Новороссийск

Новороссийск (рус. Новороссийск, адыг. Цӏэмэз) — Россия шәһәре, Краснодар краеның халык саны буенча өченче шәһәр.

Новороссийск
рус. Новороссийск
Байрак[d]
Нигезләнү датасы	1838
Рәсми исем	Новороссийск
Дәүләт	Россия[1]
Нәрсәнең башкаласы	Муниципальное образование город Новороссийск[d][1], Черноморская Советская Республика[d], Черноморский округ[d], Кара диңгез гөбернәсе һәм Черноморский округ[d]
Административ-территориаль берәмлек	Муниципальное образование город Новороссийск[d][1]
Сәгать поясы	UTC+03:00
Башкарма хакимият башлыгы	Владимир Ильич Синяговский[d]
Халык саны	261 973 (1 гыйнвар 2025)[2]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	10 метр
Кардәш шәһәр	Вальпараисо[3], Күстәнҗә[4], Гейнсвил[5], Плимут[6][7][8], Ливорно[9], Хихон[10], Пула[11], Брест[12][13], Варна[d][14], Самсун[15], Сур[d][16], Хуандао[d][17], Казашко[18], Гавар[d][19], Хант-Манси — Югра автономияле округы[20] һәм Фәрганә
Бүләкләр	Герой шәһәр (1973)
Мәйдан	81,1 ± 0,1 км²
Почта индексы	353900–353925
Рәсми веб-сайт	admnvrsk.ru​(рус.)
Һәйкәлләр исемлеге	Список памятников культурного наследия Новороссийска[d]
Җирле телефон коды	8617
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Новороссийск Викиҗыентыкта

Халык саны — 241 788 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 298 068 кеше.^[21]

География

Шәһәр Кара диңгезнең туңмый торган тирән сулы Цемес бухтасы яры 25 километр буйлап сузылган, Краснодардан 136 километр ераклыкта урнашкан. Новороссийск — эре транспорт үзәге. Шәһәрдә Россиянең һәм Кара диңгездә урнашкан иң эре порты урнаша; Краснодар — Новороссийск тимер юлының соңгы пункты, шоссе юллары төене. Россия хәрби-диңгез флотының базасы.

Климат

Новороссийск климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Уртача максимум, °C	6,1	5,7	8,7	14,1	19,2	23,7	27,4	27,0	22,3	17,0	11,2	7,0	15,8
Уртача температура, °C	4,3	3,7	6,5	11,6	16,5	21,1	24,8	24,6	20,1	14,8	9,2	5,3	13,6
Уртача минимум, °C	2,4	1,6	4,1	8,7	13,4	18,4	22,0	21,8	17,4	12,4	7,1	3,3	11,1
Явым-төшем нормасы, мм	93	78	73	65	61	72	54	59	62	75	92	104	888
Чыганак: Метеостатистика Краснодарского края

Сәгать поясы

Новоросийск халыкара стандарт буенча Moscow Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +4:00 гә тигез.

Тарих

Новороссийск күренеше

Новороссийск 1838 елда Суҗук-Кале исемле төрек ныгытмамсы калдыклары урынында нигезләнгән. 1853—56 еллардагы Кырым сугышы вакытында инглиз-француз эскадрасы тарафыннан җимереп бетерелә; 1860 елда юкка чыгырыла.

1866 елда торгызыла, шәһәр статусын ала һәм яңа оешкан Кара диңгез округының административ үзәге итеп билгеләнә. 1896 елдан — Кара диңгез губернасының административ үзәге.

Шәһәрнең алдагы үсеше Екатеринодар — Новороссийск тимер юлы (1888 елда төзелә) һәм диңгез порты төзелеше (1896) белән бәйле.

Ватандашлар сугышы вакытында шәһәр каты сугышлар аренасы булып торган.

Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәрнең өлеше алман-фашист гаскәрләре тарфыннан алынган (сентябрь 1942). 1943 елның 4 февраленә карышы төндә, Станичка бистәсе янында (Новороссийскидан көньяграк) диңгезчеләр десанты төшкән һәм плацдармны алган (соңрак — "Кече Җир", (Малая Земля)). 1943 елның 16 сентябрендә азат ителә.

1973 елда шәһәргә каһарман шәһәр дәрәҗәсе бирелә.

Халык

1897[22]	1913[23]	1926[23]	1939[23]	1959[24]	1970[25]	1979[26]	1989[27]	2002[28]	2010[21]
16 897	~46 000	~66 200	~95 200	93 461	132 744	159 135	185 938	232 079	241 788

Милли состав (2002): руслар — 86,0%, әрмәннәр — 4,3%, украиннар — 3,6%, татарлар — 1,3%.^[29]

Административ бүленеш

Новороссийск 5 районга бүленә:

• Үзәк районы
• Көнчыгыш районы
• Көньяк районы
• Новороссийск районы
• Диңгез буе районы

Галерея

• 
• 
• 
  Шәһәр урамнарында
• 

Панорама

Адмирал Серебряков яр буе урамы панорамасы

Кардәш шәһәрләр

• Плимут (Бөекбритания)
• Ливорно (Италия)
• Вальпараисо (Чили)
• Хихон (Испания)
• Гейнсвилл, (АКШ)
• Варна (Болгария)
• Пула (Хорватия)
• Констанца (Румыния)
• Самсун (Төркия)
• Тум (Россия)
• Гавар (Әрмәнстан)
• Ново-Место (Словения)
• Берис (Беларус)
• Дурбан (КАҖ)
• Тир (Ливан)

Кызыклы фактлар

1797—1802 елларда Новороссийск исемен Украинадагы Днепр шәһәре йөрткән.^[30]