Styl potoczny

Styl potoczny (język potoczny^[1], rejestr potoczny^[2]) – styl funkcjonalny języka znany całej społeczności jego użytkowników i najczęściej przez nich używany^[3]. Pod względem swoich cech może być przeciwstawiany różnym stylom językowym: specjalistycznemu, publicystycznemu lub artystycznemu^[4]. Jest to odmiana języka, która jest uwarunkowaną głównie formą wypowiedzi oraz sytuacją, w której zachodzi, a nie jakąkolwiek wyspecjalizowaną funkcją w komunikacji^[5].

Styl potoczny jest wykorzystywany przede wszystkim w codziennych kontaktach językowych, zarówno w nieoficjalnych wypowiedziach ustnych (np. w rozmowach przy stole, w sklepie, w dowcipach i kłótniach), jak i w pewnych gatunkach wypowiedzi pisemnych (np. w korespondencji osobistej, pamiętnikach czy poradnikach)^[3]. Służy jako środek porozumienia na tematy niewyspecjalizowane, wspólne wszystkim użytkownikom języka^[6]. Może też obsługiwać tematy profesjonalne, zarezerwowane dla pewnej grupy osób; zdarza się również, że jest stosowany w kontaktach oficjalnych lub półoficjalnych^[7].

Do cech języka potocznego należą: nacechowanie pod względem ekspresywnym i emocjonalnym, niespecjalistyczność i antropocentryczność, gęste występowanie związków frazeologicznych, wyrazista struktura słowotwórcza wyrazów i ich konkretność^[8]. Język potoczny obfituje w środki oceniające rzeczywistość ujemnie; charakteryzuje się szybko zmieniającą się leksyką, w której duży udział mają wyrażenia środowiskowe i obce. Obserwuje się w nim tendencję do stosowania skrótów oraz tzw. potok składniowy, czyli luźne, niepełne porządkowanie wyrazów pod względem logiczno-syntaktycznym^[5]. W stylu potocznym są obecne wyrazy podkreślające, nawiązujące i dodatkowe (puste semantycznie)^[9]. W relacjach niekoleżeńskich, w kontaktach zewnętrznogrupowych (oficjalnych lub półoficjalnych) język potoczny występuje w wariancie „neutralnym” (nienacechowanym), unikającym cech ekspresywnych, zwłaszcza ekspresji negatywnej^[10]. Język potoczny wykazuje dużą elastyczność, pozwalającą na użycie jego wyrażeń w różnych i zmiennych znaczeniach^[11]. W tym sensie odróżnia się od języka specjalistycznego, który dąży do jednoznaczności przekazu^[4]. Do języka potocznego czasami przenika slang, czyli słownictwo wysoce nieformalne i ograniczone sytuacyjnie^[12]. Na poziomie dźwiękowym styl potoczny cechuje się większą rozciągłością zjawisk asymilacyjnych wewnątrz słowa i na granicach słów^[13].

W piśmiennictwie język potoczny jest określany rozmaitymi terminami: odmiana potoczna (wariant potoczny)^[1], język obiegowy^[14], rejestr niski^[15], styl konwersacyjny^[13][16]; występują też różne pokrewne pojęciowo (choć niekoniecznie równoznaczne) przymiotniki: „kolokwialny”, „oralny”, „naturalny”, „ustny” czy „mówiony”^[17].

Polszczyzna potoczna podlega opisowi i ocenie pod pojęciem normy użytkowej (zwanej też potoczną), wyróżnianej w ramach dwupoziomowej normy języka ogólnopolskiego^[18][19]. W niektórych społecznościach (gdzie zarysowała się dyglosja) funkcję rejestru niskiego (języka potocznego, codziennego, nieoficjalnego) pełni język silnie (lub całkowicie) odrębny od języka wysokiego (używanego w literaturze czy kontaktach oficjalnych)^[15].

Pozycja stylu potocznego

Styl potoczny to najbardziej powszechny wśród stylów użytkowych języka: znajduje zastosowanie w rozmaitych sytuacjach społecznych i jest używany przez szczególną liczbę użytkowników języka. Jest ściśle związany z fundamentalnymi potrzebami człowieka, odzwierciedla podstawowe składniki ludzkiego otoczenia oraz ujawnia trwałe struktury percepcji i myślenia. Przedstawia codzienny i wręcz „naiwny” obraz rzeczywistości. Na etapie akwizycji językowej styl ten jest przyswajany jako pierwszy i zachowuje swoją centralną pozycję w późniejszej praktyce językowej^[20].

Styl potoczny nie występuje wyłącznie w języku mówionym, choć prymarny charakter ustnego języka sprawia, że styl ten jest w tej postaci szczególnie dobrze rozwinięty. Styl potoczny może jednak obejmować zarówno wszelkie gatunki wypowiedzi ustnych (codzienne rozmowy, powitania i pożegnania, prośby, polecenia, życzenia, kłótnie, flirty, kawały itd.), jak też wypowiedzi pisemne, również zróżnicowane pod względem tematyki (np. listy i pamiętniki, dzienniki prywatne, reportaże, porady życiowe)^[20].

Styl potoczny pełni funkcję interpretanta w odniesieniu do innych stylów językowych. Ma to miejsce wtedy, gdy język potoczny służy wyjaśnianiu przekazu wyspecjalizowanego stylistycznie przy użyciu „własnych słów” („mówiąc po prostu", „mówiąc najprościej")^[20]. Styl potoczny funkcjonuje na zasadzie przystawalności do doświadczeń najbliższych człowiekowi^[21]. Styl potoczny stanowi ponadto podstawę derywacyjną dla wtórnych stylów, modyfikujących jego elementy do własnych potrzeb. Style sekundarne (np. naukowy) mogą się rozwijać, czerpiąc środki z zasobów stylu potocznego^[22], a znaczna część terminologii, używanej w nauce i technice, powstaje w wyniku terminologizacji, czyli adaptacji podstawowego zasobu leksykalnego języka^[23].

Pisany język potoczny

Styl potoczny funkcjonuje również w postaci pisanej, zwłaszcza w swobodnych interakcjach tekstowych. Potoczne wiadomości tekstowe charakteryzują się zwykle odejściem od przepisów interpunkcyjnych: wyodrębnianie wypowiedzeń nie jest bowiem uważane za istotne, podobnie jak w kodzie języka ustnego. Do znaków najczęściej stosowanych w swojej podstawowej funkcji należą: wykrzyknik, nadający wypowiedzi emocjonalne zabarwienie, i znak zapytania, służący wyróżnianiu zdań pytających. Usługa SMS jako medium przypomina komunikację ustną: umożliwia bowiem interakcję w czasie zbliżonym do rzeczywistego, przy użyciu środków typowych dla języka mówionego. Wiadomości tekstowe dzielą z językiem mówionym spontaniczność i szybkość reakcji^[24].

Na gruncie polskim wiadomości tekstowe wyróżniają się pomijaniem niektórych znaków graficznych, a także brakiem typowej delimitacji tekstu na poszczególne elementy składniowe^[24].

Pojęcie potoczności

W różnych tradycjach narodowych, kształtowanych przez czynniki historyczne, język literacki może się przeciwstawiać zarówno dialektom, jak i odmianie potocznej^[25]. W kontekście języka niemieckiego język potoczny (Umgangssprache) bywa postrzegany jako „strefa buforowa” między niemczyzną standardową a formami niestandardowymi. Termin „potoczny” (umgangssprachlich) może być rozumiany na dwa sposoby: jako określenie na środki wchodzące w skład normy potocznej (tj. pewnej warstwy stylistycznej języka standardowego) lub jako określenie na formy niestandardowe^[26].

Z jednej strony język potoczny może być utożsamiany z językiem elity społecznej, z drugiej zaś pojęcie to może obejmować np. dialekty miejskie, stanowiące „niekontrolowany język potoczny”, przejściowy między dialektami wiejskimi a językiem literackim^[27]. Niektórzy autorzy określają mowę potoczną jako wariant języka niepodlegający przepisom normatywnym^[28][29]. Według jednego z ujęć polszczyzna potoczna ma dopuszczać „dużą swobodę użycia dowolnych wyrazów i zwrotów, nawet nieakceptowanych przez wyższe warstwy społeczeństwa”^[29]. Peter Trudgill, specjalista od języka angielskiego, dochodzi do wniosku, że pojęcia formalności i potoczności nie mają związku z dychotomią między formami standardowymi i niestandardowymi^[30]. Na przykładzie angielszczyzny stwierdza, że standardowy angielski może występować zarówno w postaci formalnej, jak i swobodnej czy nawet wulgarnej^[31].

Postrzeganie elementów języka jako potocznych może różnić się w zależności od źródła słownikowego i poczucia danego użytkownika^[16].

Jako potoczne określa się również opinie, wiedzę czy nazewnictwo. W tym kontekście potoczność przeciwstawiana jest naukowości: poglądom naukowym lub terminologii fachowej^[32].

Zobacz też

Zobacz hasła potoczny i kolokwialny w Wikisłowniku

• kolokwializm
• slang
• styl artystyczny
• styl naukowy
• uzus językowy
• język wernakularny