Кыргызстан

Кыргызстан (кырг. Кыргыз Республикасы), рәсми атамасы Кыргыз Республикасы – Урта Азиянең төньяк-көнчыгышындагы, нигездә Тянь-Шаньнең көнбатыш һәм үзәк өлешендә урнашкан дәүләт.

Кыргызстан
кырг. Кыргызстан
Байрак	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1991
Рәсми исем	Кыргызстан һәм la République kirghize[1]
ХФӘ билгесе	qɯr.ʁɯzˈstɑn
Гомер озынлыгы	70,95122 ел[2]
Демоним	Kyrgyz, kirgiz, Kirgizistanano, Kirgistänan, قيرغيزستاني, قيرغيزستانية, قيرغيزستانيون, кыргызстанец, кыргызстанка, кыргызстанцы, קירגיזית, קירגיזי, কিরগিজ/কিরগিস্তানী, kirghiso, kirghisa, kirghisi, kirghise, Kyrgyzstani, cirgiz, kirguistanín, kirguistanina, қирғиз, Kirghize[1], Kirghize, Kirghiz[1], Kirgiz[3], Kirgizi[3], Kirgizka[4], Kirgizki, kirghizo, kirghiza, kirghize, kirghizi, kârgâz, kârgâzi, kârgâză, kârgâze, كيرڭيستاني, كيرڭيستانية, كيرڭيستانين, كيرڭيستانيات, Kirgizistanec, Kirgizistanka, Cirgeasach[5] һәм Ҡырғыҙ
Рәсми тел	кыргыз теле
Гимн	Кыргызстан гимны
Мәдәният	Кыргызстан мәдәнияте[d]
Шигарь тексты	Oasis on the Great Silk Road һәм Gwerddon ar y Ffordd y Sidan Ysblennydd
Дөнья кисәге	Азия[6]
Дәүләт	Кыргызстан
Башкала	Бишкәк
Сәгать поясы	UTC+06:00
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Урта Азия
Иң көнчыгыш ноктасы	42°03′50″ т. к. 80°13′40″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	43°15′50″ т. к. 74°12′20″ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	39°10′49″ т. к. 72°13′51″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	39°51′55″ т. к. 69°15′03″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Kyrgyzstan.map
Иң югары ноктасы	Җиңү пигы[d]
Иң түбән ноктасы	Карадарья[d]
Идарә итү формасы	парламент республикасы[d][7]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Кыргызстан Республикасы Президенты
Ил башлыгы	Садыр Жапаров
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Кыргызстан премьер-министры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Сооронбай Жээнбәков, Сәфәр Исхаков, Мөхәммәтколый Әбелгазиев, Кубатбек Боронов, Садыр Жапаров, Артём Эдуардович Новиков[d], Улукбек Марипов, Улукбек Марипов, Акылбәк Жапаров һәм Адылбәк Касымалиев
Башкарма хакимият	Кыргыз республикасы министрлар кабинеты[d]
Канунбирү органы	Жогорку Кеңеш
Үзәк банкы	Кыргыз Республикасы Милли банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Согуд Гарәбстаны, Бөекбритания, Үзбәкстан, Малайзия, Пакьстан, Таҗикстан, Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Россия, Кытай, Греция, Иран, Бангладеш, Германия, Европа Берлеге һәм Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[8]
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, ŞXO[9], Үзәк Азия илләре хезмәттәшлеге оешмасы[d], ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[10], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], ЮНАМИД[d], Азия үсеш банкы[d], Ачык күкләр буенча килешү[d], Интерпол[11][12], ХКТО[d][13][14], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[15], Бөтендөнья почта берлеге[16][17], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][18], OIPC[d], OIPC[d][19], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], БДБ, Коллектив хәвефсезлек килешүе оешмасы[d], БДБ Ирекле сәүдә зонасы[d], Төрки дәүләтләр оешмасы, Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][23]
Балигълык яше	16 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Халык саны	7 281 800 (1 гыйнвар 2025)[24]
Ир-ат халкы	3 170 125[25], 3 231 211[25], 3 326 089[25] һәм 3 424 555[25]
Хатын-кыз халкы	3 286 075[25], 3 348 689[25], 3 447 311[25] һәм 3 550 345[25]
Административ бүленеше	Бишкәк
Су өслеге өлеше	3,6 процент
Акча берәмлеге	кыргыз сумы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	8 740 681 889 $[26] һәм 10 930 644 915 $[26]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,692[27]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,627[28]
Нәрсә белән чиктәш	Кытай, Казакъстан, Таҗикстан һәм Үзбәкстан
BTI Governance Index	4,19[29], 4,67[29], 4,17[29], 4,85[29], 4,78[29], 4,73[29], 4,56[29] һәм 4,42[30]
BTI Status Index	4,76[29], 5,8[29], 4,94[29], 5,32[29], 5,61[29], 5,71[29], 5,9[29], 5,87[29] һәм 5,49[30]
Мәктәптә укымаган балалар саны	104 763[31]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d]
Челтәр көчәнеше	220 вольт[32]
Электр аергычы төре	Europlug[d][32] һәм Schuko[d][32]
Әүвәлгесе	Кыргыз Совет Социалистик Җөмһүрияте
Алыштырган	Кыргыз Совет Социалистик Җөмһүрияте һәм СССР
Кулланылган тел	кыргыз теле, рус теле, үзбәк теле һәм Дунган теле
Мәйдан	199 951 км²
Рәсми веб-сайт	gov.kg/ky​(кыргыз)
Һәштәге	Kyrgyzstan
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.kg
Тематик география	Кыргызстан географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң[d]
Нинди вики-проектка керә	Проект:Кыргызстан[d]
Феноменның икътисады	Кыргызстан икътисады
Феноменның демографиясе	Кыргызстан халкы[d]
Джини коэффициенты	29[33]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	20 процент
Тулаем туулар коэффициенты	3,2[34]
Шәһәр халкы	2 362 388[25], 2 425 088[25], 2 516 047[25] һәм 2 612 867[25]
Авыл халкы	4 093 812[25], 4 154 812[25], 4 257 353[25] һәм 4 362 033[25]
Демократия индексы	3,62[35]
Туым күрсәткече	26,9[25], 24[25], 22,4[25] һәм 21,5[25]
Үлем күрсәткече	5,2[25], 6,1[25], 5,8[25] һәм 4,5[25]
Happy Planet Index score	53,7[36]
Илнең мобиль коды	437
Илнең телефон коды	+996
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	101[d][37], 102[d][37], 103[d][37] һәм 161[d][37]
Илнең GS1 коды	470
Номер тамгасы коды	KS
Диңгездәге идентификацияләү номеры	451
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Кыргызстанда җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Кыргызстанда төшерелгән фильмнар[d]
Кыргызстан Викиҗыентыкта

Төньякта Казакъстан, көнбатышта Үзбәкстан, көньяк-көнбатышта Таҗикстан, көньяк-көнчыгышта һәм көнчыгышта Кытай белән чиктәш.

Дәүләт төзелеше

• Кыргызстан Җөмһүриятенең дәүләт төзелеше 2010 елның 27 июнендә кабул ителгән Конституция тарафыннан билгеләнә. Яңа Конституция Кыргызстанның дәүләт идарәсе рәвешен парламент җөмһүрияте буларак ачыклый. Парламент һәм премьер-министр Президентка караганда күбрәк хокукларга ия.
• Җөмһүрият Парламенты – Жогорку Кеңеш – дәүләт сәясәтен ачыклау һәм бик мөһим мәсьәләләрне чишәргә сәләтле, бер палаталы һәм фирка исемлекләре буенча 5 елга сайланучы 120 депутаттан тора.
• 2010 елның 10 октябрендә яңа сайлаулар үтте, анда 5 фирка керде, төп көчләр – Атайорт фиркасендә.
• Президент бөтенхалык сайлауларында 6 еллык мөддәткә, кире сайлану хокукыннан башка сайлана. Киләсе президент сайлаулары 2012 елда, күчеш периоды президенты Роза Отунбаева 2011 елның 31 декабрендә хокуклары юкка чыккач, булачак.
• Вакытыннан алда президент сайлаулар 2021 елның гыйнвар аена билгеләнгән.
• Хөкүмәт башлыгы – премьер министр, аны парламент билгели.

Дәүләти бәйрәмнәр

22 маенда — Кыргызстан Хәрби көчләр көне.

Дәүләт гимны

Kyrgyz El gimny                                Кыргызстан һимны

(беренче куплеты һәм аның тәрҗемәсе)

Ak möngülüü aska yoolor, talaalar,              Ак түбәле таулар, үзән-далалар

Elibizdiŋ zhany menen barabar,           Ватаныбыз җаны белән бәрабәр,

Sansyz kyldym Ala-Toosun mekendep,       Ала-Тауның итәгендә ил тотып,

Saktap kaldy bizdin ata-babalar!          Саклап калган аны ата-бабалар!

CHORUS:                                           КУШЫМТАСЫ:

Algalaí ber, kyrgyz el,                             Алга бар син, кыргыз иле,

Azattyktyŋ zholunda,                           Азат тормыш юлында,

Örkündöí ber, ösö ber,                         Иркенәя, үсә бир син,

Öz tagdyrdyŋ koluŋda!                        Тәкъдирең үз кулыңда!

Тулы тексты һәм тәрҗемәсе^[38] мәкаләсендә.

"Бай кыргыз сунарчысы лачын белән". 1871 ел, Василий Верещагин.

Географик мәгълүмат

Кыргыз Алатавы

Тянь-Шаньда Горький пигы

Соң-Күл янындагы көтүлек

Кыргызстанның диңгезгә чыгу юлы булмаган дәүләт.

Территориясенең дүрттән өченнән артык өлешен таулар алып тора. Биеклеге 7439 м булган Җиңү тау түбәсе – илнең иң биек ноктасы.

Кыргызстан Тянь-Шань һәм Памир тау системаларында урнашкан. Җөмһүриятнең барлык территориясе 500 мдан югарыракта урнашкан. Яртысыннан артыгы 1000 мдан 3000 мга кадәр биеклектә һәм якынча өчтән бере – 3000 – 4000 м биеклектә.

Төньяк-көнчыгышта ярларында күпсанлы ял итү урыннары һәм туристик базалары булган Ысык-Көл дип аталучы тау күле урнашкан.

Идарә төзелеше

Кыргызстанда 7 өлкә, 40 район, 22 шәһәр, 429 авыл җирлеге бар.

Чуй өлкәсе

• Тукмак шәһәре — өлкә карамагындагы шәһәр
• Галләмеддин районы (Лебединовка а.)
• Җайыл районы (Кара-Балта ш.)
• Кәмен районы (Кәмен ш.)
• Москва районы (Беловодское а.)
• Панфилов районы (Каенды ш.)
• Сокулук районы (Сокулук а.)
• Чуй районы (Тукмак ш.)
• Эссек-Ата районы (Кант ш.)

Эссек-Күл өлкәсе

• Каракул шәһәре — өлкә мәркәзе
• Балыкчы шәһәре — өлкә карамагындагы шәһәр
• Ак-Су районы (Ак-Су а.)
• Туң районы (Боконбаево штп)
• Җите-Угыз районы (Кызыл-Су а.)
• Эссек-Күл районы (Чулпан-Ата ш.)
• Төп районы (Төп а.)

Талас өлкәсе

• Талас шәһәре — өлкә мәркәзе
• Бакай-Ата районы (Бакай-Ата а.)
• Талас районы (Манас а.)
• Манас районы (Покровка а.)
• Кара-Бура районы (Кызыл-Адыр а.)

Нарын өлкәсе

• Нарын шәһәре — өлкә мәркәзе
• Кучкар районы (Кучкар а.)
• Нарын районы (Нарын ш.)
• Ат-Башы районы (Ат-Башы а.)
• Җомгал районы (Чаек а.)
• Ак-Тала районы (Баетов а.)

Җәлал-Абад өлкәсе

• Җәлал-Абад шәһәре — өлкә мәркәзе
• Аксы районы (Кәрбән ш.)
• Ала-Буга районы (с. Ала-Буга)
• Базар-Курган районы (Базар-Курган а.)
• Нәүкән районы (Массы а.)
• Сузак районы (Сузак а.)
• Чаткал районы (Каныш-Кыя а.)
• Тугыз-Тора районы (с. Казарман а.)
• Туктагол районы (Туктагол штп)

Ош өлкәсе

• Ош шәһәре — өлкә мәркәзе
• Алай районы (с. Гөлчә)
• Араван районы (Араван а.)
• Кара-Су районы (Кара-Су ш.)
• Кара-Колҗа районы (Кара-Колҗа а.)
• Нәүкат районы (Нәүкат ш.)
• Үзгән районы (Үзгән ш.)
• Чуң-Алай районы (Дароот Курган а.)

Баткән өлкәсе

• Баткән шәһәре — өлкә мәркәзе
• Кызыл-Кыя шәһәре — өлкә карамагындагы шәһәр
• Баткән районы (Баткән ш.)
• Ләйләк районы (Исфәнә ш.)
• Кадәмҗай районы (Пульгон а.)

Сәяси партиялар

• «Ак юл» (кырг. «Ак-Жол») – лидеры Курманбек Бакиев
• «Кыргызстан Социал-Демократик партиясы» (КСДП) (кырг. «Кыргызстан Социал-Демократиялык Партиясы») – лидеры Алмазбек Атамбаев
• «Ватан» (кырг. «Ата-Мекен») – лидеры Омурбек Текебаев
• «Кыргызстан коммунистлар партиясы» (кырг. «Кыргызстан Коммунисттер Партиясы») – лидеры Исхак Масалиев
• "Ак лачын" (кырг. «Ак-Шумкар») – лидеры Темир Сариев

Икътисад

Кыргызстан икътисадының өстенлеге – автоном авыл хуҗалыгында. Алтын һәм терекөмеш экспортка чыгарыла. Гидроэнергетик потенциалы бар.

Шулай ук проблемалары да бик күп: экономикасы Россиягә бик нык бәйле, хроник инфляция, СССРның соңгы елларында күзәтелгән икътисади төшү.

Халкы

Кыргызстанның демографик кәкресе

Кыргызстанның халык саны – 5,3 млн кеше (2009 елның апреле). 1960нчы елларга кадәрге халык саны миграция һәм авылдагы кыргыз, үзбәкләрнең һәм башка Урта Азия халыкларының табигый үсеше хисабына булса, 1970нче еллардан соң азая төшкән табигый үсешне рус һәм рус телле халыкларның күчеп килүе алмаштыра.

Халыкның 66,9 % кыргызлар, 14,14% үзбәкләр һәм 10,65% руслар, 8,31% калган халыклар.

Мәдәният

Дин

Кыргызстанда тарафдарлары саны буенча иң зур дин (80,00%) — ислам. Христианнарга дин тотучыларның 16 % ы керә: руслар традицион рәвештә православие динен тота, алманнар католиклар һәм лютераннарга бүленә. Протестантлык хәрәкәтләре (баптистлар, иллеләр, адвентистлар) рус телле халыкны да, кыргызларны да үз эченә ала. Кыргызстанда шулай ук бәһаи, яһүдләр, буддачыларның аз санлы төркемнәре бар. Кришна Аңы Җәмгыяте әгъзалары булып төрле милләтләрдән якынча 300 кеше исәпләнә.

• Кыргызстанда ислам
• Кыргызстанда һинд дине