Didyma
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Didyma (/ˈdɪdᵻmə/; Grekçe: Δίδυμα), İyonya sahili üzerinde yer alan bir Antik Yunan kutsal alanıdır. Bu yer Apollo tapınağını içermektedir. Delphi'nin yanında Didyma, Helen dünyasının en ünlü kehanet merkezidir. İlk olarak Homeros'un Apollo'ya ilahisinde bahsedilmiştir. Kuruluşu okuma-yazma öncesi, hatta Ionia'nın Helen kolonizasyonundan da öncedir.
Didyma | |
 Didim Apollon Tapınağı | |
| Diğer adı | “Didyma”, “Brankhidai” (Brankhidler ülkesi) olarak da adlandırılmaktadır. |
|---|---|
| Konum | Aydın, Didim,  Türkiye |
| Bölge | İyonya (Ege) |
| Koordinatlar | 37°23′06″K 27°15′23″D |
| Tür | Tapınak, Kült merkezi, Yerleşim |
| Tarihçe | |
| Kurucu | Mitolojik kurucusu olan bilici "Brankhos" |
| Kuruluş | M.Ö.8.yüzyıl - M.Ö.6.yüzyıl |
| Devir(ler) | Helenistik Dönem, Arkaik Klasik, Roma Dönemi |
| İlgili kişi(ler) | Zeus, Leto, Apollon, Artemis, Büyük İskender |
| Olay(lar) | Yunanlardan önce de bir bilicilik (kahinlik/kehanet) merkeziydi. |
| Sit ayrıntıları | |
| Buluntu(lar) | Apollon Tapınağı, Artemis Kutsal Alan, |
| Kazı tarihleri | 1858 - 1937 |
| Durum | Restore |
| Kamusal erişim | Açık |
| Resmî site | Didim Arkeolojik Sit Alanı |
Apollo, aynı zamanda Didymaion olarak da adlandırılan Didyma kutsal alanının baş tanrısıydı. Didymaion, ünlü kehanet merkezi olması nedeniyle antik çağda çok iyi biliniyordu. Apollo'nun bu kehanet merkezi, dünyanın en büyük Apollo tapınaklarından birinin içinde yer alıyordu ve hala öyledir. Bu Helenistik tapınağın kalıntıları, klasik antik çağın en iyi korunmuş tapınaklarından biridir. Bu tapınağın yanı sıra, kutsal alan içinde yakın zamanda yeniden keşfedilen başka yapılar da vardı; bunlardan ikisi, bir Yunan tiyatrosu ve yukarıda bahsedilen Helenistik Artemis tapınağının temelleridir.[1]
Didyma'nın kalıntıları, adını bu kalıntılardan alan aynı zamanda bir tatil beldesi olan Aydın'a bağlı Didim'in kuzeybatısında yer almaktadır. Antik çağda Miletos Yarımadası'nı oluşturan bir burunda konumlanmıştır. Didyma, büyük klasik kent Miletos'un topraklarındaki en büyük ve en önemli kutsal alandı.
Miletos ve Didyma arasındaki doğal bağlantı deniz yoluylaydı. Ancak antik çağda Menderes Nehri'nin getirdiği alüvyonlar Miletos'un limanını doldurdu. Bu yavaş süreç, sonunda yakındaki Latmos Körfezi'nin bir koydan göle dönüşmesine neden oldu (bugünkü Bafa Gölü).[2]
Miletos ile Didyma arasındaki düz mesafe yaklaşık 16 km'dir. Basit yaya yolunun yanı sıra, kent ile kutsal alanı arasında yaklaşık 20 km uzunluğunda bir Kutsal Yol da vardı. MÖ 6. yüzyılda inşa edilen bu Kutsal Yol, festival geçitleri için kullanılıyordu.[3] Bu yol, kutsal alandan 3 km kuzeybatıda bulunan ve Panormos (bugünkü Mavişehir) adı verilen Didyma limanına ulaşıyordu.[4] Bu güzergah boyunca ritüel durakları, soylu erkek ve kadınların heykelleri ile hayvan ve mitolojik canavar figürleri bulunuyordu. MÖ 6. yüzyıla ait bu heykellerden bazıları şu anda British Museum'dadır (13. Oda) ve 19. yüzyılda İngiliz arkeolog Charles Thomas Newton tarafından kazılmıştır.[5]
Miletoslular, Didyma'nın 6 km güneybatısında Poseidon'a adanmış bir sunak inşa ettiler. Bu sunak, MÖ 6. yüzyılın ilk yarısında Miletos Yarımadası'nın güneybatı burnunda yapıldı. Burası, Strabon'a göre[7] İyonya ve Karya arasındaki sınırdı. Sunağın kalıntıları hala görülebilir durumdadır ve yakındaki modern bir deniz fenerinin konumu sayesinde kolayca bulunabilir. Bu ünlü sunağın mimari parçaları Berlin'deki Pergamon Müzesi'nde sergilenmektedir.[8]
Yunanca'da didyma "ikizler" anlamına gelir, ancak Didyma'da bir "ikiz" arayan Yunanlılar, ismin Karya kökenini göz ardı etmişlerdir.[9] Karyalılar bu bölgeye İyonyalı Yunanlılardan önce yerleşmişlerdi. Didyma, Yunanlılar arasında ilk kez Homeros'un Apollo İlahisi'nde anılmıştır.[10] Ancak kuruluşunun, okuryazarlıktan ve hatta MÖ 1000 civarındaki İyonya'nın Hellenler tarafından kolonileştirilmesinden önceye dayandığı düşünülmektedir. Buna karşın, Didyma'ya ait ilk arkeolojik kanıtlar MÖ 8. yüzyıla dayanmaktadır.[11]
Didyma'nın kökenlerini Hellenistik bir gelenek olarak yakalamak üzere tasarlanmış Branchidae rahip soyunun mitik şeceresi, Helenistik döneme aittir.[12] Yunan ve Romalı yazarlar, Didyma adını "ikiz" tapınaklara veya o sırada Didyma'da kült merkezi yeni kurulmuş olan ikiz tanrılar Apollo ve Artemis'in tapınaklarına bağlamak için çabalamışlardır.[13] Ayrıca, Wilamowitz'in önerdiği gibi,[14] "Dindymon Dağı'nın Kibele'si" anlamına gelen Kibele Dindymene ile bir bağlantı olabilir. Alman arkeologların son kazıları, Apollo tapınağının kuzeyinde Artemis'e adanmış tapınağı ortaya çıkarmıştır.
Apollo, yakındaki Miletos'ta Delphinius adıyla tapınım görüyordu (aynı isim Delfi'de de kullanılıyordu).[15] Didyma'da ise Didymeus (Διδυμευς) olarak tapınım görüyordu. Bölgedeki diğer isimleri Philesio (Grekçe: Φιλήσιος), Helios ve Carinus (Grekçe: Καρινος) idi.[16]
Persler tarafından MÖ 494'te yıkılana kadar, Didyma'nın kutsal alanının Apollo'nun sevgilisi olan efsanevi Branchos'tan soylarının geldiğini iddia eden Branchidae ailesi tarafından yönetildiği düşünülmektedir.[17] Kutsal pınarın üzerinde oturan rahibe, Branchidae tarafından yorumlanan kehanetler verirdi.[18] Hem Herodot[19] hem de Pausanias,[20] Didyma'daki kâhinin kökenini İyonya'nın bu kıyıyı kolonileştirmesinden önceye dayandırır. İskenderiyeli Clement, Leandrios'un, Miletos'un kurucusunun büyükbabası Cleochus'un Didyma tapınak alanı içinde gömülü olduğunu söylediğini aktarır.[21]
Pers kralı Darius döneminde, Lade deniz savaşından sonra, kutsal alan MÖ 494'te yakıldı. Persler, MÖ 6. yüzyılın sonunda geleneksel olarak Sikyonlu Kanachus'a atfedilen[22] Apollo'nun bronz kült heykelini Ekbatan'a götürdüler. Ardından kâhin pınarının akmayı kestiği ve arkaik kâhinin sustuğu bildirildi.[23] Delfi ve Efes'teki kutsal alanlar hızla yeniden inşa edilmesine rağmen, Didyma, Büyük İskender'in MÖ 334'te Miletos'u fethedip Perslerden kurtarmasına kadar bir harabe olarak kaldı. Bu süre zarfında kâhinlerin personeli ve geleneğinde tam bir kopuş yaşanmış, Branchidae rahipleri Pers egemenlik topraklarına göç etmişti. İskender'in saray tarihçisi Kallisthenes, İskender MÖ 331'de Mısır'dan geçerken pınarın tekrar akmaya başladığını bildirir.[24]
Perslerden kurtuluşun ardından Miletoslular, Apollo için Samos Adası'ndaki Hera Tapınağı ve Efes'teki Artemis Tapınağı'ndan sonra Helen dünyasının en büyüğü olan yeni bir tapınak inşa etmeye başladılar. Vitruvius, mimarların Efesli Paeonius (Vitruvius'a göre Artemis Tapınağı'nı yeniden inşa eden kişi) ve Miletoslu Daphnis olduğuna dair bir inanışı aktarır.[25] Apollo'nun dipteros tapınağı, çift sıra İyon sütunlarıyla çevriliydi. Pronaos'tan iç avluya iki tünel yol açıyordu. Burası kâhin pınarının, kutsal defne ağacının ve naiskos'un (küçük tapınak) bulunduğu yerdi. Naiskos'un kendi küçük cellasında, MÖ 300 civarında I. Seleukos Nikator tarafından Pers'ten geri getirilen Apollo'nun bronz kült heykeli bulunuyordu.[26]
Helenistik dönemde, İskender'in yanı sıra I. Seleukos ve II. Seleukos da kehanetler aldı. Böylece MÖ 3. yüzyılda Apollo'nun kutsal alanı Seleukosların etkisi altındaydı ve Apollo'ya çok zengin bağışlar sunuluyordu.[27] Didyma, MÖ 277/76'da Balkanlar'dan Küçük Asya'ya gelen Galatların yağmalaması sonucu ciddi bir darbe aldı.[28] Pliny, Orta Asya'da Apollo Didymiae (Didymalı Apollo) tapınımından bahseder;[29] bu kült I. Seleukos ve I. Antiochus'un bir generali tarafından Soğdya'ya taşınmıştı ve Pliny'nin muhabirlerinin hala görebildiği yazıtlı sunaklar vardı. I. R. Pichikyan, Dilbergin'de bu bilgiyi doğrulayan amfora yazıtları buldu.[30] Daha sonra MÖ 2. yüzyılda Bithynia kralları ve MÖ 1. yüzyılın ilk yarısında Mısır'ın Ptolemaios kralları Didymaion'a bağışlar yaptı.[31]
Miletos'un himayesinde Didyma'da düzenlenen yıllık festival Didymeia olarak adlandırılıyordu. Festivalden ilk kez MÖ 3. yüzyılın başında bahsedilmektedir. Yüz yıl sonra Panhelenik (tüm Yunanlılara açık) ve penteterik (dört yılda bir düzenlenen) bir festival haline getirildi.[32] MÖ 1. yüzyılın ilk yarısında, Miletos'un Part kralı II. Mithridatis'i Romalılara karşı savaşında desteklemesi nedeniyle Didymeia festivali yasaklandı. Ayrıca, Apollo'nun kutsal alanı MÖ 67'de korsanlar tarafından yağmalandı.[33] Pompey, Roma İmparatorluğu'nun Doğu'sunu yeniden düzenledikten sonra, Didymeia MÖ 63'te yeniden izin verildi. Birkaç yıl sonra Julius Caesar, Didyma'daki sığınma alanını genişletti. Görünüşe göre Roma İmparatoru Caligula, Apollo'nun devasa tapınağını tamamlamaya çalıştı.[34] İmparator Trajan, MS 101'de Miletos ile Didyma arasındaki Kutsal Yol'u yenilediğini yazıtlardan anlıyoruz.[35] Halefi Hadrian, MS 129'da Miletos ve Didyma'yı ziyaret etti ve kutsal alandaki en yüksek görev olan Peygamber olarak hareket etti.[36] Commodus döneminde Didymeia, imparator kültü için Commodeia olarak düzenlendi.
Helenistik ve Roma dönemlerinde Apollo'nun kutsal alanı yeniden gelişti. Apollo'nun çok sayıda kehaneti aktarıldı; bunlardan bazıları Roma yazıtlarında hala mevcuttur.[37] Bunlar sorguları ve yanıtları içeriyordu ve edebi tanıklıklar Didyma'nın bir kehanet merkezi olarak rolünü, Apollo'nun Diocletian'ın Hıristiyanlara zulmüne verdiği varsayılan onayın "kasvetli son sözü" ile birlikte kaydeder.[38] Bu, I. Theodosius döneminde tapınakların kapatılmasına kadar devam etti ve kâhinin sonu oldu.[39] Geç Antik Çağ'da Didyma bir piskopos merkeziydi. I. Justinianus döneminde Iustinianopolis unvanıyla onurlandırıldı. Bizans döneminde adı, Yunanca kutsal alan (hieron) kelimesinden türeyen Hieronda'ya dönüştü.[40] Bu isim, 20. yüzyılın başlarına kadar tapınak kalıntılarının üzerindeki köy için kullanıldı (Jeronda) ve bugün Türkler buraya Yoran demeye devam ediyor. MS 1300 civarında Türkler İyonya'nın bu bölgesini fethetti. Ardından 1493'te bir deprem Apollo tapınağını yıktı ve köy terk edildi. Yaklaşık 300 yıl sonra köy, kırık antik binaları taş ocağı olarak kullanan Yunanlılar tarafından yeniden iskân edildi.[41]
Anconalı Ciriaco, 1446'da bu yeri ziyaret ettiğinde, tapınağın büyük ölçüde ayakta olduğu görülüyordu, ancak cella Bizanslılar tarafından bir kaleye dönüştürülmüştü. 1673'te bir sonraki Avrupalı ziyaretçiler olan İngiliz Jeremy Salter ve Dr. Pickering geldiğinde ise tapınak çökmüş durumdaydı. Dilettanti Cemiyeti, harabeleri keşfetmek için iki sefer düzenledi; ilki 1764'te Richard Chandler liderliğinde, ikincisi 1812'de William Gell liderliğinde gerçekleşti. 1873'teki Fransız "Rothschild Seferi", bir miktar mimari heykeli Louvre'a gönderdi, ancak 1895'te Fransız Roma ve Atina Okulları tarafından Emmanuel Pontremoli ve Bernard Haussoullier gönderilene kadar herhangi bir kazı girişiminde bulunulmadı. Onlar doğu cephesini ve kısmen kuzey kanadı temizlediler ve diğer bölümler hakkında bilgi veren yazıtlar keşfettiler.[42]
1905 ile 1913 arasında yapılan Alman kazıları, Apollo'nun tamamlanmamış Helenistik tapınağının tamamını ve daha önceki Arkaik tapınağa ve ilişkili heykellere ait bazı oymalı parçaları ortaya çıkardı.[43] İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Alman Arkeoloji Enstitüsü, 1962'de Didyma'daki araştırmalara yeniden başladı. Bu tarihten itibaren sadece Apollo tapınağı değil, tapınağı çevreleyen tüm alan araştırıldı. Bu şekilde bazı bilinmeyen yapılar keşfedildi. Apollo tapınağının kuzeyindeki Kutsal Yol'u içeren geniş bölge Klaus Tuchelt tarafından kazıldı. Orada Artemis'in olduğu düşünülen kutsal alanı buldu.[44] 1979'da Lothar Haselberger, Apollo tapınağının avlusundaki duvarlarda çizilmiş çizimler keşfetti.[45] Daha yakından inceleme, en az iki tapınağın (Apollo ve Artemis) antik planını gün ışığına çıkardı.[46] Klaus Tuchelt ve Peter Schneider yönetiminde, Miletos'tan gelen Kutsal Yol araştırıldı, özellikle Apollo kutsal alanının dışındaki bölge. Miletos'tan Didyma'ya giden tören alayının bazı ara duraklarını buldular.[47]
2003 yılında Andreas Furtwängler, Didyma kazısının yöneticiliğini devraldı. Onun araştırmaları, Apollo tapınağının Arkaik dönemi ve yakın çevresi üzerine yoğunlaştı.[48] 2013 yılında Helga Bumke onun yerini aldı. Bumke, 2001 yılında MÖ 494'teki Pers yağmasından kalan enkaz atık alanının (Taxiarchis tepesi olarak bilinen) araştırmasına başladı.[49] Daha sonra, yine onun himayesinde, 2010/11 yıllarında Yunan tiyatrosu keşfedildi ve 2013 yılında bir Bizans şapelinin altında bulunan Artemis tapınağının temelleri ve başka bir Helenistik yapı ortaya çıkarıldı.[50]
.jpg)
Apollo Tapınağı
Helenistik tapınağın iki öncülü vardı. Apollo'ya adanmış ilk kutsal yapı MÖ 700 civarında inşa edildi. Muhtemelen bir Hekatompedon'du, yani 100 ayak uzunluğundaydı. Bu ilk sekos'un genişliği 10 metreydi. 'Sekos' Yunanca'da 'avlu' anlamına gelir; bu nedenle geç geometrik tapınak ve ardıllarının hiçbir zaman çatısı olmadığını çıkarabiliriz. Apollo'nun en eski tapınağı kutsal pınarı ve kutsal defne ağacını çevreliyordu. Bu pınar ve ağaç, 1000 yıldan fazla bir süre kutsal alanın merkezini oluşturdu.[51]
MÖ 6. yüzyılın ortalarında Miletoslular yeni bir tapınak inşa ettiler ve Apollo için yeni bir sunak yaptılar. Ne yazık ki, bu tapınaktan sadece sekos duvarının temelleri günümüze ulaşmıştır. Ancak çok sayıda geç Arkaik dönem sütun parçası bulunduğundan, muhtemelen bir Dipteros'tu, yani sekos iki sıra sütunla çevriliydi. Bu İyon sütunları, Efes'teki Artemis Tapınağı'nın sütunları gibi kısmen kabartmalarla süslenmişti. Sekos'un batı yarısında küçük bir tapınağın kalıntıları bulundu, Apollo'nun kült heykelini barındıran ve Naiskos olarak adlandırılan bu yapıydı. Orijinal konumundaki kutsal pınar MÖ 6. yüzyılda çoktan kurumuştu ve konumunu sekos'un doğu yarısına kaydırmıştı.[52]
Bu geç Arkaik tapınağın önünde, Pausanias'a göre kurban edilen hayvanların kanı ve külünden yapılmış olan Apollo sunağını çevrelemek için dairesel bir yapı inşa edilmişti.[53] İçinde konik sunak bulunan bu dairesel yapı, antik çağın sonuna kadar kullanıldı. Tapınağın doğusunda ve güneyinde ise Apollo'nun ünlü bağışlarından bazılarını saklamak için bir stoa bulunuyordu.[54]
MÖ 494'te İyonyalıların Lade adaları açıklarındaki deniz savaşını kaybetmesinin ardından, Didyma'daki binaların çoğu Persler tarafından ağır hasar gördü. Yeni Helenistik tapınak için planlama MÖ 334'ten sonra başladı. Miletoslular, şimdiye kadar yapılmış en büyük tapınaklardan birini inşa etmeye karar verdiler. Bu hedefe tam olarak ulaşılamadı, ancak benzersiz bir plana sahip bir tapınak inşa ettiler. Apollo Tapınağı açıkça ritüel gereksinimlerine göre planlanmıştı. Ancak şu anda, kesin kullanımı ve işlevi hakkında ancak tahmin yürütülebilir.[55]
Tapınak kesinlikle şimdiye kadar inşa edilmiş en büyük antik tapınaklardan biri olma hedefine ulaştı. 7 basamaklı krepidoma'sı neredeyse 60 x 120 metre, Stilobat'ı ise 51 x 109 metre ölçülerindedir. Tapınak binasının kendisi, her biri 19,70 metre yüksekliğinde olan çift sıra İyon sütunlarıyla çevriliydi. Bu, kısa kenarlarda 10'ar, uzun kenarlarda 21'er sütundan oluşuyordu, ancak bunların tamamı antik çağın sonuna kadar bile dikilmemişti. Sütunların üzerinde arşitravlar ve friz yer alıyordu. Friz, özellikle etkileyici anıtsal Medusa başlarını barındırmasıyla ünlüdür.[56]
Giriş doğu tarafındaydı. Dört sütunlu üç sıradan oluşan bir pronaos ile yaklaşan ziyaretçi, sütunların oluşturduğu düzenli bir koruluktan geçerdi. Normalde bir cellaya açılan kapı, burada üst kısmında iç avludaki naiskosun üst bölümünü görebileceğiniz büyük bir açıklığı olan boş bir duvarla değiştirilmişti (yazıtlarda iç avlu "sekos" veya "aditon" olarak anılır). Bu kapının aşılmaz eşiği, pronaosun zemininden 1,5 metre yüksektedir ve kapının tamamı 14 metre yüksekliğe ulaşır.[57] Giriş yolu, duvarların kalınlığı içinde inşa edilmiş iki uzun, dar ve eğimli tünelden birinden geçerek iç avluya ulaşırdı. İç avlu hala gökyüzüne açıktı ancak sekosun 25 metre yüksekliğindeki duvarlarıyla dünyadan izole edilmişti. Kehanet pınarı, defne ağacı ve kült heykelinin bulunduğu naiskos buradaydı.[58] Naiskosun temelleri 8,24 metre genişliğinde ve 14,23 metre uzunluğundadır. Bu İon tarzı prostylos yaklaşık MÖ 300 yıllarında inşa edilmiştir. Süslemelerinin üstün kalitesiyle ünlenmiştir.[59] Apollo'nun kült heykelinin bulunduğu naiskos, Miletos'un İmparatorluk dönemi sikkelerinde tasvir edilmiştir. Kutsal kehanet pınarı naiskosun içinde değil, sekosun doğu yarısında yer alıyordu. Erken Bizans kilisesinin altında bulunmuştur.[60] Sekosun iç duvarları pilasterlerle süslenmişti. Bu pilasterlerin başlıkları grifon ve çiçek motifleriyle bezenmiştir. Aralarında, grifon motifli uzun bir friz tüm sekosu süslüyordu.[61]
Sekostaki iki tünel çıkışı arasında, anıtsal bir merdiven bulunur. Çatısı merkezi çapraz eksende iki sütun tarafından desteklenen bir odaya açılan üç girişle yükselmektedir. Bu üç kapının arasına iki Korint yarım sütun yerleştirilmişti. Bu sütunların göz alıcı başlıkları orijinal olarak günümüze kadar ulaşmıştı, ancak ne yazık ki Birinci Dünya Savaşı sırasında tahrip olmuşlardır. İki merkezi sütunlu oda, doğuya doğru büyük, aşılmaz portala açılıyordu. Bu salonun kuzey ve güneyinde iki merdiven boşluğu bulunuyordu. Yazıtlarda bu merdiven boşlukları muhtemelen tavanlarındaki menderes desenli süslemeler nedeniyle "labirentler" olarak adlandırılmıştı. Labirentler tapınağın çatısına çıkıyordu ve işlevleri henüz tam olarak anlaşılamamıştır.[62]
Delfi'de çok iyi belgelenmiş olan kehanet prosedürü, Didyma'da neredeyse bilinmemektedir ve tapınağın yapısına dayanarak yeniden oluşturulmalıdır. Rahibe, kehanet pınarının üzerinde oturur ve Apollo tarafından ilham alırdı. Peygamber (aracı), kehaneti muhtemelen yüksek ve aşılmaz eşiği olan odadan duyururdu. Cevaplar, Delfi'de olduğu gibi, klasik heksametrik vezinle (özellikle Antik Yunan ve Roma şiirinde kullanılan, belirli bir ölçü ve vurgu düzenine sahip bir şiir biçimidir) verilirdi. Ancak Delfi'de hiçbir şey yazılmazken, Didyma'da sorular ve cevaplar yazılırdı ve bunlarla ilgili bazı yazıtlar bulunmuştur. Didyma'da bu süreçte rol oynayan küçük bir yapı olan Chresmographion (Yunanca: χρησμογραφία), tapınağın dışında yer alıyordu; çünkü yazıtlara göre burada tapınak için mimari parçalar saklanıyordu.[63]
Apollo Tapınağı'nın inşaatı 600 yıldan fazla sürmesine rağmen hiçbir zaman tamamlanmadı. Ancak tapınağın ana gövdesi MÖ 100 civarında tamamlanmıştı. Takip eden yüzyıllarda Miletos, sütunlu galerinin sütunlarını dikmeye devam etti. Doğu cephenin sütunları İmparator Hadrian döneminde inşa edildi. Batı cephe de tamamlandı ve yanlarda bazı sütunlar dikildi. Çatı da hiçbir zaman tamamen bitirilmedi; tapınakta alınlıklar eksikti.[64] Bu devasa tapınağın diğer bazı kısımları da tamamlanmamış kaldı. Bu nedenle, bu yapı Yunan mimarisinde tamamen benzersizdir. Adeta bu konuda bir el kitabı gibidir ve bir tapınağın inşasının tüm farklı aşamaları hakkında bilgi verir. Bir şey tamamlanmamış olduğunda, inşaat sürecini görmek daha kolay hale gelir. Bu "kitap" Miletos'un taş ocaklarında, eski Latmia Körfezi'nde (bugünkü Bafa Gölü) başlar ve oradan Didyma limanına (eski Panormos, bugünkü Mavişehir) kadar uzanır. Oradan kutsal alana giden yol boyunca ve sonra kutsal alanın içine doğru devam eder. Tüm bu yerlerde tapınağın tamamlanmamış mimari parçaları görülebilir.[65] Sekosun iç duvarları da cilasız kalmıştır. Bu sayede Alman yapı araştırmacısı Lothar Haselberger burada Helenistik dönem inşaat çizimlerini keşfedebildi. Bu keşif ve yorumlama, Apollo Tapınağı'nın planlanması ve inşaat aşaması hakkında bazı önemli bilgiler sağladı. Özellikle, Apollo Tapınağı'nın bir sütununun çok ünlü bir taslağı kuzey sekos duvarında bulunur. Sekosun içindeki batı duvarda küçük bir tapınağın alınlığının yazılı resimli talimatları kazınmıştır. Kazınmış mimari parçaların stili Apollo'nun naiskosuna benzer olduğu için Haselberger ve diğer bilim insanları bunların naiskosun tasarım çizimleri olabileceğini düşündüler. Ancak bir sorun çözülmeden kaldı, çünkü çizilen alınlık Apollo naiskosunun gerçek alınlığından 2 metreden daha geniştir.[66]
Bu kafa karıştırıcı bilmece sonunda 2012 yılında çözüldü. Batı sekos duvarındaki çizimin, yeni keşfedilen Artemis Tapınağı'nın mimari parça kalıntılarına da uygun olduğu anlaşıldı. Böylece, Helenistik dönem Artemis Tapınağı'nın, MÖ 2. yüzyılda Apollo'nun naiskosunun arkasındaki duvara çizilerek, Apollo'nun naiskosunu model alarak tasarlandığı anlaşıldı. Geriye kalan tek sorun, çizimin genişliğine (10,71 metre) uygun bir temel bulmaktı.[67]
Artemis Tapınağı
Artemis Tapınağı'nın temelleri 2013 yılında, cami ve eski Yunan Ortodoks Aziz Haralambos Kilisesi'nin hemen arkasında, Apollo Tapınağı'nın 100 metre kuzeyinde keşfedildi. Apollo Tapınağı'nın aksine, Artemis Tapınağı'nın temeli, çoğu Yunan tapınağında olduğu gibi, tam olarak doğu-batı yönünde konumlandırılmıştır.[68] Temel kalıntıları, tapınağın 31,60 metre uzunluğunda ve 11,50 metre genişliğinde olduğunu göstermektedir. Mevcut kireçtaşı bloklar, Artemis Tapınağı'nın üç odalı olduğunu kanıtlamaktadır. Üst yapısının parçaları yerinde bulunamamıştır. Kazılar sonrasında temeller her çalışma seferi sonrası yeniden gömüldüğünden, bugün bunlardan görünür bir şey kalmamıştır. Artemis Tapınağı'nın doğuya mı yoksa batıya mı yönlendirildiği tam olarak belli değildir çünkü sunağı henüz bulunamamıştır. Doğu tarafındaki kazılarda sunağın kalıntılarına rastlanmamış, batı tarafının önündeki alan ise henüz kazılmamıştır. Bu nedenle, tapınağın batıya yönlendirilmiş olması daha olasıdır çünkü genellikle sunak Yunan tapınaklarının önünde yer alırdı. Bu tahmin, Küçük Asya'daki en ünlü iki Artemis tapınağının, Efes ve Magnesia ad Maeandrum'daki tapınakların da batıya bakıyor olması gerçeğiyle güçlenmektedir.[69]
1994 yılında caminin güneyinde yapılan kazılarda, bilinmeyen bir yapıya ait İon tarzı arşitrav ve friz blokları ortaya çıkarılmıştı. Bu beyaz mermer bloklar, Apollo'nun Helenistik naiskosundaki arşitrav ve frizle neredeyse aynı desen ve boyuta sahipti. Bu nedenle, ikiz stilistik bileşenleri nedeniyle, bu blokların uzun zamandır aranan ve merak uyandıran Artemis Tapınağı'na ait olması muhtemel görünüyordu. Ancak bu fikir, ancak 2012 yılında Kutsal Alanı ve Antik Yunan Dinini inceleyen Ulf Weber tarafından kanıtlanabildi. Artemis Tapınağı'ndan gelen arşitrav ve friz blokları, Apollo'nun naiskosundakilerden daha derin ve geniştir. 1909'da bulunan ancak ilk kez 2012'de incelenen bir korniş bloğu (geison ve sima'dan oluşan) bunlara aittir. Bu blok, bilmeceyi çözmek için kilit taşı olmuştur.[70]
Arşitrav, friz ve korniş, naiskosa göre daha geniş bir tapınaktan gelmektedir. Ayrıca, bunlar sekostaki inşaat çizimine mükemmel bir şekilde uymaktadır. Son olarak, bu inşaat çizimi yeni tapınak temelinin oranlarıyla eşleşmektedir. Bu, Artemis'in İon tarzı tapınağının dört ön sütunu olduğunu ve uzunluğunun genişliğinin tam üç katı olduğunu göstermektedir.[71]
Apollo'nun naiskosu ile kız kardeşi Artemis'in tapınağı arasındaki bir diğer fark, inşaat zamanlarıyla ilgilidir. Naiskosun süslemeleri stilistik olarak MÖ 300 civarına tarihlenebilirken, Artemis Tapınağı'nın süslemeleri MÖ 2. yüzyıla tarihlenmektedir. Dolayısıyla yeni tapınağın tarihi bilinmektedir, ancak Artemis'e adanmış olması muhtemel görünse de, özellikle mimari parçalarda herhangi bir yazıt bulunmadığı için, bu konuda hâlâ spekülasyon vardır.[72]
MÖ 6. yüzyıldan kalan eski yazıtlar, Apollo'nun yanı sıra Artemis ve Hekate'nin de Didyma'da tapınıldığını göstermektedir. MÖ 3. yüzyıldan bir başka yazıt, Artemis'in kült heykelinden bahsetmektedir. Daha sonraki yazıtlarda Artemis Tapınağı'nın yeniden inşa çalışmaları bildirilmektedir. Bu nedenle, Artemis'in Didyma'da kendi tapınağının olduğundan şüphe yoktur. Artemis, Apollo'nun yanında baş tanrıçaydı ve Didyma'da tapınılan başka hiçbir tanrının tapınağı belgelenmemiştir. Ayrıca, Artemis Apollo'nun ikiz kız kardeşidir. Tüm bunlar, Apollo'nun naiskosuna göre tasarlanan bu tapınağın Artemis'in tapınağı olması gerektiği ve orijinal olarak Apollo Tapınağı'nın kuzeyindeki burunda durduğu sonucuna götürmektedir.[73]
Sonuç olarak, bu bulgular Alman klasik arkeoloğu Klaus Tuchelt'in Artemis kutsal alanının kutsal yolun batısında olduğu görüşüyle çelişmektedir ki bir diğer Alman klasik arkeoloğu ve yazar Helga Bumke de birkaç yıl önce bunu öne sürmüştü.[74]
Roma hamamlarıyla Kutsal Yol
Apollo kutsal alanı içindeki Kutsal Yol, Klaus Tuchelt yönetiminde kazıldı. Tuchelt, geniş ve sıvalı yol boyunca Arkaik dönemden kalma çeşitli binaların kalıntılarını buldu. Yolun batısında kaya yüzeye çıkmaktadır. Burada bazı kuyular, havuzlar ve küçük su kanalları bulunmaktaydı. Bunların kullanımı henüz tam olarak anlaşılamamıştır, ancak kült işlevi görmüş olabilirler. Roma döneminde yol boyunca bir stoa (sütunlu galeri) bulunuyordu. Bu stoa aynı zamanda Roma hamamlarına giden geçidi de çevreliyordu. Dolayısıyla stoalar ve su tesisleriyle birlikte, "Felsbarre" olarak adlandırılan kompleksin dünyevi amaçlara hizmet etmiş olması daha olasıdır. Helga Bumke'nin önerdiği gibi, bir seçenek Roma macellumu (gıda pazarı) benzeri bir işlev görmüş olabileceğidir.[75]
Bir sokağın sonunda yer alan Roma hamamları MS 2. yüzyılda inşa edilmişti. Alman Arkeoloji Enstitüsü'nün yöneticisi ve yapı araştırmacısı Rudolf Naumann bu hamamları incelemiş ve giriş salonu olan apodyteriumda etkileyici mozaikler bulmuştu. Bunu frigidarium, tepidarium ve caldarium takip ediyordu. Hamamlar, Kutsal Yol boyunca bulunan diğer binalar gibi, MS 6./7. yüzyıla kadar kullanılmaya devam etti.[76]
Stadyum
Apollo Tapınağı'nın güney sütunlu galerisiyle paralel olarak, Helenistik dönemden kalma bir stadyum bulunmaktaydı, ancak burada daha erken dönemlerde de atletik yarışmalar (agonlar) düzenlenmiş olması muhtemeldir. Tapınağın krepidoma basamakları, stadyumun kuzey tarafındaki seyirciler için oturma yeri olarak kullanılıyordu. Bu yedi basamak üzerinde çok sayıda "topos yazıtı" kazınmıştır.
Bu, seyircilerin isimlerini kazıyarak oturma yerlerini işaretledikleri anlamına gelir. Bu yazıtlar batı sütunlu galerisinin güney kısmında da bulunduğundan, stadyumun Apollo Tapınağı'nın güney cephesinden daha uzun olduğu düşünülmektedir. Ortalama stadyum uzunluğu genellikle yaklaşık 190 metre (bir stadion) idi. Stadyumun güney tarafındaki oturma yerleri, yedi veya sekiz basamaklı kireçtaşı bloklardan oluşan sıralardan oluşuyordu. Apollo tapınağının güneydoğu köşesinin yakınında, yarışmaları başlatmak için kullanılan bir düzeneğin kalıntıları mevcuttur.[77]
Şaşırtıcı bir şekilde, stadyumun güney sırasındaki bloklar, MS 1. yüzyılın ikinci yarısında tiyatronun cavea'sı (oturma yerleri) için yeniden kullanılmıştır. Bundan, müzik yarışmalarının (agonlarının) atletizm ile ilgili olanlara göre daha önemli ve etkili hale geldiği sonucunu çıkarabiliriz.[78]
Tiyatro
Tiyatronun kalıntıları 2010 ve 2011 yıllarında gün ışığına çıkarıldı. Cavea'nın duvarları, merdivenleri ve basamakları tamamen beklenmedik bir bulgu oldu. Tiyatronun MS 1. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıktığına dair kanıt, Roma İmparatoru Neron dönemine ait bir sikke buluntusu ve aynı döneme ait çok sayıda seramik parçasıyla belgelenmiştir. O dönemde cavea 52 metre çapındaydı ve 3000 seyirci alabiliyordu. Daha sonra, MS 2. yüzyılın ilk yarısında 61 metre çapa genişletildi ve 4000 seyirci yer bulabilir hale geldi.[79]
Sahne binasının temellerini kazma imkanı henüz olmamıştır, ancak tipik bir sahne binasına ait mimari parçalar 20. yüzyılın başından beri bilinmektedir. Tiyatronun cavea'sı kazıldıktan sonra Helga Bumke, "Tabernakel" binası olarak adlandırılan yapının entablatürünün sahne binasının bir parçası olduğunu öne sürdü. Arşitravlardaki adak yazıtları, sahne binasının Apollon, Artemis, Leto, Zeus, İmparator Hadrian ve Miletos halkına adandığını göstermektedir. Ancak bu binayı kimin adadığı bilinmemektedir. İmparator Hadrian'ın MS 129'da Miletos ve Didyma'yı ziyaret ettiği göz önüne alındığında, sahne binasının o zamana kadar tamamlanmış olduğu düşünülmektedir. Roma döneminden kalan çeşitli yazıtlarda, Apollo'ya tapınmak için düzenlenen müzik yarışmalarının kazananları onurlandırılmıştır. Bu yarışmalar yeni bulunan tiyatroda gerçekleştirilmiştir, ancak Helenistik dönemden bir öncülünün var olduğu tahmin edilebilir. MÖ 3. yüzyılın başlarından bir yazıt, I. Antiochos'un Didyma'daki koro yarışmaları sırasında onur koltuğu aldığını bildirmektedir.[80]
Diğer Binalar
Didyma'daki antik yazıtlar, yukarıda bahsedilenlerin dışında antik dönemde burada çok daha fazla binanın var olduğunu göstermektedir. Uzun yıllar süren kazılar sırasında, bilinen bir bina veya anıta ait olmayan yüzlerce mimari parça gün ışığına çıkmıştır. Bunlardan biri MÖ 2. yüzyıldan kalma bir Dor stoa'sıdır[81] ve bir diğeri de yine MÖ 2. yüzyıldan kalma "Prophetenhaus" veya chresmographeion (kehanetin yapıldığı oda) olarak adlandırılan daha küçük bir Dor binasıdır.[82] Bu ve diğer yapıların temellerinin aranması, Apollo Tapınağı'nın çevresinin yoğun bir şekilde yapılaşmış olması nedeniyle zordur. Bu nedenle, arama için jeofizik prospeksiyon yöntemlerini kullanmak neredeyse imkansızdır. Yazılı kaynakların ve eski haritaların yorumlanması, antik temellerin bulunduğu yerlerin tespit edilmesini mümkün kılmaktadır. Helga Bumke, 2013 yılında Artemis Tapınağı'nın temelini ve Apollo Tapınağı'nın güneydoğusundaki bir başka Helenistik temeli bu şekilde bulmuştur. 11 metre ve 12 metre ölçülerinde kare şeklindeki bu altyapı kireçtaşı bloklardan oluşuyordu, ancak üst yapı gün ışığına çıkmamıştır. Apollo Tapınağı ile aynı ilginç yönelime sahip olması nedeniyle kült işlevi görmüş olabilir (veya bir propilon olarak kullanılmış olabilir). Altyapının üzerinde Bizans döneminde küçük bir kilise inşa edilmiş ve bu kilise 19. yüzyıla kadar çeşitli yeniden inşa çalışmaları geçirmiştir.[83]
Kiliseler
Didyma'nın en ünlü kilisesi Apollon Tapınağı'nın sekosu içinde yer alıyordu. Son kalıntıları 1925 yılında yıkıldı. Bu kilise, MS 500 civarında naiskosun ve tapınak dışındaki diğer küçük binaların bloklarından yapılmıştı. MS 7. yüzyılda meydana gelen ciddi bir depremden sonra, üç nefli bazilika yeniden inşa edildi. MS 11. yüzyılda başka bir deprem oldu ve sekostaki kilise yıkıldı. Bunun yerine sadece Hristiyan kültü için kullanılan küçük bir şapel yapıldı.[84]
Başka bir erken Hristiyan kilisesi, Apollo Tapınağı'nın 100 metre kuzeyinde, bugün Hisarbey caminin bulunduğu yere yakın bir konumda inşa edilmişti. Bu kilise de yakındaki Artemis Tapınağı'ndan ve daha önce bahsedilen Dor stoasından kurtarılan antik blokları kullanmıştı. Sonraki tarihi henüz net değildir, ancak 1830'da kalıntıları, yeni gelen Yunan yerleşimciler için yeni bir kilise (Aziz Haralambos'a adanmış) inşa etmek üzere kullanıldı.[85] 1924'te Nüfus Mübadelesi sırasında Kuzey Yunanistan'dan getirilen Müslümanlar için camiye dönüştürüldü.[86][87]
Bizans Didyma'sında kesinlikle daha fazla şapel veya kilise vardı çünkü burası bir piskoposluk merkeziydi, ancak bu dönem hakkında çok az şey bilinmektedir. Bu Bizans kiliselerinin bazıları, bölgenin 16. yüzyılda terk edilmesinden sonra ya harap oldu ya da hayvan ağılı olarak kullanıldı ve 18. yüzyılın sonunda tapınak mermerinin çıkarılması karlı bir ticaret haline geldiğinde yeni yerleşen Yunanlılar tarafından yeniden kullanıldı.[88]
Apollon Tapınağı, iç görünüm
Apollon Tapınağı, sütunlar
Apollon Tapınağı, doğudan görünüm
Apollon Tapınağı'nda Medusa başı
Apollon Tapınağı, sütun kaidesinde bir detay
Apollon Tapınağı'nda giriş bölümünde iç avluya geçit
Apollon Tapınağı, iç avlu
Apollon Tapınağı 1981 yılından görünüm
Apollon Tapınağı, Girit Boğası
- Apollon Tapınağı 2 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Aydın İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
- Söyle Bana Didyma, Müze Dergisi
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
