Сомали

Сомали́ (сомал. Soomaaliya, гарәп. الصومال‎ әл-Сумал, рәсми атамасы — Сомали́ Җөмһүрияте) — Африкада урнашкан дәүләт. Гражданнар сугышы һәм сепаратистлар эшчәнлеге нәтиҗәсендә ил өч өлешкә бүленгән диярлек.

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Сомали (мәгънәләр) битенә күчегез.

Сомали
сомал. Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya гарәп. جمهورية الصومال الفدرالية‎ сомал. Soomaaliya сомал. 𐒈𐒝𐒑𐒛𐒐𐒘𐒕𐒖
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1960
Рәсми исем	Federal Republic of Somalia, Soomaaliya, République fédérale de Somalie[1] һәм Federalna Republika Somalii
Гомер озынлыгы	56,293 ел[2]
Демоним	szomáliai, Somali, Somaliano, Somalänan, صومالي, صومالية, صوماليون, сомалийцы, סומלי, סומלית, somalezi, somalez, somaleză, সোমালি, somalo, somala, somali, somale, Somalian, somali, сомалійці, сомаліжць, somalín, somalí, Somaliano, Somalien[1], Somalienne[1], sòmało, sòmałi, sòmała, sòmałe, Somalijczyk[3], Somalijka[4], صومالي, صومالية, صوماليين, صوماليات һәм Somálach[5]
Рәсми тел	сомали теле һәм гарәп теле
Гимн	Qolobaa Calankeed[d]
Мәдәният	Сомали мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге	Африка[6][7]
Дәүләт	Сомали
Башкала	Могадишо[d][6]
Сәгать поясы	UTC+03:00 һәм Африка/Могадишо[d][8]
Иң көнчыгыш ноктасы	10°25′00″ т. к. 51°16′00″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	11°59′ т. к. 50°47′ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Somalia.map
Иң югары ноктасы	Шимбирис[d]
Иң түбән ноктасы	Һинд океаны
Идарә итү формасы	федератив республика[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Сомали президенты[d]
Ил башлыгы	Хасан Шейх Махмуд[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Сомали премьер-министры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Мохамед Хусейн Робле[d]
Башкарма хакимият	Сомали федераль хөкүмәте[d]
Канунбирү органы	Сомали федераль парламенты[d]
Үзәк банкы	Сомали үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Италия, Германия, Кения, Франция, Дания, Хәбәшстан, Җибути, Пакьстан, Бөекбритания, Төркия, Йәмән, Кытай Җөмһүрияте, БГӘ, Америка Кушма Штатлары, Көньяк Корея, Кытай, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[9], Маҗарстан, Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүрияте һәм Косово Җөмһүрияте
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, АБ, Гарәп Лигасы, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[10], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка үсеш банкы[d][11], Африка, Кариб диңгезе һәм Тын океан дәүләтләре[d], Икътисади һәм социаль үсеш өчен гарәп фонды[d], Гарәп валюта фонды[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22], Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][23] һәм African Continental Free Trade Area[d][24]
Рәсми бәйрәм	Сомали бәйсезлеге көне[d] һәм Яңа ел көне[d]
Никахка керү яше	18 яшь
Халык саны	11 031 386 (2017)[25]
Ир-ат халкы	8 011 375[26], 8 290 471[26], 8 555 628[26] һәм 8 822 442[26]
Хатын-кыз халкы	7 969 926[26], 8 246 544[26], 8 509 953[26] һәм 8 775 069[26]
Административ бүленеше	Авдал[d], Баколь[d], Банадир[d], Бари[d], Бай[d], Галгудуд[d], Гедо[d], Хиран[d], Урта Джубба[d], Түбән Джубба[d], Мудуг[d], Нугаль[d], Урта Шабелле[d] һәм Түбән Шабелле[d]
Акча берәмлеге	Сомали шиллингы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	7 628 000 011 $[27] һәм 8 126 105 600 $[27]
Эшсезлек дәрәҗәсе	7 ± 1 процент[28]
Нәрсә белән чиктәш	Җибути, Хәбәшстан һәм Кения
BTI Governance Index	1,55[29], 1,04[29], 1,78[29], 1,51[29], 1,7[29], 2,08[29], 2,25[29], 2,43[29] һәм 2,41[30]
BTI Status Index	1,36[29], 1,34[29], 1,22[29], 1,32[29], 1,38[29] һәм 1,54[30]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d]
Челтәр көчәнеше	220 вольт[31]
Электр аергычы төре	Europlug[d][31]
Алыштырган	Сомали демократик республикасы (1969-1991)[d]
Кулланылган тел	заманча әдәби гарәп теле[d], сомали теле, кисуахили теле[d], Dabarre[d], Tunni[d], Borana[d], Boon[d], Garre[d], Jiiddu[d], Maay-Maay language[d] һәм Mushungulu[d]
Мәйдан	637 657 ± 1 км²
Һәштәге	Somalia
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.so[d]
Тематик география	Сомали географиясе[d]
Самый густонаселенная городская территория	Могадишо[d]
Нинди вики-проектка керә	WikiProject Somalia[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Somalia Open Data Portal[d]
Феноменның икътисады	Сомали икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Сомали халкы[d]
Джини коэффициенты	36,8[32]
Тулаем туулар коэффициенты	6,463[33]
Шәһәр халкы	7 280 121[26], 7 630 345[26], 7 974 917[26] һәм 8 327 846[26]
Авыл халкы	8 701 179[26], 8 906 671[26], 9 090 664[26] һәм 9 269 665[26]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре	22 687
Туым күрсәткече	44,564[26], 44,007[26], 43,561[26] һәм 43,086[26]
Үлем күрсәткече	11,041[26], 11,39[26], 11,596[26] һәм 11,012[26]
Илнең мобиль коды	637
Илнең телефон коды	+252
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	9-9-9[d], 888[d] һәм 555[d]
Номер тамгасы коды	SO
Диңгездәге идентификацияләү номеры	666
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Сомалида төшерелгән фильмнар[d]
Сомали Викиҗыентыкта

Сомалиның Вакытлы Федераль Хөкүмәте халыкара җәмгыять тарафыннан реаль хөкүмәт дип таныла, ләкин чынбарлыкта ул илнең бары тик кайбер районнарын гына контроль астында тота. Сомалиның көньягы «Әш-Шабааб» һәм «Хизб-үл-Ислаами» исламчыл хәрәкәтләре контроле астында тотыла. Илнең төньягы танылмаган Сомалиленд Җөмһүрияте тарафыннан идарә ителә. Аның эчендә дә сепаратистик регионнар бар.

Диннәр

Могадишо шәһәрендә Ислам бердәмлеге мәчете. 1987 елда Согуд Гарәбстаны акчасына төзелгән. Сомали ярымутравындагы иң зур мәчет

Сомалида ислам ― дәүләт дине^[34]. Ил халкының (15,8 млн кеше, 2020 елга) 99^[35] ― 99,8 % ы^[36] ― мөселманнар. Ислам дине тарафдарларының зур күпчелеге ― суфичылык, сәләфилек^[37] йогынтысы булган Мәлики мәзһәбе сөнниләре^[38]. Сомалида шәригать хөкем сөрә^[39]. 2012 елда кабул ителгән Сомалиның Вакытлы Конституциясе, шулай ук, милли законнарның төп чыганагы буларак, шәригатьне һәм Сомали Федератив Республикасының дәүләт дине буларак, ислам динен билгели. Конституциядә шулай ук шәригатьнең төп принципларына туры килми торган законның кабул ителү мөмкинлеге каралган^[40]. Шәригать бу илдә дин тоту иреген чикли^[41]. Сомали дөньяда христианнар өчен иң куркыныч илләрнең берсе булып тора^[42][43][44]. «Open Doors» халыкара хәйрия христиан оешмасы тикшеренүләре нәтиҗәләре буенча, Сомали христианнар хокуклары еш кысрыклана торган илләр исемлегендә 2015 елда 2нче, 2019 елда 3нче урынны били^[45].

• Сомалида ислам

Дәүләт гимны

Qolobaa Calankeed (Һәр илнең үз әләме) — Сомали федераль җөмһүриятенең рәсми музыкаль символы. Аның статусы илнең 2012 елда кабул ителгән конституциясендә дә беркетелгән. Гимнның нигезен көйязар Абдуллаһи Карше (Abdullahi Qarshe) 1950 елда язган җыр тәшкил итә. Сүзләре Хөсәен Әү-Фарах (Xuseen Aw-Faarax) иҗат иткән. Инглиз теленә шигъри тәрҗемәсе дә бар. Кушымтадан башлана һәм аның белән тәмамлана. Кушымтаның һәм төп куплетларның беренче ике юлы ике мәртәбә кабатлана. Гадәттә беренче ике куплеты гына башкарыла. Моңа кадәр, 2000 елдан бирле, Somaliyaay toosoo (Сомали уяна) исемле гимн кулланышта булды. Ул әле бүген дә популяр, еш кына төрле чараларда аны дәүләт гимны буларак һәм бик яратып җырлыйлар.

Латин язуында	Госмания язуында	Сомали гарәп язуында	Тәрҗемәсе
Chorus: Qolobaa calankeedu, waa ceynoo, Innaga keenu waa, Cirkoo kala ee, aan caadna lahayn, Ee caashaqaye. I Xiddigyahay caddi waad, Naa ciidamisee, Carradaa keligaa adow curadee, cadceedda sideeda, caan noqo ee! Chorus. II Cashadaad dhalataa caloosheennee, Sidii culaygii cidaad marisee, Allow ha ku celin, "Cawooy!" dhahe ee Chorus. III Shanteena cududood Cadkii ka maqnaa Adow celiyow Nacaawimayee Waa calaf cimrigu Isku keen simayee Chorus.	Chorus: 𐒎𐒙𐒐𐒙𐒁𐒛 𐒋𐒖𐒐𐒖𐒒𐒏𐒜𐒆𐒚, 𐒓𐒛 𐒋𐒗𐒕𐒒𐒝, 𐒘𐒒𐒒𐒖𐒌𐒖 𐒏𐒜𐒒𐒚 𐒓𐒛, 𐒋𐒘𐒇𐒏𐒝 𐒏𐒖𐒐𐒗 𐒜, 𐒛𐒒 𐒋𐒛𐒆𐒒𐒖 𐒐𐒖𐒔𐒖𐒕𐒒𐒝, 𐒜 𐒋𐒛𐒉𐒖𐒎𐒖 𐒜. I 𐒄𐒘𐒆𐒘𐒌𐒕𐒖𐒔𐒖𐒌 𐒋𐒖𐒆𐒆𐒘 𐒓𐒛𐒆, 𐒒𐒛 𐒋𐒕𐒆𐒖𐒑𐒘𐒈𐒜, 𐒋𐒖𐒇𐒇𐒖𐒆𐒛 𐒏𐒖𐒐𐒌𐒛 𐒛𐒆𐒘𐒌𐒖 𐒚 𐒋𐒚𐒇𐒖𐒆 𐒜 𐒋𐒖𐒆𐒋𐒜𐒆𐒖 𐒈𐒘𐒆𐒜𐒆𐒖 𐒐𐒖 𐒋𐒛𐒒 𐒒𐒙𐒎𐒙 𐒜𐒕 Chorus. II 𐒋𐒘𐒉𐒖𐒆𐒛𐒆 𐒊𐒖𐒐𐒖𐒂𐒛𐒆 𐒋𐒖𐒐𐒝𐒉𐒖𐒕𐒆𐒕 𐒈𐒘𐒆𐒕 𐒋𐒚𐒐𐒖𐒕𐒌𐒕 𐒋𐒘𐒆𐒛𐒆 𐒑𐒖𐒇𐒘𐒈𐒜 𐒔𐒖 𐒏𐒚 𐒋𐒗𐒐𐒘𐒒 𐒋𐒖𐒓𐒙𐒕 𐒊𐒖𐒔𐒗 𐒜 Chorus. III 𐒉𐒔𐒖𐒒𐒂𐒜𐒒𐒖 𐒋𐒚𐒆𐒚𐒆𐒝𐒆 𐒋𐒖𐒆𐒏𐒕 𐒏𐒖 𐒑𐒖𐒎𐒒𐒛 𐒛𐒆𐒙𐒓 𐒋𐒗𐒐𐒘𐒕𐒙𐒓 𐒒𐒖𐒋𐒛𐒓𐒘 𐒑𐒖𐒕𐒜 𐒓𐒛 𐒋𐒖𐒐𐒖𐒍 𐒋𐒘𐒑𐒇𐒘𐒌𐒚 𐒙𐒈𐒏𐒚 𐒏𐒜𐒒 𐒈𐒘𐒑𐒖𐒕𐒜 Chorus.	Chorus: قلبا علنكئد وا عينو انغ كئن وا عركو كل أى أى عاشق أى حدغيهي عدواد ١ حدغيهي عد واد نا عيدمسي عردا كلغا ادغ او عرد أى عدعئد سدئد ل عان نق أىي Chorus. ٢ عشداد طلتاد علوشيدى سدى عليغى عداد مرسئ ه ك علن عوي طه أى Chorus. ٣ شنتين عددود عدكي ك مقنا ادو عليو نعاوميي وا علف عمرگ اسك كين سميي Chorus.	Кушымта: Һәр илнең, һәр милләтнең — үз әләме, төсләре. Безнең байрак — зәңгәр күк, юк бер болыт әсәре Аңарда, сөя аны картлары һәм яшьләре. I Гүзәл ак йолдызыбыз, без синең һиммәтеңдә, Югарыда урының илнең һәр төбәгендә; Нурлан, йолдыз, кояштай һәрбарчабыз күңелендә! Кушымта. II Йолдыз күккә менгәндә без дә илһамланабыз, Пакьләнә йөрәгебез! Хакка, әләм-туграбыз Керләнмичә саклансын, диеп дога кылабыз. Кушымта. III Биш очыннан йолдызның без көч-куәт алабыз; Язмышлардан узмыш юк, Аллага ялварабыз: “Синнән иңгәнбез, Синең хозурыңа кайтабыз”. Кушымта.

Хор башкаруында: