Tek çenekliler

Tek çenekliler (Liliopsida), monokotiller (ya da monokotiledon), çoğunlukla tek yıllık, palmiyeler haricindeki otsu bitkileri kapsayan çiçekli bitkiler sınıfıdır.

Tek çenekliler Yaşadığı dönem aralığı: 145-0 myö Kretase-Günümüz  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Buğday – ekonomik açıdan önemli bir tek çenekli
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae Şube: Tracheophyta Klad: Angiosperms Klad: Monocots [1]
Tip cins
Lilium L.[2]
Takımlar
alismatid monocots Acorales Alismatales lilioid monocots Asparagales Dioscoreales Liliales Pandanales Petrosaviales commelinid monocots Arecales Commelinales Poales Zingiberales
Sinonimler
Alternifoliae Bessey[3] Endogenae DC.[4] Lilianae Takht.[5][6] Liliatae Cronquist, Takht. & W.Zimm.[a][2] Liliidae Takht.[b][6][9] Liliopsida Batsch[10] Monocotyleae Eichler[11] Monocotyledoneae E.Morren ex Mez[12][c] Monocotyledones

Tohumlarında bir çenek bulunduğu için "bir çenekliler" olarak isimlendirilen, bir çenekliler; 50.000 ve 60.000 arası (IUCN 21 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sistemine göre) 59,300 bitki türünü kapsarlar. Bu gruptaki en büyük familya, yaklaşık yirmi bin tür sayısıyla orkidegillerdir. Ekonomik önemleri olan buğdaygiller, bu grubun en önemli familyası konumundadır. Diğer ekonomik önemi olan familyaları ise; palmiyegiller, muzgiller, zencefilgiller ve zambakgillerdir.

Bir çeneklilerin iletim demetleri genellikle dağınıktır. Kambiyum olmadığından normal sekonder kalınlaşma (enine büyüme) görülmez. Bu yüzden boyları uzun, gövdeleri incedir. Yaprakları genellikle ince uzun, paralel damarlı, kökleri saçaklıdır. Ana kök gelişimi erken durduğu için saçak kök sistemi bulunur. Çiçek parçaları genellikle üçlü olup, çiçek örtüsü çanak yaprak ve taç yaprak şeklinde farklılaşma göstermez.

Tek çenekliler ya da monokotiller, adından da anlaşılacağı gibi tohumlarında tek bir (mono-) kotiledon veya embriyonik yaprak içerir.

Sınıflandırma

Topraktan çıkan (solda) bir "bir çenekli" ve (sağda) bir "iki çenekli" bitki.

Tarihte Monokotiller şöyle isimlendirilmişledir:

• Monocotyledoneae - "de Candolle" sistemi ve "Engler" sistemi.
• Monocotyledonlar - "Bentham & Hooker" sistemi ve "Wettstein" sistemi
• Sınıf: Liliopsida - "Takhtajan" sistemi ve Cronquist sistemi.
• Alt sınıf: Liliidae - "Dahlgren" sistemi ve "Thorne" sistemi (1992).
• Dal: Monokotiller - "APG sistemi", "APG II sistemi" ve "APG III sistemi"' ne göre.

Yukardaki bütün sistemler, bu grup için kendi taksonomilerini kullanırlar. Bir çenekliler, taksonomideki değişken konumuyla bilinirler.

Günümüzün moleküler çalışmaları, bir çeneklilerin akrabalık ilişkilerini açıklamaya yardımcı olmaktadır. APG III sistemi, bir çeneklileri bir takson olarak görmez, bunun yerine bu grubu monokotil dalına yerleştirir. Bu sisteme göre tek çenekliler; 11 takıma ve henüz herhangi bir takıma yerleştirilmemiş 1 familyaya ayrılırlar:

Cladogram 1: APG IV (2016) için kapalı tohumlularda tek çeneklilerin filojenik durumu

Cladogram 1: Phylogenetic position of the monocots within the angiosperms in APG IV (2016)[14] kapalı tohumlular   Amborellales       Nymphaeales       Austrobaileyales           magnoliids     Chloranthales         monocots       Ceratophyllales     ödikotlar (iki çenekliler)                 basal angiosperms core angiosperms

Cladogram 2: The phylogenetic composition of the monocots

Cladogram 2: The phylogenetic composition of the monocots[14] monocots 131                Acorales       Alismatales   122            Petrosaviales     120   Dioscoreales 115     Pandanales 91         Liliales 121   121   Asparagales 120   commelinids 118            Arecales     Poales                Zingiberales     Commelinales                       Lilioid monocots Alismatid monocots

Dal (klad): Monocots (Monokotiller) (Tek çenekliler)

• Acorales Takımı Link
  • Acoraceae Martinov
• Alismatales Takımı R.Br. ex Bercht. & J.Presl
  • §Alismataceae Vent. (Limnocharitaceae Takht. ex Cronquist'yi içine alır.)
  • Aponogetonaceae Planch.
  • Araceae Juss. (Yılanyastığıgiller)
  • Butomaceae Mirb.
  • Cymodoceaceae Vines
  • Hydrocharitaceae Juss.
  • Juncaginaceae Rich.
  • Posidoniaceae Vines
  • Potamogetonaceae Bercht. & J.Presl
  • Ruppiaceae Horan.
  • Scheuchzeriaceae F.Rudolphi
  • Tofieldiaceae Takht.
  • Zosteraceae Dumort.
• †Petrosaviales Takımı Takht.
  • Petrosaviaceae Hutch.
• Dioscoreales Takımı R.Br.
  • Burmanniaceae Blume
  • Dioscoreaceae R.Br.
  • Nartheciaceae Fr. ex Bjurzon
• Pandanales Takımı R.Br. ex Bercht. & J.Presl
  • Cyclanthaceae Poit. ex A.Rich.
  • Pandanaceae R.Br.
  • Stemonaceae Caruel
  • Triuridaceae Gardner
  • Velloziaceae J.Agardh
• Liliales TakımıPerleb
  • §Alstroemeriaceae Dumort. (Luzuriagaceae Lotsy'yi içine alır.)
  • Campynemataceae Dumort.
  • Colchicaceae DC.
  • Corsiaceae Becc.
  • Liliaceae Juss. (Zambakgiller)
  • Melanthiaceae Batsch ex Borkh.
  • *Petermanniaceae Hutch.
  • Philesiaceae Dumort.
  • Ripogonaceae Conran & Clifford
  • Smilacaceae Vent.
• Asparagales Takımı Link
  • $Amaryllidaceae J.St.-Hil. (Nergisgiller) (Agapanthaceae F.Voigt ve Alliaceae Borkh. (Soğangiller)'i içine alır.)
  • $Asparagaceae Juss. (Agavaceae Dumort. (Sabırgiller veya Agavgiller), Aphyllanthaceae Burnett, Hesperocallidaceae Traub, Hyacinthaceae Batsch ex Borkh., Laxmanniaceae Bubani, Ruscaceae M.Roem., Themidaceae Salisb.'yi içine alır.)
  • Asteliaceae Dumort.
  • Blandfordiaceae R.Dahlgren & Clifford
  • Boryaceae M.W.Chase, Rudall & Conran
  • Doryanthaceae R.Dahlgren & Clifford
  • Hypoxidaceae R.Br.
  • Iridaceae Juss. (Süsengiller)
  • Ixioliriaceae Nakai
  • Lanariaceae R.Dahlgren & A.E.van Wyk
  • Orchidaceae Juss. (Salepgiller veya Orkidegiller)
  • Tecophilaeaceae Leyb.
  • $Xanthorrhoeaceae Dumort. (Asphodelaceae Juss. ve Hemerocallidaceae R.Br.'yi içine alır.)
  • Xeronemataceae M.W.Chase, Rudall & M.F.Fay

Dal (klad): Commelinids (Kommelinidler)

• Dasypogonaceae Familyası Dumort. (Bir takım içinde yer verilmemiştir)
• Arecales Takımı Bromhead
  • Arecaceae Bercht. & J.Presl (Palmiyegiller)
• Commelinales Takımı Mirb. ex Bercht. & J.Presl
  • Commelinaceae Mirb.
  • Haemodoraceae R.Br.
  • Hanguanaceae Airy Shaw
  • Philydraceae Link
  • Pontederiaceae Kunth
• Poales Takımı Small
  • Anarthriaceae D.F.Cutler & Airy Shaw
  • Bromeliaceae Juss. (Ananasgiller)
  • Centrolepidaceae Endl.
  • Cyperaceae Juss. (Papirüsgiller)
  • Ecdeiocoleaceae D.F.Cutler & Airy Shaw
  • Eriocaulaceae Martinov
  • Flagellariaceae Dumort.
  • Joinvilleaceae Toml. & A.C.Sm.
  • Juncaceae Juss.
  • Mayacaceae Kunth
  • Poaceae Barnhart (Buğdaygiller)
  • Rapateaceae Dumort.
  • Restionaceae R.Br.
  • Thurniaceae Engl.
  • §Typhaceae Juss. (Sparganiaceae Hanin'yi içine alır.)
  • Xyridaceae C.Agardh
• Zingiberales Takımı Griseb.
  • Cannaceae Juss.
  • Costaceae Nakai
  • Heliconiaceae Vines
  • Lowiaceae Ridl.
  • Marantaceae R.Br.
  • Musaceae Juss. (Muzgiller)
  • Strelitziaceae Hutch.
  • Zingiberaceae Martinov (Zencefilgiller)

Kullanımlar

Tek çenekliler ekonomik ve kültürel açıdan en önemli bitkiler arasındadır, tahıl taneleri ve nişastalı kök mahsulleri, palmiyeler, orkideler ve zambaklar dünyadaki temel besinlerin çoğunu oluştururken birçokları da inşaat malzemesi ve ilaç olarak kullanılır.^[15] Tek çeneklilerden olan otlar, bir hayvan ve insan gıdası kaynağı olarak çok büyük ekonomik öneme sahiptir^[16] ve üretilen biyokütle bakımından tarım türlerinin en büyük bileşenini oluşturmaktadır.^[17][18]

Notlar

1. In 1964, Takhtajan proposed that classes including Monocotyledons, be formally named with the suffix -atae, so that the principle of typification resulted in Liliatae for monocotyledons.^[7] The proposal was formally described in 1966 by Cronquist, Takhtajan and Zimmermann,^[2] from which is derived the descriptor "liliates".
2. Tropicos gives an earlier authority, J.H. Schaffn. 1911^[8]
3. Cronquist^[2] attributes this term to De Candolle as DC. 1818 Syst. 1: 122^[13]