Insekto

Ang insekto o kulisap (mula sa Latin insectum) ay mga pancrustacean hexapod na imbertebrado ng klaseng Insecta. Ito ang pinakamalaking pangkat ng phylum na arthropod. Ang mga insekto ay may chitin na exoskeleton, isang tatlong bahaging katawan (ulo, thorax at abdomen) , tatlong pares ng magkadugtong na mga hita, mata at isang pares ng antena. Ang kanilang dugo ay hindi buong nasa loob ng mga vessel. ang ilan ay sumisirkula sa isang bukas na kabidad na tinatawag na haemocel. Ang mga insekto ang pinakamaraming uring pangkat ng mga hayop. Ito ay kinabibilangan ng higit sa isang milyong espesye at kumakatawan sa higit as kalahati ng lahat ng alam na mga buhay na organismo sa mundo. Ang kabuuang bilang ng mga nabubuhay na espesye nito ay tinataya sa pagitan ng anim hanggang sampung milyong at potensiyal na 90 porsiyento ng lahat ng mga anyong buhay na hayop sa mundo. Ang mga insekto ay matatagpuan sa lahat ng kapaligiran ngunit ang ilang maliit na bilang ng espesye ay naninirahan sa mga karagatan na nadodominahan ng isa pang pangkat ng arthropod na mga crustacean na ayon sa kamakailang pag-aaral ay ninuno ng mga insekto.

Insekto Temporal na saklaw: Carboniferous–Present PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Diversity of insects from different orders.
Klasipikasyong pang-agham
Dominyo:	Eukaryota
Kaharian:	Animalia
Kalapian:	Arthropoda
Klado:	Pancrustacea
Subpilo:	Hexapoda
Hati:	Insecta Linnaeus, 1758
Subgroups
See text.
Kasingkahulugan
Ectognatha Entomida

Ebolusyon ng mga insekto

Ang mga insekto ay lumitaw sa mundo noong 480 milyong taon ang nakakalipa sa panahong [[Ordobisiyano] sa parehong panahon ng paglitaw ng mga halaman sa lupain.^[1] Ang mga insekto ay maaaring nag-ebolb mula sa isang pangkat ng mga crustacean.^[2] Ang mga unang insekto ay mga panglupain ngunit noong mga 400 milyong taon ang nakakalipas sa Deboniyano, ang isang linya ng mga insekto ay nag-ebolb ng kakayahan sa paglipad at ang unang mga hayop na nakagawa nito.^[1] Ang pinakamatandang fossil ng ng inekto ang Rhyniognatha hirsti ca. 400 milyon taon ang edad.^[3] Ang mga may pakpak na insektong Pterygote ay sumailalim sa isang mahalagang adaptibong radyasyon sa panahongn Karbonipero ca. 356 hanggang 299 milyong taon ang nakakalipas samantalang ang mga insektong Endopterygota ay sumailalim sa isa pang mahalagang radyasyon noong Permiyano ca. 299 hanggang 252 milyong taon ang nakakalipas. Ang karamihan sa mga nabubuhay ngayong orden ng mga insekto ay nag-ebolb noong Permiyano. Ang karamihan sa mga maagang pangkat ay naglaho sa ekstinksiyong Permiyano-Triasiko na pinakamalaking ekstinksiyon sa kasaysayan ng mundo mga 253 milyong taon ang nakakalipas.^[4] Ang mga nakaligtas sa ekstinksiyong ito ay nagebolb noong Triasiko ca. 252 hanggang 201 milyong taon ang nakakalipas sa ngayong mga modernong orden ng insekto. Ang karamihan sa mga modernong insektong pamilya ay lumitaw noong panahong Hurasiko.

Panarthropoda	Onychophora (velvet worms) Tactopoda Tardigrada (water bears) Euarthropoda Chelicerata (spiders and allies) Mandibulata Myriapoda (millipedes and centipedes) Pancrustacea Oligostraca (ostracods and allies) Copepods and allies Malacostraca (crabs, lobsters) Branchiopoda (fairy shrimps) Hexapoda Collembola (springtails) Protura (coneheads) Diplura (bristletails) Insecta six legs

Insecta

Insecta

Monocondylia Archaeognatha (hump-backed/jumping bristletails) Dicondylia Zygentoma (silverfish, firebrats, fishmoths) Paranotalia †Carbotriplurida Pterygota Hydropalaeoptera †Bojophlebiidae Odonatoptera (tutubi) Panephemeroptera (mayflies) Neoptera Polyneoptera Haplocercata Zoraptera (angel insects) Dermaptera (earwigs) Plecoptera (stoneflies) Orthoptera (tipaklong, balang, katydids) Dictyoptera Mantodea (mantises) Blattodea (ipis & anay) Notoptera Grylloblattodea (ice crawlers) Mantophasmatodea (gladiators) ("Xenonomia") Eukinolabia Phasmatodea (stick insects) Embioptera (webspinners) Eumetabola Acercaria Psocodea (book lice, barklice & sumisipsip na kuto) Hemiptera (true bugs, surot) Thysanoptera (thrips) Holometabola Hymenopterida Hymenoptera (sawflies, putakti, bubuyog, langgam) Aparaglossata Neuropteriforma Coleopterida Strepsiptera Coleoptera (beetle, alitaptap) Neuropterida Rhaphidioptera Neuroptera (lacewings) Megaloptera Panorpida Amphiesmenoptera Lepidoptera (paro-paro at gamu-gamo) Trichoptera (caddisflies) Antliophora Diptera ( langaw, lamok Nannomecoptera Mecoptera (scorpionflies) Neomecoptera (winter scorpionflies) Siphonaptera (pulgas) larvae, pupae wings flex over abdomen wings

Morpolohiya

Insect morphology
A- Head B- Thorax C- Abdomen

1. antenna
2. ocelli (ibaba)
3. ocelli (upper)
4. compound eye
5. brain (cerebral ganglia)
6. prothorax
7. dorsal blood vessel
8. tracheal tubes (trunk with spiracle)
9. mesothorax
10. metathorax
11. forewing
12. likurang pakpak
13. mid-gut (tiyan)
14. dorsal tube (puso)
15. ovary
16. hind-gut (intestine, rectum & tumbong)
17. anus
18. oviduct
19. nerve chord (abdominal ganglia)
20. Malpighian tubes
21. tarsal pads
22. claws
23. tarsus
24. tibia
25. femur
26. trochanter
27. fore-gut (crop, gizzard)
28. thoracic ganglion
29. coxa
30. glandulang panglaway
31. subesophageal ganglion
32. mga bahaging pambibig

Anatomiya ng aspetong dorsal ng shield bug.