Босния һәм Герцеговина

Бо́сния һәм Герцегови́на (Босна һәм Һерцеговина, Бүснә-Һәрсәк,^[40] босн. һәм хорв. Bosna i Hercegovina, BiH, серб. Босна и Херцеговина, БиХ) – Балкан ярымутравының үзәгендә урнашкан дәүләт.

Босния һәм Герцеговина
хорв. Bosna i Hercegovina серб. Босна и Херцеговина, БиХ
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1 март 1992
Рәсми исем	Bosna i Hercegovina, Босна и Херцеговина, Bosna i Hercegovina, la Bosnie-Herzégovine[1], Bosnia and Herzegovina[2] һәм Bosna a Hercegovina[3]
Кыскача исем	Бүснә-Һәрсәк, BiH, БиХ, BiH, BiH, БиХ, БіГ, B&H, BH, 波赫, 波黑, 波黑, BiH һәм БваҲ
ХФӘ билгесе	ˈbos⁽ʲ⁾nʲɪjə ɪɡʲɪrt͡sɨɡɐˈvʲinə
Гомер озынлыгы	76,911 ел[4]
Демоним	Bosnian, Herzegovinian, bosznia-hercegovinai, Bosanac, Hercegovac, bosnier, hercegoviner, боснийцы, босниец, боснийка, боснієць, герцеговинець, боснійка, герцеговинка, боснійці, герцеговинці, bosniaci, bosniac, bosniacă, বসনীয়, bosniaco, bosniaca, bosniaci, bosniache, bosnio, bosnia, bosnian, hersegovasce, bosniu, bosnia, Bosnien[1], Bosnienne[1], bosnìago, bosnìaga, bosnìaghe, bosnìaghi, Bosnihercegovinano, Bosnier, بوصني, بوصنية, بوصنيين, بوصنيات, Bosanci in Hercegovci, Bosanke in Hercegovke һәм Boisniach[5]
Рәсми тел	бошнак теле[d], хорват теле һәм серб теле[d]
Гимн	Босния һәм Герцеговина гимны[d]
Мәдәният	Босния һәм Герцеговина мәдәнияте[d]
Шигарь тексты	The heart shaped land һәм Gwlad siâp calon
Дөнья кисәге	Европа[6]
Дәүләт	Бүснә-Һәрсәк
Башкала	Сараево
Сәгать поясы	Үзәк Аурупа вакыты[d], UTC+01:00, UTC+02:00 һәм Europe/Sarajevo[d]
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Әдрән диңгез һәм Урта диңгез
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Балкан ярымутравы һәм пост-югославские страны[d]
Иң көнчыгыш ноктасы	44°03′01″ т. к. 19°37′19″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	45°17′ т. к. 16°56′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	42°33′23″ т. к. 18°26′16″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	44°49′05″ т. к. 15°43′21″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Bosnia.map
Иң югары ноктасы	Маглич[d]
Иң түбән ноктасы	Әдрән диңгез
Идарә итү формасы	федератив республика[d] һәм җөмһүрият
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Босния һәм Герцеговина Президиумы[d]
Ил башлыгы	Желько Комшич[d], Денис Бечирович[d] һәм Желька Цвиянович[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Босния һәм Герцеговина министрлар советы рәисе[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Боряна Кришто[d]
Башкарма хакимият	Босния һәм Герцеговина министрлар советы[d]
Канунбирү органы	Босния һәм Герцеговина. Парламент ассамблеясы[d]
Үзәк банкы	Босния һәм Герцеговина Үзәк банкы
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Италия, Германия, Австралия, Англия, Франция, Хорватия, Сербия, Словения, Черногория, Төньяк Македония, Төркия, Изге тәхет[d], Румыния, Индонезия, Испания, Дания, Малайзия, Пакьстан, Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Россия, Маҗарстан, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[7], Кытай һәм Эритрея
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Аурупа шурасы[8], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Евроконтроль[d], Ачык күкләр буенча килешү[d], Интерпол[9][10], ХКТО[d][11][12], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[13], Бөтендөнья почта берлеге[14][15], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][16], OIPC[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[17], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[18], Халыкара миграция сәясәтен яхшырту үзәге[d], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][19] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][20]
Рәсми бәйрәм	Босния һәм Герцеговина бәйсезлеге көне[d]
Юрисдикциягә карый	Босния һәм Герцеговина министрлар советы[d]
Балигълык яше	18 яшь
Пенсия яше	65 яшь
Халык саны	3 816 459 (2022)[21]
Ир-ат халкы	1 652 504[22], 1 632 854[22], 1 610 168[22] һәм 1 591 814[22]
Хатын-кыз халкы	1 708 207[22], 1 685 553[22], 1 660 775[22] һәм 1 641 713[22]
Административ бүленеше	Бүснә-Һәрсәк Федерациясе[d], Республика Сербская[d] һәм Округ Брчко[d]
Акча берәмлеге	конвертламалы марка
Номиналь тулаем эчке продукт	23 649 566 069 $[23], 24 527 507 288 $[23], 7 753 478 260[24], 6 122 959 183[24], 4 735 044 707[24], 3 630 668 949[24], 1 255 802 469[24], 1 866 572 953[24], 2 786 045 321[24], 3 671 909 673[24], 4 116 774 300[24], 4 686 256 363[24], 5 567 772 768[24], 5 800 615 466[24], 6 728 220 886[24], 8 498 894 359[24], 10 156 541 538[24], 11 222 796 336[24], 12 864 841 905[24], 15 778 734 264[24], 19 112 796 623[24], 17 613 949 091[24], 17 176 315 803[24], 18 644 233 537[24], 17 226 735 995[24], 18 179 108 530[24], 18 558 733 564[24], 16 404 348 871[24], 17 116 926 327[24], 18 326 373 366[24], 20 484 053 868[24], 20 482 608 755[24], 20 226 036 564[24], 23 672 712 242[24], 24 534 663 636[24] һәм 27 514 782 476[24]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,78[25]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,677[26]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	8,8[27], 8,9[27], 8[27], 9,3[27] һәм 10,7[27]
Эшсезлек дәрәҗәсе	28 ± 1 процент[28]
Нәрсә белән чиктәш	Черногория[29], Хорватия, Сербия һәм Европа Берлеге
BTI Governance Index	4,71[30], 4,61[30], 4,49[30], 4,04[30], 3,95[30], 4,1[30], 4,09[30], 3,8[30] һәм 3,78[31]
BTI Status Index	6,61[30], 6,51[30], 6,43[30], 6,41[30], 6,37[30], 6,38[30], 6,28[30], 6,11[30] һәм 5,93[31]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][32]
Челтәр көчәнеше	230 вольт[33]
Электр аергычы төре	Europlug[d][33] һәм Schuko[d][33]
Алыштырган	Босния һәм Герцеговина Республикасы[d]
Кулланылган тел	хорват теле, серб теле[d] һәм бошнак теле[d]
Мәйдан	51 197 ± 1 км²
Рәсми веб-сайт	fbihvlada.gov.ba
Һәштәге	BosniaandHerzegovina
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.ba
Тематик география	Босния һәм Герцеговина географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Open Data Bosnia and Herzegovina[d]
Феноменның икътисады	Босния һәм Герцеговина икътисады
Феноменның демографиясе	Босния һәм Герцеговина халкы[d]
Оешмада рәсми күзәтүче статусы	Ислам хезмәттәшлеге оешмасы
Джини коэффициенты	33[34]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	17 процент
Тулаем туулар коэффициенты	1,263[35]
Шәһәр халкы	1 634 179[22], 1 626 683[22], 1 616 664[22] һәм 1 611 622[22]
Авыл халкы	1 726 532[22], 1 691 724[22], 1 654 279[22] һәм 1 621 904[22]
Уку-язу нисбәте	97 процент[36]
Демократия индексы	4,84[37]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре	48 693
Туым күрсәткече	8,819[22], 8,611[22], 8,42[22] һәм 8,278[22]
Үлем күрсәткече	12,266[22], 14,094[22], 15,712[22] һәм 15,865[22]
Happy Planet Index score	47,8[38]
Илнең мобиль коды	218
Илнең телефон коды	+387
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112[d], 122[d][39], 123[d][39] һәм 124[d][39]
Илнең GS1 коды	387
Номер тамгасы коды	BIH
Диңгездәге идентификацияләү номеры	478
Шәрәфле ватандашлар төркеме	Төркем:Босния һәм Герцеговина шәһәрләре шәрәфле ватандашлары[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Босния һәм Герцеговинада җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Босния һәм Герцеговинада төшерелгән фильмнар[d]
Босния һәм Герцеговина Викиҗыентыкта

Тарих

Шулай ук карагыз: Босна һәм Һерцеговина Социалистик Җөмһүрияте.

Халык саны — 3,53 млн кеше (2013). Территориясе: 51 200 км². Төньяктан, көнбатыштан һәм көньяктан Хорватия белән, көнчыгыштан Сербия белән көньяк-көнчыгыштан Каратау белән чикләнгән. Көньяк-көнбатышта Әдрән диңгезенә чыгыш бар. Дәүләт телләре босна теле, хорват теле һәм серб теле. Башкаласы — Сараево.

Идарә итү формасы — парламент җөмһүрияте. 1992 елдан БМО әгъзасы. 2016 елның февраль аенда Европа берлегенә керү гаризасын җибәрә.

Төп тышкы икътисади хезмәттәшләр - Европа берлеге дәүләтләре. Акча берәмлеге — алмаштырыла торган (конвертацияләнә торган) марка.

Босний дәүләте X—XI гасырларда барлыкка килә. Беренче патшалар католиклар булганнар. 1463 елда Госман дәүләте Боснияне яулап ала. Халыкның шактый зур өлеше Исламны кабул итә.

Дин

2013 елда мөселманнар ил халкының 50.7 % ын, православныйлар 30.75 % ын, католиклар 15.19 % ын, башка диннәр тарафдарлары 1.15 % ын, атеистлар 0.79 % ын тәшкил иткән^[41].

• Босния һәм Герцеговинада ислам
• Босния һәм Герцеговинада Һинд дине

Исемнең этимологиясе

Босна елгасы

Босния хакында беренче яхшы сакланган искәртмә «Империя белән идарә итү» исемле хезмәттә ясалган^[42] (948 һәм 952 еллар арасында Константин VII тарафыннан язылган сәяси-географик белешмәлек). Анда «кечкенә җир» (юнан телендә χωρίον) "Босона" (Βοσώνα) дип атала. Бу исем гидроним (Босна елгасыннан нигез ала). Антон Майер фикеренчә, Босна исеме юнан телендәге «Bass-an-as» тамырыннан килә ала, мәгънәсе «агым су» дигәнне аңлата («bos» яки «bogh»).

Һерцеговина исеме (алман телендәге «duke» сүзеннән («hерцогның җире» булып чыга)^[43] Степан Вукчич дигән босния магнатының исеменнән алынган топоним. Госман империясе бу җирдә идарә иткән вакытта аны баштан «Һерцоговина сәнҗагы» (төр. Hersek Sancağı) дип атыйлар, соңрак «Һерцоговина әйәләте» дип әйтелә. Һәм инде 1850-елларда аны «Босна һәм Һерцеговина» исеме белән таный башлыйлар.

1992 нче елда бәйсезлек игълан итү белән «Босния һәм Һерцеговина җөмһүрияте» исемен ала. Әмма 1995 нче елда Дайтон килешүе һәм аның белән бергә кабл ителгән яңа конституциясе нигезендә исеме рәсми рәвештә «Босния һәм Һерцеговина»га үзгәртелә. 

География

Босна көнбатыш Балканнарда урнашкан. Төньякта һәм көнбатышта Хорватия белән (932 км), көнчыгышта Сербия белән (302 км) һәм көньяк-көнчыгышта Каратау белән (225 км) чикләшә. 20 километрга якын яр юлы бар. Ул Неум шәһәрен чолгап ала.^[44]

Илнең исеме ике төбәктән нигез ала - Босна һәм Һерцоговина. Алар арасындагы чик бик төгәл түгел. Территориянең биштән дүртен төньяктагы Босна төбәге алып тора. Калган көньяк җирләрдә Һерцеговина урнашкан.