim istniało poza kategorią czasu (mogło być używane w tej samej formie zarówno w odniesieniu do teraźniejszości, jak i przeszłości[96]), należy też zwrócić uwagę, że nie zawsze „stan” w rozumieniu dosłownym odpowiadał rozumieniu gramatycznemu – praindoeuropejskie czasowniki takie jak „być”, „leżeć”, „stać” czy „siedzieć” odmieniały się jak czasowniki czynnościowe;
- z kolei czasowniki momentalne były z natury dokonane – nie mogły dotyczyć teraźniejszości (podobnie jak w polskim nie istnieje czas teraźniejszy czasowników dokonanych typu „zrobić” czy „wziąć”), zatem były używane wyłącznie w odniesieniu do przeszłości („zrobiłam”, „wzięłam” itp.);
- jedynym więc aspektem, w których mogło zachodzić fleksyjne zróżnicowanie między czasem teraźniejszym, a przeszłym, był aspekt niedokonany – naturalny dla czasowników procesualnych.
Podstawowy rdzeń czasownikowy nie zawsze mógł występować w każdym z trzech aspektów, część z nich występowała jedynie w dwóch lub nawet wyłącznie w jednym[97]. Zaś pod względem budowy morfologicznej czasowniki dzieliły się na[98]:
- tematyczne – mające samogłoskę łączącą (przyrostek) *-e- między rdzeniem, a końcówką, wymiennie z *-o- w niektórych formach;
- atematyczne – bez samogłoski łączącej.
Aby utworzyć właściwą, osobową formę czasownika praindoeuropejskiego, należy do tematu gramatycznego (odrębnego dla każdego z trzech aspektów) dołączyć końcówkę fleksyjną dla odpowiedniej liczby i osoby. Ponadto w trybach innych niż oznajmujący do tematu przyłączony jest dodatkowy przyrostek w zależności od trybu[g]. Wykazy końcówek, sposoby tworzenia tematów i przyrostki odpowiednich trybów zostały obszernie przedstawione poniżej.
Końcówki fleksyjne
W języku praindoeuropejskim istniało pięć zestawów końcówek fleksyjnych czasownika – tzw. końcówki pierwotne oraz wtórne (każdy osobno dla strony czynnej i medialnej) oraz zupełnie odrębny zestaw dla perfectum[99]. W skład owego systemu nie wchodził tryb rozkazujący, który był tworzony zupełnie inaczej; został on omówiony w innej sekcji.
Końcówki pierwotne strony czynnej (czas teraźniejszy) w rekonstrukcji Sihlera (1995)[100], Beekesa (2011)[101], Fortsona (2004)[102] i Ringe'a (2006)[103]; symbolem T oznaczono końcówki odmiany tematycznej:
Końcówki wtórne strony czynnej (czas przeszły niedokonany i aoryst)[100][104][105][103]:
Końcówki perfectum[106][107][108][109]:
Oprócz strony czynnej w języku praindoeuropejskim istniała strona medialna, która wyrażała również sytuacje opisywane w języku polskim stroną bierną (aczkolwiek nie wszystkie czasowniki mogły tworzyć formy medialne z powodów znaczeniowych). Została ona zachowana w językach anatolijskich, indoirańskich, helleńskich i tocharskich. W celtyckich wyspiarskich, łacinie i gockim końcówki tej formy zostały zaadaptowane w innym użyciu. W bałtosłowiańskich oraz ormiańskich strona medialna zaniknęła całkowicie[110].
Rekonstrukcja końcówek strony medialnej[111][112][113][103]:
Przykładowa odmiana strony czynnej praindoeuropejskiego czasownika *h₁és- („być”) w różnych trybach aspektu niedokonanego według Ringe'a[114]:
Analogiczna odmiana strony medialnej czasownika *bʰer- („nieść; brać”)[115]:
Tematy morfologiczne
Zaprezentowane końcówki fleksyjne dołączane były do tematów morfologicznych czasownika. Wyróżnia się trzy typy owych tematów, powiązane są one bezpośrednio z aspektami[116]:
- temat niedokonany (teraźniejszy, ale też czasu przeszłego niedokonanego);
- temat aorystu;
- temat perfectum.
Istniało wiele różnych wariantów tematów wyrazowych. Poniżej przedstawione zostały najbardziej charakterystyczne, opisane w literaturze językoznawczej.
Temat niedokonany
Występował we wszystkich trybach i czasach aspektu niedokonanego. W przypadku czasowników tematycznych składał się z rdzenia oraz dołączonej do niego samogłoski tematycznej (stąd ich nazwa). Natomiast w czasownikach atematycznych tematem morfologicznym był sam rdzeń wyrazu. Oba warianty różnie zachowywały się w odmianie wyrazów, najczęściej w następujący sposób[117]:
- w czasownikach atematycznych –
- w liczbie pojedynczej strony czynnej rdzeń występował w stopniu pełnym i był akcentowany,
- w liczbie podwójnej i mnogiej oraz w całej stronie medialnej rdzeń występował w stopniu zerowym, a akcentowana była końcówka fleksyjna;
- w czasownikach tematycznych – stopień rdzenia nie zmieniał się, akcentowany był zawsze rdzeń, a w samogłosce tematycznej następował przegłos (w zależności od formy gramatycznej przyjmowała ona wówczas warianty *-e- lub *-o-).
Odmiana atematycznego czasownika *h₁es- („być”) z zaznaczonym podziałem na rdzeń i końcówkę[114]:
Czasowniki tematyczne posiadały tematyczną samogłoskę *-o- w 1. osobie każdej liczby oraz w 3. osobie liczby mnogiej, w pozostałych formach osobowych samogłoską tematyczną była *-e-[118].
Odmiana tematycznego czasownika *bher- („nieść”, „brać”) z zaznaczonym podziałem na rdzeń, samogłoskę tematyczną i końcówkę[115]:
W formach przeszłych – zgodnie z zaprezentowanym w poprzedniej sekcji systemem – do tematu czasownika były dodawane końcówki wtórne lub perfectum. Jednakże w potomnych językach indoirańskich, helleńskich, ormiańskich i frygijskim w formach tych istnieje też tzw. augment, czyli dodatkowa samogłoska dołączana na początku wyrazu. Jej pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione, jest ona traktowana jako regionalna zmiana językowa w jednym z późnych dialektów praindoeuropejskich. Fortson zrekonstruował ją jako *e-[119]:
- *é-bher-e-t (‘[on] niósł’).
Temat aorystu
Tematy czasownika w aoryście tworzone były na różne sposoby[120]:
- sam rdzeń w stopniu pełnym dla strony czynnej pojedynczej lub zerowy dla pozostałych form;
- przyrostek *-s- dodawany do rdzenia w stopniu pełnym lub wzdłużonym;
- przyrostek *-e- dodawany do rdzenia w stopniu zerowym;
- reduplikacja (podwojenie) pierwszej sylaby na początku rdzenia i zmiana jego stopnia na zerowy;
- rdzeń w stopniu wzdłużonym.
- sam rdzeń – *steh₂- (‘stać’) : *(e-)steh₂-t (‘[on] stał’)
- przyrostek – *u̯eid- (‘widzieć’) : *(é-)u̯id-e- (‘zobaczyć’)
- reduplikacja – *u̯ekʷ- (‘mówić’) : u̯e-ukʷ-e- (‘powiedzieć’)
Formy aorystu strony czynnej i strony medialnej czasowników *léykʷ- („zostawiać”, „pozostawić”) i *dʰeh₁- („kłaść”, „położyć”)[121]:
Temat perfectum
Tematy aspektu perfectum najczęściej tworzone były poprzez podwojenie na początku rdzenia pierwszej jego spółgłoski z dodatkiem *-e- oraz[108]:
- w liczbie pojedynczej – zmiana stopnia rdzenia na -o i przypisanie mu akcentu;
- w liczbie podwójnej i mnogiej – zmiana stopnia rdzenia na zerowy i akcentowanie końcówki.
Reduplikacji nie podlegał jedynie czasownik *u̯eid- („widzieć”), który w perfectum przyjmował nietypowe znaczenie „wiedzieć” (czego śladem są podobieństwa obu wyrazów w języku polskim).
Odmiana aspektu perfectum czasowników *men- („myśleć”) oraz *u̯eid-[122]:
Tryby czasownika
Przedstawione w poprzednich sekcjach schematy odmian dotyczyły wyłącznie trybu oznajmującego. Pozostałe z nich zaprezentowane zostały poniżej. Podstawowym krokiem w ich tworzeniu jest dołączenie do tematu określonego przyrostka, zgodnie z poniższą tabelą[123].
Tryb przypuszczający
Tryb przypuszczający tworzony był poprzez dołączenie dodatkowej samogłoski (*-e- lub *-o-, w przypadku czasowników tematycznych identycznej z samogłoską tematyczną) do tematu, a następnie jednej z końcówek pierwotnych[124].
- ‘być’ – *h₁es- : *h₁es-e-ti (‘będzie’) : *h₁es-o-nti (‘będą’)
- ‘nieść; brać’ – *bhér- : *bhér-e-e-ti [= *bhérēti] (‘będzie nieść; weźmie’) : *bhér-o-o-nti [= *bhérōnti] (‘będą nieść; wezmą’)
Tryb ten prawdopodobnie miał znaczenie czasu przyszłego[92]. Tabela przedstawia jego rekonstrukcje autorstwa Ringe'a[125].
Tryb życzący
Tryb życzący tworzony był poprzez dołączenie do tematu jednego z przyrostków[92]:
- *-i̯eh₁- (stopień pełny) w liczbie pojedynczej czasowników atematycznych;
- *-ih₁- (stopień zerowy) w pozostałych przypadkach.
a następnie jednej z końcówek wtórnych. Rekonstrukcja w interpretacji Ringe'a[126]:
Dokładne znaczenie trybu życzącego w praindoeuropejskim jest nieznane. W niektórych językach potomnych odziedziczone formy tego typu oznaczają przypuszczenie lub rozkaz, w językach anatolijskich zniknęły całkowicie[92].
Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący jako jedyny tworzony był sposobami odrębnymi od głównego schematu odmiany. Rekonstrukcja form rozkazujących strony czynnej według Fortsona[124]:
- ‘nieść; brać’ – *bhér- : *bhére (‘nieś!; bierz!’) : *bhérete (‘nieście!; bierzcie!’)
Beekes odtworzył również końcówki trybu rozkazującego strony medialnej[127]:
Różne formy odczasownikowe
Kwestia bezokolicznika
Bezokolicznik znany z języka polskiego nie istniał w praindoeuropejskim jako taki, istniały jednak formy bezosobowe o innym znaczeniu – odsłownika, wyrażającego nazwę czynności. Były one tworzone w różny sposób, przy pomocy następujących przyrostków: *-dhi̯e- lub *-dhi̯o-, *-tu-, *-ti- oraz złożonych przyrostków zakończonych na *-n-: *-men-, *-sen-, *-ten- czy *-u̯en-[128].
Formy wykształcone z odsłownika *-ti- zmieniły znaczenie i występują w potomnych językach bałtosłowiańskich i indoirańskich jako bezosobowe formy czasownika[h]. Z kolei formy wykształcone z *-tu- w niektórych językach przyjęły znaczenie supinum, wyrażające celowość („aby...”, „w celu...”)[128].
Imiesłowy
Imiesłowy tworzone były sposobami opisanymi niżej[129].
Najbardziej rozpowszechniony imiesłów -nt był tworzony poprzez przyłączenie do tematu niedokonanego lub tematu aorystu przyrostka *-(e)nt- (do stopnia zerowego rdzenia czasowników atematycznych) lub *-nt- (do rdzenia z samogłoską tematyczną *-o- czasowników tematycznych).
- ‘być’ – *h₁es- : *h₁s-(e)nt- (‘będący’)
- ‘nieść; brać’ – *bher- : *bher-o-nt- (‘niosący; biorący’)
Ponadto istniały imiesłowy tworzone przyrostkami:
- *-m(e)no- (być może *-mh₁no-) wyrażający imiesłów bierno-zwrotny;
- *-mo- wyrażający imiesłów bierny;
- *-u̯os- lub *-u̯s- (w zależności od przypadka gramatycznego) dodawany do stopnia zerowego tematu perfectum, wyrażający imiesłów uprzedni;
- *-tó- oraz *-nó- dodawany do stopnia zerowego rdzenia, wyrażający imiesłów przeszły (stan po zakończonej czynności).
- ‘zabijać’ – *gʷhen- : *gʷhn̥-tó- (‘zabity’)
Przymiotniki takie jak *pl̥h₁-nó- („pełny”) powstały pierwotnie jako forma imiesłowowa czasownika[130].
Forma sprawcza
Temat formy sprawczej tworzony był następująco[131]:
- stopień pełny -o rdzenia + *-éi̯e/o-,
wyrażała ona niebezpośrednie sprawstwo czynności – spowodowanie, że ktoś inny wykonuje jakąś czynność bądź znajduje się w jakimś stanie.
- ‘siedzieć’ – *sed- : *sod-éi̯e/o- (‘posadzić’, dosł. ‘sprawić, że siedzi’)
- ‘zakładać [ubranie]’ – *u̯es- : *u̯os-éi̯e/o- (‘odziać’, dosł. ‘sprawić, że coś nosi’)
Forma wolicjonalna
Wyrażała chęć zrobienia czegoś bądź starania. Przyrostkami tworzącymi formę wolicjonalną były[132]:
- *-(h₁)se- lub *-(h₁)so- (dodatkowo temat mógł posiadać reduplikację w stopniu -i);
- *-syé- lub *-syó-.
- ‘widzieć’ – *weyd- : *wéyd-se/o- (‘chcieć zobaczyć’)
- ‘ukrywać’ – *ḱel- : *ḱí-ḱl̥-h₁se/o- (‘starać się ukryć’)
Remove ads
Nominalne części mowy
Podsumowanie
Perspektywa
Rzeczownik
Rzeczownik w języku praindoeuropejskim posiadał kategorie rodzaju gramatycznego, liczby oraz przypadka[133]. Tradycyjnie dla rzeczownika rekonstruowane są trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki. Według niektórych indoeuropeistów rozwinęły się one tylko poza językami anatolijskimi – teoria ta zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy rzeczowników (ożywione, które później podzieliły się na męskie i żeńskie, oraz nieożywione)[134]. Występowały trzy liczby gramatyczne: pojedyncza, podwójna oraz mnoga[135].
W deklinacji praindoeuropejskiego rzeczownika istniało osiem przypadków gramatycznych[135]:
- mianownik – podmiot zdania;
- wołacz – bezpośredni zwrot do adresata;
- biernik – dopełnienie bliższe zdania;
- dopełniacz – forma dzierżawcza;
- ablatyw – źródło lub miejsce początkowe ruchu;
- celownik – dopełnienie dalsze lub adresat;
- narzędnik – narzędzie, sposób lub metoda;
- miejscownik – miejsce znajdowania się lub czynności.
Być może istniał również dziewiąty przypadek:
- allatyw – ruch w stronę kogoś lub czegoś (przeciwieństwo ablatywu),
który odkryto w językach anatolijskich. Nie wiadomo jednak, czy wykształcił się on wyłącznie w tej grupie językowej, czy też zanikł w pozostałych grupach[136].
Pod względem budowy morfologicznej, tak samo jak w przypadku czasowników, istniały rzeczowniki[135]:
- tematyczne – mające samogłoskę łączącą (przyrostek) *-o- między rdzeniem, a końcówką, wymiennie z *-e- w niektórych formach;
- atematyczne – bez samogłoski łączącej.
Poniższa tabela przedstawia rekonstrukcje końcówek deklinacyjnych według czwórki językoznawców: Andrew Sihlera (1995)[137], Donalda Ringe'a (2006)[138], Miguela Villanuevy Svenssona (2016)[139] i Benjamina Fortsona (2004)[140]. Rodzaj nijaki (lub nieożywiony) posiadał takie same końcówki jak męski (lub ożywiony) we wszystkich przypadkach z wyjątkiem mianownika, biernika i wołacza[141] – zostało to uwzględnione w tabeli (wiersze oznaczone symbolem ɴ w kolumnie przypadków).
Rodzaj żeński
Praindoeuropejskie rzeczowniki rodzaju żeńskiego najczęściej posiadały temat zakończony na *-eh₂- (później przekształcony w *-ā-, stąd wiele rzeczowników żeńskich w językach indoeuropejskich kończy się głoską /a/), bezpośrednio do którego były przyłączane końcówki fleksyjne[142]. Charakterystyczny dla nich jest brak końcówki *-s w mianowniku liczby pojedynczej.
Inne czasem spotykane żeńskie przyrostki tematyczne to[143]:
- *-i̯eh₂-;
- *-s(o)r-.
Końcówki fleksyjne rzeczowników rodzaju żeńskiego z tematem *-eh₂- według Sihlera[137]:
Języki -m i -bʰ
Celownik, ablatyw i narzędnik liczby mnogiej i podwójnej sprawiają trudności w rekonstrukcji. W zależności od ich form potomne języki indoeuropejskie dzielą się na -m i -bʰ: do języków -m należą bałtyckie, słowiańskie i germańskie, do języków -bʰ natomiast języki pozostałych grup[144]. Zaświadczone lub zrekonstruowane morfemy w wybranych językach wyglądają następująco[145]:
Pierwotny celownik liczby mnogiej w obu typach języków rekonstruowany jest w przybliżeniu (zgodnie z zaprezentowanymi wcześniej tabelami odmian) odpowiednio jako *-mos i *-bʰo(s), a narzędnik – *-mis i *-bʰi(s). Formy z -m- (bałto-słowiańsko-germańskie) mogą być praindoeuropejskimi wariantami regionalnymi lub stanowić innowację językową. Spekuluje się też, że oba typy form mogą pochodzić z przyłączenia do wyrazu wcześniejszych, odrębnych postpozycji. Jako argument na to przytaczany jest fakt, że jedynie grupa anatolijska nie posiada form ani -m-, ani -bʰ-, mogą być więc one archaizmami językowymi, zachowanymi z okresu praindoeuropejskiego[144].
Kwestia allatywu
Allatyw jako rdzenny przypadek w językach indoeuropejskim (oznaczający kierunek, miejsce docelowe) został zaobserwowany jedynie w języku hetyckim. Występuje on również w językach wschodniobałtyckich oraz tocharskich, lecz powstał w nich wtórnie dopiero w późniejszym okresie rozwoju[146].
- hetycki – agnā (‘do ziemi’) : kišrā (‘do ręki’)
- litewski (wtórnie) – žemę : ranką
Przykładowa odmiana
Poniższa tabela przedstawia przykładowe odmiany wyrazów z różnych rodzajów gramatycznych w rekonstrukcji Ringe'a[147].
Przymiotnik
Przymiotniki w języku praindoeuropejskim odmieniały się generalnie w taki sam sposób jak rzeczowniki, według tych samych wzorów odmian. Zasadniczo różniły się one od nich tym, że były łączone z rzeczownikami we frazy oraz podlegały stopniowaniu. Najczęściej przymiotniki miały przyrostki tematyczne *-o oraz atematyczne *-u i *-nt. Oprócz przymiotników rodzaju męskiego i neutralnego z *-o istniały przymiotniki rodzaju żeńskiego z *-eh₂ (> *-ā) oraz atematyczne *ih₂ (> *-ī) lub *-i̯éh₂ (> *-i̯ā). Aczkolwiek we wcześniejszej fazie rozwoju, przed wykształceniem się odrębnych form żeńskich, istniał jedynie rodzaj wspólny (męsko-żeński) i neutralny. Taki system odmiany w dwóch klasach obejmował również rzeczowniki[148].
Inne przyrostki tworzące przymiotniki to[149]:
- *-i̯o- lub *-ii̯o-;
- *-ko oraz *-isko-;
- *-ro-;
- *-tó-.
Przykładowe formy rodzajowe przymiotników[150]:
Odmiana przez przypadki wybranych przymiotników (z uwzględnieniem rodzaju gramatycznego) w rekonstrukcji Ringe'a[151]:
Stopień wyższy tworzony był przy pomocy dwóch specjalnych przyrostków[149]:
- *-i̯os- – standardowy morfem dodawany do rdzenia w stopniu pełnym;
- *-tero- – morfem o znaczeniu porównującym dwa elementy, „ten, który jest bardziej...” (z dwóch).
Forma stopnia najwyższego jako taka nie istniała, a jej odpowiednik znaczeniowy był często wyrażany poprzez dołączenie do przymiotnika dopełniacza liczby mnogiej rzeczownika, np. „wielki [z] władców” o znaczeniu „największy władca”. Niemniej jednak w językach potomnych istnieją ślady dwóch przyrostków, które mogły tworzyć ten stopień przymiotnika[152]:
- -m̥mo- – kontynuowany w łacińskim -imus, -issimus czy sanskryckim -tama-;
- -isto- – kontynuowany w greckim -istos czy angielskim -est.
Zaimek
Zaimek osobowy
Zrekonstruowano praindoeuropejskie zaimki osobowe 1. i 2. osoby gramatycznej. Odmieniały się one poprzez kategorię liczby i przypadka, natomiast nie posiadały różnych rodzajów gramatycznych. W części przypadków posiadały one dwa warianty: akcentowany i nieakcentowany (enklityczny) – jak np. polskie ciebie lub cię[153]. Poniżej przedstawione zostały dwie niezależne rekonstrukcje odmiany zaimków osobowych.
Rekonstrukcja według Sihlera[154]:
Rekonstrukcja według Beekesa[155]:
Zaimek wskazujący
W praindoeuropejskim istniały dwa rodzaje zaimków wskazujących[156]:
- bliskiego dystansu – odpowiedniki polskiego ten, ta, to;
- dalekiego dystansu – odpowiedniki polskiego tamten, tamta, tamto.
Poniższe rekonstrukcje przedstawiają zaimki wskazujące liczby pojedynczej i mnogiej, liczba podwójna jest trudna do odtworzenia. Rekonstrukcja Sihlera[156]:
Rekonstrukcja Beekesa[157]:
Zaimek pytajny
Praindoeuropejskie zaimki pytajne były tworzone z użyciem rdzeni *kʷi- oraz *kʷe-. Nie istniały odrębne formy rodzaju żeńskiego, a formy rodzaju nijakiego były inne tylko w mianowniku i bierniku. Prawdopodobnie różnica między formami męsko-żeńskimi, a nijakimi dotyczyła odróżnienia rzeczowników ożywionych (*kʷis – „kto”) od nieożywionych (*kʷid – „co”)[158].
Zaimek zwrotny
Praindoeuropejski posiadał również zaimek zwrotny, odpowiednik polskiego „się” – i podobnie jak w polskim nie posiadał formy mianownika z powodów znaczeniowych[159].
Zaimek dzierżawczy
Formy zaimka dzierżawczego[160]:
Liczebnik
Rekonstrukcje liczebników głównych według Sihlera[161] i Beekesa[162]:
W praindoeuropejskim istniał dziesiętny system liczenia[163], odtworzone zostały wszystkie formy od 1 do 10. Natomiast liczebniki od 11 do 19 są tworzone w językach indoeuropejskich na różne sposoby, z tego też powodu rekonstrukcja ich stanu praindoeuropejskiego jest według Beekesa niemożliwa[164].
Jedynie liczebniki od 1 do 4 podlegały odmianie[66]. Przykłady odmiany wybranych liczebników z uwzględnieniem rodzaju gramatycznego w rekonstrukcji Ringe'a[165]:
Liczebniki porządkowe (pierwszy, drugi itp.) w rekonstrukcji Beekesa[162]:
Przedrostki liczbowe (jedno-, dwu-, trój- cztero-) w rekonstrukcji Fortsona (2004)[166]:
Remove ads
Nieodmienne części mowy
Podsumowanie
Perspektywa
Przysłówek
W praindoeuropejskim nie istniały specjalne przyrostki służące tworzeniu przysłówków. Z reguły w funkcji przysłówka występowały rzeczowniki w różnych formach przypadków lub przymiotniki w użyciu okolicznikowym. Przypuszcza się, że takim wyrazem mógł być np. *meǵh₂ („bardzo”), będący formą mianownika/biernika liczby pojedynczej przymiotnika rodzaju nijakiego. Zrekonstruowano również przysłówki oznaczające „dwukrotnie” i „trzykrotnie”, odpowiednio jako *du̯is i *tris[167].
W niektórych przysłówkach w językach potomnych można zauważyć istnienie przedrostków przeczących n- oraz m-. Na ich podstawie rekonstruowane są słowa tworzące negację: *ne oraz *mē (w zakazach), a także przedrostek *n̥-[168].
Przyimek
Do zrekonstruowanych przyimków praindoeuropejskich u Fortsona należą m.in.[169]:
- *apo – „z” (skąd);
- *en – „w”;
- *en-ter – „wewnątrz”;
- *epi – „na(d)”;
- *kata lub *km̥ta – „na dole”;
- *kom – „z” (kimś/czymś);
- *n̥dher lub *n̥dhos – „poniżej”;
- *ni – „na dole, poniżej”;
- *per(i) – „przez”;
- *prṓ – „wprzód”;
- *uper – „powyżej”;
- *upo – „poniżej”.
Natomiast Beekes proponuje następujące przyimki[170]:
- *deks(i) – „po prawej”;
- *h₁eǵʰ(s) – „z” (skąd);
- *h₁en – „w”;
- *h₁épi lub *h₁opi – „przy”;
- *h₁eti lub *h₁oti – „(po)nad”;
- *h₂ed – „do”;
- *h₂en – „w górę”;
- *h₂enti – „przeciwko”;
- *h₂épo lub *h₂pó – „z” (skąd);
- *h₂eu – „z dala od”;
- *h₂mbʰi – „dookoła”;
- *h₃ebʰi lub *(h₃)bʰi – „ku”;
- *ḱnt- – „wraz z”;
- *ḱo(m) – „z” (kimś/czymś)”;
- *meth₂ (?) – „z, pomiędzy”;
- *ndʰer(i) – „pod”;
- *ni – „w dół”;
- *péri – „przez”;
- *pos – „po”;
- *poti – „przeciwko”;
- *preh₂i – „przed, z przodu”;
- *préti lub *proti – „przeciwko”;
- *prh₂ós – „przed”;
- *pro – „przed, przodem”;
- *(s)nh₁i lub *(s)nh₁(e)u – „bez”;
- *som – „razem”;
- *trh₂ós – „przez”;
- *ud – „w górę, na górę”;
- *upér(i) – „ponad, powyżej”;
- *upó – „pod, poniżej”.
Spójnik
Spójniki są trudne do zrekonstruowania z powodu ich niestabilności. Udało się odtworzyć nieliczne[169]:
- *kʷe – spójnik łączący o znaczeniu „i”;
- *u̯ē – spójnik rozłączny o znaczeniu „lub”;
- *h₂(e)u – spójnik przeciwstawny o znaczeniu „lecz; jednakże”;
- *nu oraz *de – spójniki łączące zdania o znaczeniu „i”.
Partykuła
Zidentyfikowano m.in. partykułę modalną *kem lub *km̥, partykuły wzmacniające *tar oraz *ge oraz partykułę (prawdopodobnie pytajną) *ghe lub *gho[171].
Wykrzyknik
Zrekonstruowano m.in. wykrzykniki *u̯ai (wyrażające nieszczęście) oraz *ō! (standardowy okrzyk)[171].
Remove ads
Słownictwo
Podsumowanie
Perspektywa
Zrekonstruowano znaczącą liczbę słów praindoeuropejskich. Poniżej przedstawiono niektóre z nich; wykaz zawiera formy podane przez Beekesa[172].
Rekonstrukcja prajęzyka
Podsumowanie
Perspektywa
Języki indoeuropejskie wykazują ogromną liczbę podobieństw i zbieżności we wszystkich aspektach językowych. Pojedyncze leksemy i morfemy często wręcz występują w niemalże identycznych formach i znaczeniach – np. wedyjskie ás-t-i, greckie ἐσ-τ-ί i łacińskie es-t nie tylko wszystkie wyrażają czasownik „być”, lecz także jego identyczną formę (3. osoba liczby pojedynczej) oraz strukturę fonologiczną i morfologiczną[173].
Zbieżności te nie są uniwersalne językowo – czasownik „być” np. w językach semickich ma zupełnie inny charakter i kontekst. Nie mają też charakteru przypadkowych podobieństw, również opcja zapożyczeń językowych – mimo ich obecności – nie jest dobrym wyjaśnieniem. Muszą więc one pochodzić z tego samego źródła, hipotetycznego prajęzyka bądź jego części, będącego ich przodkiem[28].
Metoda porównawcza
Główną metodą naukową w badaniach indoeuropeistycznych jest metoda porównawcza[174], która opiera się na poszukiwaniu regularności w strukturze fonetycznej słów i w ich odmianie. Dzięki tej metodzie zrekonstruowany został pokaźny zasób słownictwa i gramatyki praindoeuropejskiej, a dodatkowo udowodnione zostało samo istnienie badanej rodziny oraz pokrewieństwo języków wchodzących w jej skład[175].
Beekes zaprezentował sposób rozumowania, prowadzący do odtworzenia przybliżonej odmiany w języku praindoeuropejskim czasownika „być” w oparciu o jego formy w łacinie i sanskrycie[176]:
W obu językach formy odmiany zawierają rdzenną spółgłoskę s-, a główna różnica w przedstawionych przykładach sprowadza się do tego, że łacina nie ma tak jak sanskryt końcowej samogłoski -i. Pomijając ją, widać wstępny wzór odmiany końcówek[176]:
- -(V)m : -∅ : -t : -mVs : -t(h)V(s) : -Vnt,
gdzie V oznacza samogłoskę. Dalszy proces rekonstrukcji przebiega następująco[177]:
- w parze asmi i sum tylko pierwszy wyraz rozpoczyna się samogłoską – nie wiadomo więc, który stan jest starszy;
- dalej w obu następuje spółgłoska s- – należy więc założyć, że ten element jest wspólnie odziedziczony z prajęzyka;
- samogłoskę między s- i -m zawiera tylko łacina – znów nie wiadomo, który stan był wcześniejszy;
- oba zawierają -m – według logiki powinna być więc ona odziedziczona;
- końcowe -i występuje tylko w sanskrycie – ponownie brak rozstrzygnięcia starszeństwa.
Ostatecznie wzór praindoeuropejskiej formy dla 1. osoby liczby pojedynczej musi wyglądać tak: (V)s(V)m(i). Analogicznie w formach 2. osoby: obie rozpoczynają się samogłoską (założenie, że jest to stan pierwotny), lecz nie wiadomo, czy starsze jest a-, czy e- – ostatecznie logika nakazuje zrekonstruować formę Vs(i) – i tak dalej. W 1. osobie liczby mnogiej widać w obu przypadkach zakończenie na -s, jednak w 2. osobie głoska ta występuje jedynie w łacińskiej formie – tłumaczy się to tym, że pojawiła się ona na wzór osoby 1. i nie występowała oryginalnie w prajęzyku. Ostateczny wzór odmiany według przeprowadzonego dowodzenia wygląda następująco – w porównaniu ze współczesną, dokładną rekonstrukcją[178]:
W rzeczywistości odtwarzanie słów z użyciem metody porównawczej odbywa się na podstawie znacznie większej liczby języków dawnych i współczesnych, najczęściej z różnych grup indoeuropejskich. Poniżej zaprezentowano gotową już rekonstrukcję liczebników praindoeuropejskich 2–10, 20 i 100 w interpretacji Fortsona[179] (transkrypcja zgodnie z oryginałem, puste miejsce w tabeli oznacza formę o innej konstrukcji i nieprzydatną w porównaniu):
Rekonstrukcja wewnętrzna
Drugą główną metodą stosowaną w pracy nad odtwarzaniem dawniejszych stadiów rozwoju języka jest rekonstrukcja wewnętrzna. Bazuje ona na porównywaniu różnych form gramatycznych konkretnego języka, najczęściej również z konkretnego okresu w jego historii[180].
Przykładem wewnętrznej rekonstrukcji może być porównanie łacińskiego wyrazu genus („rodzaj; typ”) i jego dopełniacza generis. Końcówka tego drugiego to -is, więc rdzeń słowa genus to gener-. Można zatem podejrzewać, że obie formy powstały z tego samego rdzenia o tej samej końcowej spółgłosce (gener- ? genes- ?). Ponieważ przejście głoski /s/ w /r/ jest w języku dość częstym zjawiskiem, całkiem prawdopodobna jest zmiana genes- > gener- (z końcówką dopełniacza). Takie rozumowanie jest dopiero hipotezą, która może być potwierdzona w analogicznych formach w innych językach indoeuropejskich. Faktycznie, rdzeń z -s można odnaleźć w sanskryckim słowie jánas (o identycznym jak w łacinie znaczeniu) oraz jego formie dopełniacza jánas-as[181].
Innym przykładem rekonstrukcji stanu pierwotnego jest analiza biernika greckiego słowa ēṓs („świt”), który brzmiał ēō. Jest to forma nietypowa, gdyż grecki biernik jest z reguły zakończony głoską -n lub -a, np. eikṓn („obraz”) – eikóna. Można więc domniemywać, że forma ēō pochodziła od dawnego *ēoa. Co więcej, rdzeń mianownika kończy się na -s, która to głoska nierzadko zanika – co pozwala postawić hipotezę o pierwotnej formie biernika *ēos-a. Potwierdzenie tego znajduje się w odpowiednikach znaczeniowych w innych językach indoeuropejskich: m.in. sanskryckie uṣā́s (mianownik) i uṣā́s-am (biernik) pokazują, że faktycznie pragreckim rdzeniem analizowanego wyrazu był *ēos-[180].
Na podstawie tego typu wewnętrznej rekonstrukcji wcześniejszego stanu (przede wszystkim języka greckiego), a następnie porównaniu z innymi językami, badacze doszli m.in. do następujących wniosków[24]:
- system przegłosu w greckim e / o / Ø / ē / ō został odziedziczony z języka praindoeuropejskiego;
- inny grecki system wymiany długich samogłosek ē / ā / ō musiał wywodzić się z praindoeuropejskiego stanu krótka samogłoska (e / a / o) + głoska nieznana;
owe trzy nieznane głoski znane są obecnie jako laryngały *h₁, *h₂ i *h₃.
W praktyce praca nad rekonstrukcją prajęzyka polega na przechodzeniu z metody porównawczej do rekonstrukcji wewnętrznej i z powrotem, gdyż poleganie na tylko jednej z tych metod może prowadzić do błędnych wniosków[24].
Przykładowe teksty
Nie są znane żadne źródła historyczne języka praindoeuropejskiego, wszystkie teksty w tym języku mają więc charakter twórczy i współczesny. W literaturze językoznawczej najczęściej przedstawiane są dwa krótkie opowiadania:
- Owca i konie – autorstwa Augusta Schleichera z 1868 r., rekonstrukcja oparta na podstawie sanskrytu, w późniejszych latach wielokrotnie poprawiane i aktualizowane przez różnych językoznawców zgodnie z ich wizją prajęzyka[26];
- Król i bóg – pochodzące z Rygwedy i przetłumaczone z sanskrytu wedyjskiego na praindoeuropejski przez kilku językoznawców w latach 90. XX w., w niezależnych od siebie wersjach[182].
Owca i konie
Wersja Andrew Byrda została również nagrana przez niego samego i jest dostępna do odsłuchu[183].
Avis akvāsas ka
wersja Schleichera (1868)
Avis, jasmin
varnā na ā ast,
dadarka akvams,
tam, vāgham garum vaghantam,
tam, bhāram magham,
tam, manum āku bharantam.
Avis akvabhjams ā vavakat:
kard aghnutai mai
vidanti manum
akvams agantam.
Akvāsas ā vavakant:
krudhi avai,
kard aghnutai vividvant-svas:
manus patis
varnām avisāms karnauti
svabhjam gharmam vastram
avibhjams ka varnā na asti.
Tat kukruvants
avis agram ā bhugat.
H₂óu̯is h₁éḱu̯ōs-kʷe
wersja Byrda (2013)[184]
h₂áu̯ei̯ h₁i̯osméi̯
h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁ést,
só h₁éḱu̯oms derḱt.
só gʷr̥hₓúm u̯óǵʰom u̯eǵʰed;
só méǵh₂m̥ bʰórom;
só dʰǵʰémonm̥ h₂ṓḱu bʰered.
h₂óu̯is h₁ékʷoi̯bʰi̯os u̯eu̯ked:
“dʰǵʰémonm̥ spéḱi̯oh₂[r]
h₁éḱu̯oms-kʷe h₂áǵeti,
ḱḗr moi̯ agʰnutor”.
h₁éḱu̯ōs tu u̯eu̯kond:
“ḱludʰí, h₂ou̯ei̯!
tód spéḱi̯omes, n̥sméi̯ agʰnutór ḱḗr:
dʰǵʰémō, pótis,
sē h₂áu̯i̯es h₂u̯l̥h₁náh₂
gʷʰérmom u̯éstrom u̯ept,
h₂áu̯ibʰi̯os tu h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁esti.
tód ḱeḱluu̯ṓs
h₂óu̯is h₂aǵróm bʰuged.
Owca i konie
tłumaczenie dosłowne[185]
Owca, która
wełny nie miała,
zobaczyła konie;
jeden wóz ciężki ciągnął,
jeden ładunek wielki,
jeden człowieka szybko wiózł.
Owca do koni zawołała:
„Serce boli mnie
widząc człowieka
konie poganiającego”.
Konie zawołały:
„Słuchaj, owco,
serce boli, ujrzawszy:
człowiek, pan,
wełnę owcom ścina
sobie na ciepłą odzież,
a owce wełny nie mają”.
To usłyszawszy
owca z pola wybiegła.
Król i bóg
W wersji Erica Hampa zachowano oryginalną pisownię, z uwzględnieniem postulowanego przez niego czwartego laryngału *h₄.
[brak oryginalnego tytułu]
wersja Hampa
to rḗḱs éh₁est.
so n̥putlos éh₁est.
so rēḱs súhₓnum éu̯el(e)t.
só tós(i̯)o ǵʰeutérm̥ (e)pr̥ḱsḱet;
súhₓnus moi ǵn̥h₁i̯otām!
so ǵheutēr tom rḗǵm̥ éu̯eukʷet:
ihₓgesu̯o deiu̯óm u̯érunom.
so rḗḱs deiu̯óm u̯erunom h₄úpo-sesore
nu deiu̯óm (é)ihₓgeto:
ḱludhí moi phₐter u̯erune!
deiu̯ós u̯érunos km̥ta diu̯ós égʷehₐt.
kʷíd u̯elsi?
u̯élmi súhₓnum.
tód h₁éstu, u̯éukʷet loukós deiu̯os u̯erunos.
rēǵós pótnihₐ súhₓnum gegonh₁e.
Król i bóg
tłumaczenie dosłowne[186]
Król [sobie] był.
Bezdzietny był.
Król syna chciał.
Swojego kapłana poprosił:
„Syn niech mi się urodzi!”.
Kapłan do króla powiedział:
„Módl się do boga Waruny”.
Król do boga Waruny podszedł,
by teraz do boga się pomodlić:
„Usłysz mnie, Ojcze Waruno!”.
Bóg Waruna z nieba zstąpił.
„Czego chcesz?”.
„Chcę syna”.
„Tak będzie”, odrzekł świetlisty bóg Waruna.
Króla żona syna urodziła.
Problematyczne zagadnienia
Podsumowanie
Perspektywa
Iniunctivus
Niektórzy językoznawcy postulują istnienie w języku praindoeuropejskim jeszcze jednego, specjalnego trybu o nazwie iniunctivus (tryb zakazujący). Jego dokładne znaczenie nie jest ściśle określone, mógł on być używany jako podkreślenie intencji mówiącego czy zakaz. Morfologicznie tożsamy z formami przeszłymi (końcówki wtórne aspektu niedokonanego i aorystu), ale bez użycia augmentu. W językach potomnych można go odnaleźć przede wszystkim w[187]:
- sanskrycie – zarówno w sensie morfologicznym, jak i znaczeniowym – w trybie tym wyrażane były m.in. obowiązkowo wszystkie zakazy w 2. osobie liczby mnogiej;
- klasycznej grece – wyłącznie morfologicznie – znaczeniowo niczym nie różnił się od trybu oznajmującego.
Przegłos nartenowski
W latach 60. XX w. indoiranistka Johanna Narten zaproponowała istnienie w praindoeuropejskim pewnej grupy czasowników o specyficznym przegłosie i akcencie. Miałyby one zawsze akcentowany rdzeń z wymianą ilościową samogłoski rdzennej: stopień wzdłużony *ē w liczbie pojedynczej strony czynnej, a w liczbie mnogiej stopień pełny *e[188].
Zachowanie tego typu przedstawia m.in. rdzeń *stew- („chwalić” lub „ogłaszać”)[189]:
- 3. os. l.poj. str. czynnej: *stḗu-ti
- 3. os. l.poj. str. medialnej: *stéu-(t)oi
Istnienie czasowników nartenowskich jest przedmiotem naukowej dyskusji. Zwolennikiem tej hipotezy jest m.in. Jochem Schindler, według którego wszystkie rdzenie praindoeuropejskie pod względem zachowania dzieliły się na nartenowskie i nie-nartenowskie[190]. Z kolei Michiel de Vaan całkowicie odrzuca koncepcję tego typu[191].
Hetycka koniugacja -hi
Nierozwiązane jest pochodzenie odmiany typu -hi w języku hetyckim (prawdopodobnie powszechnej w całej grupie anatolijskiej). Jest to dodatkowy typ odmiany obok istniejącej standardowej koniugacji typu -mi, jednoznacznie odziedziczonej z praindoeuropejskiego[192].
Odmiana -hi wygląda na archaiczną nawet jak na języki anatolijskie, będące najstarszą znaną grupą indoeuropejską. Najczęściej językoznawcy tłumaczą występowanie tej koniugacji jako pochodzącej z praindoeuropejskiej odmiany perfectum. Faktycznie, w języku hetyckim nie istnieje ta ostatnia, typ -hi mógłby więc stanowić uzupełnienie luki w systemie odmiany czasownika. Istnieją jednak pewne różnice pomiędzy nimi, dlatego też niektórzy badacze (np. Warren Cowgill i Jay Jasanoff) odrzucają tę hipotezę[193].
Jasanoff zaproponował alternatywny pogląd: w języku praindoeuropejskim istniały jakoby dwa rodzaje odmiany strony czynnej aspektu niedokonanego. Pierwsza, standardowa i powszechnie rekonstruowana koniugacja z końcówką 1. osoby liczby pojedynczej *-mi, oraz druga, z końcówką *-h₂e, tradycyjnie uznawana dotychczas za występującą jedynie w aspekcie perfectum. Zatem hetycka odmiana typu -hi byłaby według Jasanoffa prostą kontynuacją owej rzekomej praindoeuropejskiej odmiany typu -h₂e[194]:
Praindoeuropejski w kulturze popularnej
Zrekonstruowany język praindoeuropejski pojawił się w filmie z 2012 r. Prometeusz w reżyserii Ridleya Scotta. Jeden z bohaterów filmu, android, uczy się go, recytując opowiadanie Owca i konie, a następnie rozmawia w tym języku z przedstawicielem obcej cywilizacji[195].
Słowa w języku praindoeuropejskim zawiera tekst utworu „Woda, preludium”, pierwszej pozycji z płyty z muzyką z gatunku classical crossover The Drop That Contained the Sea z 2014 r. autorstwa Christophera Tina[196].
W grze przygodowej z 2016 r. Far Cry Primal, której akcja toczy się 10 tysięcy lat p.n.e., plemiona mówią trzema fikcyjnymi językami: wenja, udam oraz izila. Wszystkie one są podobne do siebie i zostały oparte na praindoeuropejskim[197].
Zobacz też
- języki indoeuropejskie
- klasyfikacja języków indoeuropejskich
- lista języków indoeuropejskich
- indoeuropeistyka
- glosariusz indoeuropeistyczny
- prajęzyk
Uwagi
- Należy mieć świadomość, że sam język praindoeuropejski nie istniał w konkretnie określonym czasie, lecz przez dłuższy okres, w którym podlegał ewolucji – nie miał więc stałej, niezmiennej formy, podobnie jak język polski z XVI w. różni się od polszczyzny z XXI w.
Zobacz w sekcji: Chronologia. - Szacowany czas powstania tekstu staroindyjskiej Rygwedy i staroirańskiej Awesty, w rzeczywistości spisane one zostały wiele wieków później na podstawie tradycji ustnej.
- Wraz z jej współczesnymi kontynuatorami – językami romańskimi.
- Istnieje również termin schwa primum, którym określa się nieokreśloną samogłoskę laryngalną (Fortson 2004:61-62).
- Początkowa głoska została osłabiona do f.
- Poszczególne źródła znajdują się w odpowiednich przypisach umieszczonych w kolejnych sekcjach.
- Widać to w równoważnych konstrukcjach w języku polskim: „lubię pływać” = „lubię pływanie”.
- Po spółgłoskach (Villanueva Svennson 2016:124).
- Rekonstrukcja niepewna (Sihler 1995:256).
- Wariant kontynuowany w językach bałtyckich, germańskich i słowiańskich (Villanueva Svensson 2016:132).
- Być może też warianty: *-o-bʰo(s) – kontynuowany w językach celtyckich, *-oi-bʰi̯os – kontynuowany w językach indoirańskich oraz *-o-mos – kontynuowany w językach bałtyckich, germańskich i słowiańskich (Villanueva Svensson 2016:132).
- Po spółgłoskach (Villanueva Svennson 2016:126).
- Wariant kontynuowany w językach bałtyckich, germańskich i słowiańskich (Villanueva Svensson 2016:127).
- Rekonstrukcja niepewna, związana z występowaniem w językach potomnych dwóch różnych rdzennych głosek: -m- i -bʰ-. Villanueva Svensson (2016:130) proponuje generalnie formy z użyciem *-bʰ-.
- Dialekt środkowowalijski.
- Byrd zmienił w tym miejscu szyk zdania – aby kolejne wersy odpowiadały etymologicznie wersji Schleichera oraz polskiemu tłumaczeniu, należy przed tą linijką umieścić wers, który znajduje się dwie pozycje niżej.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads