Sorkonos plamisty

Sorkonos plamisty^[9] (Rhynchocyon cirnei) – gatunek ssaka z rodziny ryjkonosowatych w rzędzie ryjkonosowych. Liczy 5 podgatunków. Występuje w Afryce. Żywi się stawonogami ściółki lasu bądź zarośli. Jest monogamiczny, samica rodzi 1–2, rzadziej 3 młode. Nie zagraża mu wyginięcie.

Sorkonos plamisty

Rhynchocyon cirnei[1]
W. Peters, 1847[2]
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Rząd	ryjkonosowe
Rodzina	ryjkonosowate
Podrodzina	Rhynchocyoninae
Rodzaj	sorkonos
Gatunek	sorkonos plamisty
Synonimy
Rhynchocyon macrurus Günther, 1881[3] Rhynchocyon Reichardi Reichenow, 1886[4] Rhynchocyon petersi melanurus O. Neumann, 1900[5] Rhynchocyon hendersoni O. Thomas, 1902[6] Rhynchocyon Reichardti[a]: O. Thomas, 1902[6] Rhynchocyon swynnertoni Kershaw, 1923[7]
Podgatunki
zobacz opis w tekście
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[8]
najmniejszej troski
Zasięg występowania

Genetyka

Genetyka sorkonosa plamistego nie została dobrze poznana. Nie wiadomo, ile chromosomów liczy jego kariotyp^[10]. Badania mtDNA wskazały na introgresję z sorkonosa czarno-rdzawego i szarolicego do R. cirnei reichardi^[11].

Budowa

Heritage podaje następujące wymiary zwierzęcia. Długość głowy i tułowia wynosi od 22,9 do 27,3 cm. Ogon mierzy od 19,6 do 24,9 cm. Ucho osiąga między 2,7 a 3,1 cm, a tylna stopa od 6,3 do 7,6 cm. Masa ciała zawiera się w przedziale od 320 do 450 g. Samice i samce nie różnią się wielkością^[10].

Badania Kaufmana et al. z 2013 wskazują, że ryjkonosowe jako grupa ogólnie mają mózg większy, niż inne ssaki podobnej wielkości i podobnej diety^[12].

Brązowa do kremowej głowa ma nieporośnięte włosiem uszy barwy płowej. Pysk jest długi i giętki. Otworów podniebiennych nie stwierdza się. W jamie ustnej znajdują się zęby, w tym niestały niewielki siekacz górny i dobrze rozwinięte górne kły, u samców dłuższe niż u samic^[10]. Wzór zębowy przedstawia się następująco^[10]:

Wzór zębowy		I	C	P	M
34-36	=	0-1	1	4	2
		3	1	4	2

.

Grzbiet sorkonosa plamistego, płowy do ciemnobrązowego, wpadający w odcienie pomarańczu, nosi po obu bokach podłużne linie, rozpoczynające się pośrodku grzbietu, a sięgające do nasady ogona. Po obu stronach występują 3 takie linie, przy czym te wyższe są lepiej wyrażone, ciągłe, te niższe zaś rozpadają się na szereg jaśniejszych i ciemniejszych plam. Po liniach tych można rozpoznać sorkonosa plamistego, aczkolwiek u niektórych podgatunków ciemniejsze ubarwienie okolicy zadu czyni linie słabo widocznymi. Jaśniejszy, białawy czy jasnożółty jest za to brzuch. Na klatce piersiowej samicy znajdują się sutki, nieobecne u samców. Para przednia uległa redukcji i nie występuje, obserwuje się natomiast parę środkową i tylną, podobnie jak u sorkonosa złotozadego. Nie występuje gruczoł piersiowy, natomiast gruczoły odbytowe (analne) rozwinięte są dobrze^[10].

Ogon osiąga jakieś 0,9 długości ciała. W odcinku bliższym jest dość gruby, dystalnie coraz cieńszy. Prawie nie porastają go włosy, na końcu ma biały odcinek^[10].

Kończyny przednie i tylne kończą się czterema palcami. Liczba ta wynika z zaniku kciuka i palucha. Również i piąty palec ręki rozwija się słabo, wspierany na tylko dwóch paliczkach^[10]. Kończyny tylne sorkonosów są solidnie zbudowane^[12].

Systematyka

Sorkonos plamisty należy do rodzaju sorkonos w podrodzinie Rhynchocyoninae w rodzinie ryjkonosowatych^[10].

Gatunek opisany zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego został przez niemieckiego zoologa Wilhelma Petersa w 1847 roku^[2]. Miejsce typowe to Quelimane w dystrykcie Bororo, w prowincji Zambezia w Mozambiku^[10][13][14].

Wyróżnia się 5 podgatunków^[10][14]:

• Rhynchocyon cirnei cirnei W. Peters, 1847 (podgatunek nominatywny),
• Rhynchocyon cirnei hendersoni O. Thomas, 1902,
• Rhynchocyon cirnei macrurus Günther, 1881,
• Rhynchocyon cirnei reichardi Reichenow, 1886,
• Rhynchocyon cirnei shirensis Corbert & Hanks, 1968^[15].

Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Podgatunek	Oryginalna nazwa	Autor i rok opisu	Miejsce typowe	Holotyp
R. c. hendersoni	Rhynchocyon hendersoni	O. Thomas, 1902	Nyika, Livingstonia, Malawi[16].	Skóra samca (sygnatura BMNH 1902.9.8.1) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz typowy zebrany przez duchownego Jamesa Hendersona[17][16].
R. c. macrurus	Rhynchocyon macrurus	Günther, 1881	Rzeka Rovuma, na granicy między Tanzanią a Mozambikem[18][19].	SKóra i czaszka dorosłego osobnika (sygnatura BMNH 1863.10.12.1) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; zebrany przez Johna Kirka[20][18].
R. c. reichardi	Rhynchocyon Reichardi	Reichenow, 1886	Marungu, na zachód od centrum jeziora Tanganika, Demokratyczna Republika Konga[21].	Okaz typowy (syntyp) to skóra (sygnatura RMNH.MAM.39314.b)[22] i czaszka (sygnatura RMNH.MAM.39314.a)[23] samicy ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Lejdzie; okaz typowy zebrany 4 sierpnia 1884 roku przez Richarda Böhma i Paula Reicharda[23][22][24].
R. c. shirensis	Rhynchocyon cirnei shirensis	Corbert & Hanks, 1968	Lichenja Plateau (16°00′S 35°33′E), na wysokości 1900 m n.p.m., góry Mlandżi, Malawi[15].	Skóra i czaszka dorosłej samicy (sygnatura BMNH 1934.1.11.8) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz zebrany 3 stycznia 1932 roku przez J. Vincenta[25][26].

Badania genetyczne Lawsona et al. z 2013 potwierdziły odrębność sorkonosa szarolicego od plamistego. Przeprowadzono badania z wykorzystaniem mtDNA i vWF. Geny jądrowe ujawniły odrębność gatunków, w przeciwieństwie do genów mitochondrialnych, w przypadku których u obu gatunków stwierdzono te same główne haplotypy. Lucinda Lawson et al. zwracają uwagę, że jest to częsty wynik w badaniach genetycznych^[27], jak wykazano już wcześniej^[28]. W przypadku krzyżowania się blisko spokrewnionych gatunków intogresja często przebiega nierówne, znacznie silniej w przypadku genów mitochondrialnych^[29]. Także w przypadku sorkonosów wskazuje to na pewną ograniczoną introgresję z R. c. reichardi. Otrzymano następujący kladogram^[27]:

	Rhynchocyon cirnei Rhynchocyon udzungwensis

W 2017 Carlen et al. przeprowadzili badania genetyczne, w wyniku których ponownie podnieśli status jednego z uprzednich podgatunków R. cirnei stuhlmanni do rangi osobnego gatunku. Zaprezentowali jednocześnie kladogram sorkonosów^[30]:

	Rhynchocyon chrysopygus
	Rhynchocyon petersi Rhynchocyon udzungwensis Rhynchocyon stuhlmanni Rhynchocyon cirnei reichardi Rhynchocyon cirnei macrurus Rhynchocyon cirnei shirensis, Rhynchocyon cirnei cirnei

Etymologia

• Rhynchocyon: gr. ῥύγχος rhunkhos ‘pysk’; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’^[31].
• cirnei: Manuel Joaquim Mendes de Vasconcelos e Cirne (1784–1832), portugalski polityk, gubernator Mozambiku, kiedy był on kolonią portugalską^[32].
• hendersoni: James Henderson (1867–1930), szkocki misjonarz w południowej Afryce^[17][33].
• macrurus: gr. μακρος makros ‘długi’; -ουρος -ouros ‘-ogonowy’, od ουρα oura ‘ogon’^[34].
• reichardi: Paul Reichard (1845-1938), niemiecki inżynier, geograf, kolekcjoner z Afeyki Wschodniej z lata 1880–1884^[4][35].
• shirensis: zreka Shire, Malawi^[15].

Rozmieszczenie geograficzne

Sorkonos plamisty występuje w Afryce^[10]. Ma szeroki zasięg. IUCN wymienia tu następujące kraje: Demokratyczna Republika Konga (między rzekami Ubangi i Kongo), Malawi (wzgórza okolicy ryftu), Mozambik (na północ od Zambezi), Tanzania, Uganda (zachód kraju), Zambia. Ponadto gatunek może występować w Republice Środkowoafrykańskiej, pojedyncze doniesienie mówi o napotkaniu go między Bangui i Mbaiki na zachód od rzeki Ubangi, ale jako że byłoby to jedyne stwierdzenie zwierzęcia na zachód od rzeczonej rzeki, autorzy powątpiewają w to. Gatunek bytuje na wysokości od poziomu morza^[8] (Tanzania, Mozambik^[10]) do 2100 m w górach Rubehos^[8] bądź 2300 m^[10] w górach Udzungwa^[10], oba łańcuchy w Tanzanii^[8][10].

Rozmieszczenie zależy od podgatunku, obejmują one kilka niepołączonych ze sobą obszarów. Heritage podaje je następująco^[10][14]:

• Rhynchocyon cirnei cirnei żyje na północy Mozambiku,
• Rhynchocyon cirnei hendersoni spotyka się na północy Malawi, Heritage podaje dokładniej wzgórze Nyamkhowa w okolicy Livingstonia,
• Rhynchocyon cirnei macrurus występuje w południowo-wschodniej Tanzanii,
• Rhynchocyon cirnei reichardi zamieszkuje Tanzanię, północ Malawi, północny wschód Zambii i południowy wschód Demokratycznej Republiki Konga,
• Rhynchocyon cirnei shirensis żyje na południu Malawi i w przyległym do niego regionie Mozambiku^[10].

Tryb życia

Tryb życia sorkonosa plamistego nie został dobrze poznany. Wnioskuje się, że przypomina on tryb życia pokrewnych gatunków, sorkonosa złotozadego i szarolicego. Prawdopodobnie i sorkonos plamisty wiedzie samotne życie^[8]. Mimo łączenia się w pary każdy osobnik z danej pary żyje oddzielnie. Aktywność przypada na dzień. W nocy zwierzę śpi w gnieździe zbudowanym ze ściółki^[10].

Cykl życiowy

Rozród sorkonosa plamistego nie został dobrze poznany. Prawdopodobnie jest on monogamiczny^[8], jak i inne sorkonosy, łączące się w pary na całe życie i zajmujące wspólne terytorium. Rozród przebiega prawdopodobnie przez cały rok bez wyraźnego okresu godowego. Po kopulacji samica zachodzi w ciążę^[10], by wydać na świat 1–2 noworodki^[36], rzadko 3^[10].

Introgresja z sorkonosa czarno-rdzawego i szarolicego do R. cirnei reichardi wskazuje na krzyżowanie się tych gatunków, przy czym objęty nią obszar jest niewielki i leży na wschodzie gór Udzungwa^[11].

Ekologia

Sorkonos plamisty zasiedla lasy i tereny porośnięte roślinnością krzewiastą. Wymienić tu można lasy górskie^[8] i nizinne, ale też gąszcz porastający brzegi rzek. Zwierzę wymaga obfitej ściółki i piętra koron^[10]. Siedliska prawdopodobnie pofragmentowane^[8].

Pożywienie tego ssaka stanowią bezkręgowce, najczęściej stawonogi^[10]. IUCN wnosi o tym z analogii do innych sorkonosów^[8], ale Heritage przytacza badania żołądków osobników z Zambii. Zawierały one pozostałości chrząszczy, błonkówek, larw muchówek, jak i innych owadów^[10]. Pokarm znajduje w ściółce^[8].

Ryjkonosowe ewoluowały prawdopodobnie w środowisku pozbawionym istotnej konkurencji. Wykształciły zespół specyficznych adaptacji, obejmujący myrmekofagię, specyficzny chód, brak gniazd. Łączą dzięki temu cechy spotykane u giętkojęzykowych i antylop^[37].

Zagrożenia i ochrona

Całkowita liczebność gatunku spada. Odpowiadać za to może niszczenie środowiska życia zwierzęcia i fragmentacja dostępnych mu siedlisk. W górskich lasach grozi mu wycinanie drzew, podobnie jak sorkonosowi złotozademu i czarno-rdzawemu. Zagrożenie takie dotyczy choćby gór Rungwe. Szczególnie zagrożony z tego powodu może też być zamieszkujący nadmorskie tereny Tanzanii R. c. macrurus. Ponadto niektóre populacje są obiektem polowań. IUCN zwraca też uwagę na zagrożenie niewielkich izolowanych populacji, wymieniając tę z okolic Mbira u wyjścia Nilu z Jeziora Wiktorii^[8].

Uwagi

1. Niepoprawna późniejsza pisownia Rhynchocyon Reichardi Reichenow, 1886.