Түбән Новгород

Түбән Новгород яки Түбәншәһәр^[19] (рус. Нижний Новгород, сөйләү телендә — Нижний, чуаш. Чулхула, чирм. Угарман, эрз. Алоош) — халык саны буенча Россиянең бишенче шәһәре, Түбән Новгород өлкәсе һәм Идел буе федераль округы үзәге. Идел елгасы буенда урнашкан.

Түбән Новгород

Шигарь	Купно за едино
Халык саны	1 198 245 (1 гыйнвар 2025, демографик баланс)
Нигезләнгән	1221
Хөкүмәт башлыгы	Шалабаев, Юрий Владимирович
Сәгать поясы	UTC+03:00
Кардәш шәһәрләр	Эссен[1], Линц[2][3], Филаделфия[4], Нови-Сад[5][6], Минск[7], Цзинань[d][8], Матансас[9], Сувон[10], Сан-Бой-де-Льобергат[11], Сухум[12], Дьёр[13][14], Бельцы[d][15], Добрич[16], Ираклион[d][17], Хэфэй[d][18], Акмәсҗит һәм Барселона
Nawddsant	Юрий Всеволодович
География
АТБ	Ошибка Lua в Модуль:Wd2 на строке 1016: attempt to index field 'datetime' (a nil value).
Ил	Россия
Мәйдан	410.6 км²
ДДӨБ	200 метр
Сулык	Идел, Ока
Координатлар	56°19'37"тн, 44°0'27"кнч
Почта индексы	603000–603999
Телефон коды	831
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Мэрия Нижнего Новгорода
Канун чыгару органы	Нижегородская городская дума
Башлык исеме	Мэр
Хөкүмәт башлыгы	Шалабаев, Юрий Владимирович
Нигезләүче	Юрий Всеволодович

2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре»^[20].

Халык саны — 1 250 615 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 1 253 324 кеше.^[21]

Бу шәһәрдә "ГАЗ" (Горький автомобиль заводы), Горький ГЭСы барлыгы мәгълүм. Ә соңгы елларда Түбән Новгород Идел буе федераль округы үзәге буларак таныш.

География

Шәhәр Көнчыгыш Европа тигезлегендә, Уканың Иделгә кушылу урынында, Мәскәүдән 400 километр көнчыгыштарак урнашкан. Ука елгасы шәһәрне ике өлешкә — «таулы» сул ягына һәм тигез уң ягына бүлә. Шәһәрдә шулай ук тагын 12^[22](Боровка, Старка, Левинка, Ржавка, һ. б.) кече елга ага.

Түбән Новгородтан башка шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)
			Петербург ~ 1164 км Вологда ~ 565 км Кастрама ~ 341 км Балахна ~ 37 км	Архангельск ~ 1257 км Котлас ~ 679 км Бөек Устюг ~ 617 км	Сыктывкар ~ 977 км Киров ~ 562 км Семёнов ~ 86 км Бор ~ 26 км
			Дзержинск ~ 35 км Владимир ~ 245 км Мәскәү ~ 400 км Минск ~ 1167 км	Җилләр розасы	Кстово ~ 32 км Чабаксар ~ 246 км Казан ~ 402 км Чиләбе ~ 1328 км
			Павлово ~ 82 км Мөрәм ~ 169 км Рязань ~ 425 км Киев ~ 1326 км	Арзамас ~ 114 км Пенза ~ 449 км Сарытау ~ 646 км Волгоград ~ 1028 км	Лысково ~ 95 км Кнәгин ~ 111 км Сембер ~ 482 км Самар ~ 725 км

Тарих

Шәһәргә 1221 елда владимир кенәзе Юрий Всеволодович белән нигез салына.

1500-1518 елларда таш кремле сафка кертелде. Кремль бер вакытта да яуланмады. Аның диварлары янында 1612 елда Кузьма Минин Пожарский кнәзе белән Мәскәүне поляк гаскәрләрдән коткару өчөн акчаны җыйган.

1817 елда Макаричев ярминкәсе Түбән Новгородка күчеп кала Россиянен эре сәүдә үзәге статусын яулый.

1896 шәһәрдә Россия сәнгать күргәзмәсе үтте.

1930-елларда шәһәрдә күп машиналар төзү заводлары сафка индерелә. Шул исәптән эресе - "ГАЗ" (Горький автомобиль заводы).

1941-1945 елларда армия һәм флот сн хәрби техника җитештерү сәбәпле кала немец бомбардировкалар дучар булды.

1985 елның 20 ноябрендә шәһәрдә метроплитен сафка кертелде.

Мәгариф

1. Н. И. Лобачевский исемендәге Түбән Новгород дәүләт университеты
2. Идел дәүләт су-транспорт университеты
3. Козьма Минин исемендәге Түбән Новгород дәүләт педагогия университеты
4. Р. Е. Алексеев исемендәге Түбән Новгород дәүләт техник университеты

Сәгать поясы

Түбән Новгород халыкара стандарт буенча Moscow Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +3:00 гә тигез.

Климат

Шәһәр климаты — уртача-континенталь.

• Уртача еллык температура — 4,8 °C
• Уртача еллык җил тизлеге — 2,4 м/с
• Уртача еллык һава дымлылыгы — 76%

Түбән Новгород климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	5,5	7,0	17,3	26,3	32,5	36,3	38,3	38,0	31,0	24,2	13,2	8,5	38,3
Уртача максимум, °C	−5,9	−5,3	1,2	10,9	18,7	22,6	24,7	22,1	15,7	8,0	−0,5	−4,6	9,0
Уртача температура, °C	−8,9	−8,8	−2,6	6,1	12,9	17,2	19,4	16,9	11,1	4,7	−2,8	−7,3	4,8
Уртача минимум, °C	−11,7	−11,8	−5,9	2,0	7,8	12,5	14,7	12,6	7,6	2,1	−4,8	−9,9	1,3
Абсолют минимум, °C	−41,2	−37,2	−28,3	−19,7	−6,9	−1,8	4,1	0,9	−5,5	−16	−29,4	−41,4	−41,4
Явым-төшем нормасы, мм	45	36	35	35	46	78	78	68	61	62	52	52	648
Чыганак: Погода и климат

Эчке бүленеш

Түбән Новгород 8 районына бүленә:

1. █ Автозавод районы
2. █ Канавино районы
3. █ Ленин районы
4. █ Мәскәү районы
5. █ Түбән Новгород районы
6. █ Ока буе районы
7. █ Совет районы
8. █ Сормово районы

Халык

1811[23]	1840[24]	1859[25]	1897[26]	1913[23]	1926[27]	1931[23]	1939[23]	1959[28]	1970[29]	1979[30]	1989[31]	2002[32]	2010[21]
~14 400	26 098	32 538	90 053	~111 400	220 819	~351 300	~643 700	941 962	1 170 133	1 344 474	1 438 133	1 311 252	1 250 615

Милли состав

Милләт	2002[33]	2010[34]
руслар	95,0%	94,3%
татарлар	1,1%	1,0%

Түбән Новгород агломерациясе

Түбән Новгород агломерациясе — халык саны буенча Россиянең бишенче агломерация. Халык саны — 2 млн кешедән артык (Идел буе федераль округы халкының ~7% өлеше, Түбән Новгород өлкәсе халкының ~63% өлеше). Агломерация составына Түбән Новгород, Дзержинск, Бор, Кстово шәһәрләре, Балахна, Богородск, Городец, Кстово, Павлово районнары керә.

Танылган шәхесләр

• Алексей Жеханов (1884-1924), СБКФнең Башкортстан өлкә комитеты җаваплы сәркатибе (1922).

Моны да карагыз

• Түбән Новгород метрополитены
• «Түбән Новгород татарлары» журналы

Галерея

• 
  Дмитровск Манарасы
• 
  Никольск манарасы
• 
  Строганов чиркәве
• 
  Түбән Новгород ярминкәсенең баш бинасы
• 
  Чкалов баскычы
• 
  Ару хәбәр (Благовещение) монастыре
• 
  Александр Невский Соборы
• 
  Рукавишников утары

Күренеш

Түбән Новгород панорамасы

	Викиҗыентыктагы медиафайллар?