Нижгар губернасы

Түбән Новгород губернасы (рус. Нижегородская губерния) — Россия империясе һәм РСФСР составында административ-территориаль берәмлек.

Түбән Новгород губернасы
1714 — 1929
Герб
Башкала	Түбән Новгород
Мәйдан	51 252 км²
Халык	1 584 774 кеше[1]
← Казан губернасы Түбән Новгород крае →

Губернаның үзәге — Түбән Новгород шәһәре.

География

Чиктәшлек

Як	Губерна
Төньяк	Кострома губернасы
Көнбатыш	Владимир губернасы
Көньяк-көнбатыш	Тамбов губернасы
Көньяк	Пенза губернасы
Көньяк-көнчыгыш	Сембер губернасы
Көнчыгыш	Казан губернасы
Төньяк-көнчыгыш	Вятка губернасы

Губернаның мәйданы — 48 241 км² (1847 елда), 51 252 км² (1905 елда)^[2], 81 458 км² (1926 елда)^[3].

Тарих

Пётр Iның өлкә реформасы барышында Түбән Новгород Казан губернасына кертелә. 1714 елда, Казан губернаның төньяк-көнбатыш өлешләреннән Түбән Нвовгород губернасы барлыкка килә, ләкин 1717 елда ул юкка чыгарыла.

1719 елда Түбән Нвогорд губернасы яңадан торгызыла. Үз өчендә өч (Алатырь, Арзамас һәм Нижний Новгород) провинциясенә бүленгән.

1779 елда, Екатерина IIның админитсратив реформасы нәтиҗәсендә Түбән Новгород губернасы Түбән Новгород наместниклыгына әйләнә; аның составына, элекке Түбән Новгород губернадан тыш, Рязань, Владимир һәм Казан наместиклыкларның өлештәре кетреләләр.

1796 елда Түбән Новгород калгайлыгы Түбән Новгород губернага әйләнә.

1797 елның октябрендә губернасы элекке Пенза губернасының өлешләре кертеләләр. 1801 елда Пенза губернасы элекке чикләрендә торгызыла.

1922 елда губерна составына Кострома губернаның Варнавин һәм Ветлуга өяләре, Сембер губернаның Кормыш өязе һәм Тамбов губернаның кечкенә өлеше кертеләләр.

1929 елның 14 гыйнврадагы БҮБК карары нигезендә губерналар тулысынча юкка чыгарылалар. Түбән Новгород губернасының территориясендә Түбән Новгород өлкәсе оештырыла — аның составына элекке Вятка губернасының территориясе, Владимир һәм Кострома губерналарның өлешләре кертеләләр.

Административ бүленеш

Түбән Новгород губернасының административ бүленеш

1779 елда, Түбән Новгород калгайлыгы барлыкка килү моментта, ул 13 өязгә бүленгән.

1796 елда Кнәгин, Мәкәрҗә, Починки, Пьянский Перевоз һәм Сергач өязләре юкка чыгарылалар.

1802 елда Кнәгин, Мәкәрҗә һәм Сергач өязләре торгызылалар.

№	Өяз	Өяз шәһәре	Мәйдан, чакрым²	Халык саны[1] (1897), кеше
1	Ардатау өязе	Ардатау (3546 кеше)	5288,0	141 625
2	Арзамас өязе	Арзамас (10 592 кеше)	3307,1	138 785
3	Балахна өязе	Балахна (5120 кеше)	3688,6	141 694
4	Васильсурск өязе	Васильсурск (3799 кеше)	3365,9	127 333
5	Горбатов өязе	Горбатов (4604 кеше)	3190,1	134 160
6	Кнәгин өязе	Кнәгин (2737 кеше)	2595,5	106 191
7	Лукаян өязе	Лукаян (2117 кеше)	5127,5	193 454
8	Мәкәрҗә өязе	Мәкәрҗә (1560 кеше)	6568,2	108 994
9	Семёнов өязе	Семёнов (3752 кеше)	5889,2	111 388
10	Сергач өязе	Сергач (4530 кеше)	2808,4	159 117
11	Түбән Новгород өязе	Түбән Новгород (90 053 кеше)	3208,2	222 033

1918—1926 елларда үзгәрешләр

1918 — Горбатов өязе Павлово өязенә исемен алыштыра; Воскресенское өязе барлыкка килә.

1920 — Мәкәрҗә өязе Лысково өязенә исемен алыштыра.

1921 — Балахна өязе Городец өязенә исемен алыштыра. Шул ук елда Выкса, Сормово һәм Починки өязләре барлыкка киләләр.

1922 — губерна составына кертеләләр:

• Кострома губернаның Варнавин һәм Ветлуга өяләре,
• Кострома губернаның юкка чыгарылган Коверна өязенең 6 вулысы;
• Сембер губернасының Кормыш өязе,
• Тамбов губернасының 4 вулысы.

Канавино районы барлыкка килә (хәзер — Түбән Новгородның Канавино районы).

1923 — Ардатау, Варнавино, Васильсурск, Воскресенское, Кнәгин, Кормыш һәм Починики өязләре юкка чыгарылалар; Красные Баки өязе барлыкка килә.

1924 — Балахна һәм Растяпино районнары барлыкка киләләр. Соромов өязе районга өйләнә. 4 вулыс Мари автономиле өлкәсенә күчәләр, 1 вулыс Төньяк Двина губернага күчә.

1926 елда Түбән Новгород губернаның административ бүленеше:

№	Административ берәмлек	Үзәге	Мәйдан, км²	Халык саны[3] (1926), кеше
1	Арзамас өязе	Арзамас	8 149	351 667
2	Ветлуга өязе	Ветлуга	17 158	234 322
3	Выкса өязе	Выкса	4 182	117 211
4	Городец өязе	Городец	2 804	94 367
5	Красные Баки өязе	Красные Баки	11 043	178 978
6	Лукаян өязе	Лукаян	6 693	320 085
7	Лысково өязе	Лысково	7 032	234 942
8	Түбән Новгород өязе һәм Канавино районы	Түбән Новгород	4 659	386 206
9	Павлово өязе	Павлово	3 604	174 694
10	Семёнов өязе	Семёнов	7 831	135 501
11	Сергач өязе	Сергач	6 759	410 134
12	Балахна өязе	Балахна	718	27 804
13	Растяпино районы	Растяпино	740	32 281
14	Сормово районы	Сормово	86	45 152

Халык

Туган тел буенча состав (1897 елдагы җанисәп буенча):

Түбән Новгород губернасы (1 584 774 кеше): Тел Кешеләр саны  % рус 1 476 391 93,16 мордва 56 998 3,35 татар 53 093 2,61 мари 6 704 0,42 яһуд 2 493 0,16 поляк 1 257 0,08 белорус 995 0,06 алман 912 0,06 чегән 523 0,03 украин 253 0,02 чуаш 234 0,01 башка телләр 580 0,04

Өязләрдә тел буенча состав: Өяз рус мордва татар яһуд мари Ардатау 98,8% ... ... ... ... Арзамас 92,9% 6,9% ... ... ... Балахна 99,5% ... ... ... ... Васильсурск 87,0% ... 8,6% ... 4,2% Горбатов 99,9% ... ... ... ... Кнәгин 98,0% ... 1,9% ... ... Лукаян 85,2% 14,3% ... ... ... Мәкәрҗә 98,5% ... ... ... 1,2% Түбән Новгород 97,6% ... ... 1,0% ... Семёнов 99,9% ... ... ... ... Сергач 73,8% 8,9% 17,1% ... ...

Дини состав: Дин Кешеләр саны  % Православие диндәгеләр 1 449 387 91,46 Староверлар 88 637 5,58 Мөселманнар 41 332 2,61 Башка диннәр 5 418 0,35

Губернаның җитәкчелеге

Генерал-губернаторлар

Исем
Алексей Ступишин	1779—1783
Иван Ребиндер	1783—1791
Михаил Каховский	1791—1796

Губернаторлар

Исем
Андрей Измайлов	1714
Степан Путятин	1715—1717
Юрий Ржевский	1719—1728
Фёдор Хвостов	1729—1730
Пётр Бестужев-Рюмин	02.1730—03.1730
Иван Волынский	1730—1740
Семён Гагарин	1741—1742
Даниил Друцкой-Соколинский	1742—1752
Александр Панин	1753—1757
Максим Макшеев	1757—1762
Сергей Измайлов	1762—1764
Яков Аршеневский	1764—1770
Андрей Квапшин-Самарин	1770—1773
Алексей Ступишин	1773—1779

Наместниклыгының хакимнәре

Исем
Фёдор Обухов	1779—1780
Иван Белавин	1781—1796

Губернаторлар

Исем
Андрей Львов	1797—1798
Егор Кудрявцев	1798—1803
Андрей Руновский	1803—05.03.1813
Степан Быховец	05.05.1813—23.12.1818
Александр Крюков	23.12.1818—12.09.1826
Николай Кривцов	12.09.1826—03.04.1827
Иван Храповицкий	03.04.1827—27.01.1829
Илларион Бибиков	24.04.1829—10.09.1831
Михаил Бутурлин	04.12.1831—21.11.1843
Михаил Урусов	21.11.1843—28.12.1854
Фёдор Анненков	29.12.1854—10.09.1856
Александр Муравьёв	10.09.1856—16.09.1861
Алексей Одинцов	16.09.1861—28.03.1873
Павел Кутайсов	14.05.1873—05.01.1880
Николай Безак	22.02.1880—31.08.1882
Николай Баранов	31.08.1882—16.05.1897
Павел Унтербергер	28.05.1897—18.11.1905
Константин Фредерике	05.01.1906—10.02.1907
Михаил Шрамченко	10.02.1907—23.08.1910
Алексей Хвостов	23.08.1910—15.11.1912
Виктор Борзенко	20.12.1912—1915
Алексей Гире	1915—1917