Uhla azjatycka

Uhla azjatycka^[6] (Melanitta stejnegeri) – gatunek dużego wędrownego ptaka z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Tereny lęgowe położone są głównie na Syberii, do tego w północnej i zachodniej Mongolii oraz północno-wschodnim Kazachstanie. Zimowiska ciągną się wzdłuż wybrzeży Kamczatki, przez Wyspy Komandorskie na południe po Japonię, Koreę i Chiny. Sporadycznie zalatuje do Polski. Gatunek nie jest zagrożony wyginięciem.

Uhla azjatycka

Melanitta stejnegeri[1]
(Ridgway, 1887)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	kaczki
Plemię	Mergini
Rodzaj	Melanitta
Gatunek	uhla azjatycka
Synonimy
Oidemia stejnegeri Ridgway, 1887 Œdemia carbo Salvadori, 1895[2] Melanitta deglandi stejnegeri (Ridgway, 1887)[3] Melanitta fusca stejnegeri (Ridgway, 1887)[1] Oidemia fusca stejnegeri Ridgway, 1887[4] Fuligula fusca stejnegeri Seebohm, 1890[2]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5]
najmniejszej troski

Taksonomia

Głowa uhli azjatyckiej na XIX-wiecznej rycinie

Po raz pierwszy gatunek opisał Robert Ridgway w 1887. Holotyp pochodził z obszaru między Kamczatką a Japonią. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Oidemia stejnegeri^[7].

Obecnie (2025) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza uhlę azjatycką w rodzaju Melanitta. Uznaje ją za odrębny, monotypowy gatunek^[8], podobnie jak autorzy HBW^[9]. Dawniej niektórzy autorzy uznawali uhlę azjatycką za jeden gatunek razem z uhlą zwyczajną (M. fusca) i garbonosą (M. deglandi)^[9][8][10], przykładowo w monografii Ducks, Geese and Swans (2005)^[11]. Przesłankami do rozdzielenia tego taksonu na trzy odrębne gatunki były:

• brak uzasadnienia przez Harterta decyzji o ich połączeniu w 1920^[10][4];
• brak hybrydyzacji w miejscach współwystępowania tych uhli^[10][9][8];
• różnice w budowie tchawicy^[10];
• różnice w kolorystyce upierzenia i barwie dzioba oraz w jego zewnętrznej budowie^[9][10].

Morfologia

Długość ciała wynosi 51–58 cm^[9]. Masa ciała samców – 1020–1437 g^[12]. Przynajmniej do 2005 roku znano masę ciała tylko jednej samicy, podawaną w oparciu o źródło z 1952 roku – 957 g^[11][12]; z tego samego źródła pochodzą informacje dotyczące samców^[12]. Rozpiętość skrzydeł: 86–99 cm^[9].

W upierzeniu występuje dymorfizm płciowy. Ptaki obojga płci mają białe lusterka. U samca większość upierzenia jest połyskliwie czarna^[13]. Czarne boki ciała pozwalają na odróżnienie go od uhli garbonosej (o brązowych bokach ciała)^[9]. Pod okiem znajduje się biała plama^[13] o sierpowatym kształcie, sięgająca za oko^[14]. Ważną cechą rozpoznawczą jest kształt dużej narośli na dziobie – jej koniec jest skierowany do przodu. Nozdrza są zaokrąglone, nie długie i wąskie jak u uhli zwyczajnej^[13]. Ponadto sama narośl jest większa niż u samców uhli zwyczajnej. Boki dzioba mają bardziej fioletowawą po pomarańczowoczerwoną barwę zamiast żółtej^[11] (bardziej czerwoną bliżej nasady i bardziej żółtą bliżej końca dzioba) jak u uhli zwyczajnych; jego nasada i narośl są czarne^[14]. U samicy większość upierzenia ma barwę ciemnobrązową. Pióra na brzuchu z białymi końcówkami. Na pokrywach usznych i w okolicy kantarka obecne jaśniejsze plamy. Tęczówka jest jasnoszara u samców i brązowawa u samic, nogi – czerwone u samców i brudnożółte u samic^[13].

Zasięg występowania

Tereny lęgowe uhli azjatyckich położone są głównie na Syberii, od Jeniseju na wschód po Kamczatkę i na południe po Mongolię^[9], gdzie gniazdują w północnej i zachodniej części kraju^[15]. Lokalnie gniazdują również w północno-wschodnim Kazachstanie^[9] w południowej części Ałtaju^[13]. Zimowiska rozmieszczone są wzdłuż wybrzeży Kamczatki i Wysp Komandorskich na południe po Japonię, Koreę i Chiny^[9]. W północno-wschodnich Chinach są widywane na przelotach, szczególnie w okolicach Beidaihe^[16]. Przed wędrówką uhle azjatyckie ze wschodniej Azji zbierają się w większe grupy u wybrzeży Morza Ochockiego, mniej licznie na jeziorach Kamczatki i na Sachalinie^[9].

Sporadycznie zalatuje do Europy^[17], w tym do Polski^[18]. W Polsce po raz pierwszy stwierdzona w 2007 roku w rezerwacie „Ptasi Raj” na terenie Gdańska – było to zaledwie czwarte stwierdzenie tego ptaka w zachodniej Palearktyce^[19][20]. W lutym i listopadzie 2018 oraz w grudniu 2019, również w Gdańsku, stwierdzono obecność tego samego samca uhli azjatyckiej, co oznacza, że zimował on tu 3 lata z rzędu^[21]. W listopadzie i grudniu 2022 odnotowano 4 kolejne stwierdzenia obejmujące 5 osobników, miały one miejsce w Krynicy Morskiej i Władysławowie^[22].

Ekologia i zachowanie

Uhle azjatyckie gniazdują przy niewielkich słodkowodnych zbiornikach w lasach iglastych i arktycznej tundrze, często daleko w głąb lądu^[9]. W Kazachstanie gniazdują na wysokości 1760–2300 m n.p.m., przy górskich jeziorach^[13][23]. Po sezonie lęgowym dorosłe osobniki wędrują na tereny, na których odbywają pierzenie – samce wyruszają i pierzą się wcześniej niż samice^[24]. W Kazachstanie uhle azjatyckie odlatują w październiku, wracają na tereny lęgowe pod koniec maja i na początku czerwca^[13]. Podczas pierzenia na 3–4 tygodnie tracą zdolność lotu. W jego trakcie i przez pozostałą część zimy uhle azjatyckie stają są bardzo towarzyskie. Przebywają w dużych stadach liczących do kilku tysięcy osobników, choć częściej są to niewielkie rozproszone grupy złożone z blisko 100 ptaków^[24]. Uhle azjatyckie żywią się głównie mięczakami; prócz tego zjadają skorupiaki, miękkie bezkręgowce, szkarłupnie, pierścienice, niewielkie ryby, a na wodach słodkich również owady i ich larwy. Przeważnie milczą, podobnie jak uhle zwyczajne i garbonose^[9]. Samce podczas zalotów odzywają się gwiżdżącym fee-er i niskim nosowym aah-er. Głos samic opisywany jest jako szorstkie i rechoczące kraaa-ah kraa-ah kraa^[14].

Lęgi

Lęgi uhli azjatyckich są słabo poznane w porównaniu do lęgów uhli zwyczajnych i garbonosych^[9]. Okres lęgowy rozpoczyna się na przełomie maja i czerwca^[9][23]; uhle azjatyckie łączą się w pary na czas jego trwania. Bronią niewielkiego obszaru wokół gniazda^[9]. Ma ono formę zagłębienia w ziemi o średnicy około 30 cm. Wyściółkę stanowią mchy, suche trawy i inne materiały roślinne^[12]. Poszczególne gniazda mogą być budowane do 2–3 km od wody^[11]. Zniesienie liczy od 6 do 9 jaj. Ich rozmiar jest wysoce zmienny między poszczególnymi zniesieniami – jedno ze źródeł z początku lat 50. XX wieku podaje go jako 55,4–72,5 na 35,7–49 mm (nie wspomniano liczby zmierzonych jaj)^[12]. Pisklętami i młodymi zajmuje się wyłącznie samica. W Kazachstanie młode obserwowano od końca lipca do początku września^[13].

Status zagrożenia

IUCN uznaje uhlę azjatycką za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 2012 roku (stan w 2021). Liczebność światowej populacji szacowano w 2006 roku na 0,6–1,0 milionów osobników. BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za prawdopodobnie spadkowy^[24].

Zobacz też

• ptaki Polski