Хант-Манси — Югра автономияле округы

Хант-Манси — Югра автономияле округы (рус. Ха́нты-Манси́йский автоно́мный о́круг — Югра́) — Россия Федерациясенең субъекты (Төмән өлкәсе составында). Урал федераль округына керә.

Хант-Манси — Югра автономияле округы
рус. Ханты-Мансийский автономный округ — Югра
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	10 декабрь 1930
Кыскача исем	ХМАО — Югра
Рәсми тел	рус теле, хант теле һәм Манси теле
Гимн	Гимн Ханты-Мансийского автономного округа — Югры[d]
Дөнья кисәге	Азия
Дәүләт	Россия
Башкала	Ханты-Мансийск
Административ-территориаль берәмлек	Төмән өлкәсе
Сәгать поясы	YEKT[d] һәм Азия/Екатеринбург[d][1]
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Khanty-Mansiy.map
Иң югары ноктасы	Народная[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	губернатор Ханты-Мансийского автономного округа — Югры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Руслан Кухарук[d]
Канунбирү органы	Хант-Манси — Югра автономияле округы думасы[d]
Халык саны	1 759 356 (2024)
Кардәш шәһәр	Новороссийск[2]
Нәрсә белән чиктәш	Коми Республикасы, Ямал-Ненец автономияле округы, Красноярск крае, Тум өлкәсе, Төмән өлкәсе һәм Свердловск өлкәсе
Алыштырган	Тубыл округы[d]
Мәйдан	534 500 км²
Рәсми веб-сайт	admhmao.ru​(рус.)
Тематик география	география Ханты-Мансийского автономного округа — Югры[d]
Феноменның икътисады	economy of Khantia-Mansia[d]
Җирле телефон коды	346
Номер тамгасы коды	86 һәм 186
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Хант-Манси — Югра автономияле округы Викиҗыентыкта

Административ үзәге — Ханты-Мансийск шәһәре.

География

Чиктәшлек

Як	Регион
Төньяк	Ямал-Ненец автономияле округы
Көнчыгыш	Красноярск крае
Көньяк-көнчыгыш	Тум өлкәсе
Көньяк	Төмән өлкәсе
Көньяк-көнбатыш	Свердловск өлкәсе
Көнбатыш	Коми Республикасы

ХМАО Көнбатыш Себер тигезлегенең үзәк өлешендә, Об һәм Иртеш елгаларның түбән агымында урнашкан. Көнбатышта чиге Урал таулары буйлап үтә. Нефть һәм газның эре чыганаклары бар.

Климат континенталь. Гыйнварның уртача температурасы -18°…-23°С, июльнең уртача температурасы +16°…+19°С. Еллык явым 400– 500 ммны тәшкил итә. Вегетация дәвере — 130 көн.

Төп елгалар — Об һәм аның кушылдыклары (Иртеш, Төньяк Сосьва, Вах, Пим, Лямин, Назым, Казым). Күлләр күп (1500 дән артык), шуларның кайберләре системаларны хасил итәләр. Шактый өлешне сазлыклар алып торалар. Туфраклар — торф-сазлык, көлсу һәм аллювиаль.

Чыршы, нарат, эрбет, каен үсә. Кыргый хайваннардан йоклач, кеш, себер көзәне, төлке, ак куян, сусар һ.б. бар. Кошларның ике йөзгә якын төре, шул исәптә боҗыр, суер, көртлек бар. Елгаларда һәм күлләрдә җалык (сөләйман балыгы, ала балык, мәрсин балыгы һ.б.) күп.

«Кече Сосьва», «Юган» тыюлыклары, «Нумто», «Себер Уваллары» табигый парклары, «Конда күлләре», «Югары Конда» заказлыклары бор.

Тарих

хант-Вогул милли округы 1930 елның 10 декабрьдә барлыкка килгән. 1940 елның 23 октябрьдә исемен Хант-Манси милли округына алыштыра. 1978 елдан — Хант-Манси автономияле округы; 2003 елдан — Хант-Манси — Югра автономияле округы.

1930–1934 елларда Урал өлкәсе составында, 1934 елда — Обь-Иртеш өлкәсе составында, 1934–1944 — Омск өлкәсендә. 1944 елдан Төмән өлкәсе составында, 1993 елдан — Россия Федерациясенең мөстәкыйль субъекты.

Халык

Халык саны 1 558 004 кеше (2012 елына прогноз). Шәһәрәрдә халыкның 91,5 % өлеше яши (2009 ел).

Халыкның табигый үсеше: 9,6 (1000 кешегә, 2010)

Милли состав

Халык	1939	1959	1970	1979	1989	2002 (* 2012 елның 26 гыйнвар көнендә архивланган.)	2010 ел[3]
Руслар	67 616 (72,5%)	89 813 (72,5%)	208 500 (76,9%)	423 792 (74,3%)	850 297 (66,3%)	946 590 (66,1%)	973 978 (68,1%)
Татарлар	2 227 (2,4 %)	2 938 (2,4 %)	14 046 (5,2 %)	36 898 (6,5 %)	97 689 (7,6 %)	107 637 (7,5 %)	108 899 (7,6 %)
Украиннар	1 111 (1,2 %)	4 363 (3,5 %)	9 986 (3,7 %)	45 484 (8,0 %)	148 317 (11,6 %)	123 238 (8,6 %)	91 323 (6,4 %)
Башкортлар	9 (0,0 %)	91 (0,1 %)	1 244 (0,5 %)	7 522 (1,3 %)	31 151 (2,4 %)	35 807 (2,5 %)	35 428 (2,5 %)
Әзериләр	— (0,0 %)	— (0,0 %)	136 (0,0 %)	1 263 (0,2 %)	12 846 (1,0 %)	25 088 (1,8 %)	26 037 (1,8 %)
Хантлар	12 238 (13,1 %)	11 435 (9,2 %)	12 222 (4,5 %)	11 219 (2,0 %)	11 892 (0,9 %)	17 128 (1,2 %)	19 068 (1,3 %)
Беларуслар	141 (0,2 %)	1 281 (1,0 %)	3 362 (1,2 %)	7 555 (1,3 %)	27 775 (2,2 %)	20 518 (1,4 %)	14 703 (1,0 %)
Комыклар	— (0,0 %)	— (0,0 %)	5 (0,0 %)	89 (0,0 %)	…	9 554 (0,7 %)	13 849 (1,0 %)
Чуашлар	45 (0,0 %)	289 (0,2 %)	1 929 (0,7 %)	4 739 (0,8 %)	…	15 261 (1,1 %)	13 596 (0,9 %)
Ләзгиләр	— (0,0 %)	— (0,0 %)	44 (0,0 %)	216 (0,0 %)	…	8 580 (0,6 %)	13 335 (0,9 %)
Мансилар	5 768 (6,2 %)	5 644 (4,6 %)	6 684 (2,5 %)	6 156 (1,1 %)	6 562 (0,5 %)	9 894 (0,7 %)	10 977 (0,8 %)
Үзбәкләр	2 (0,0 %)	— (0,0 %)	57 (0,0 %)	216 (0,0 %)	…	5 182 (0,4 %)	9 970 (0,7 %)
Таҗиклар	— (0,0 %)	— (0,0 %)	23 (0,0 %)	94 (0,0 %)	…	5 651 (0,4 %)	9 793 (0,7 %)
Молдаваннар	— (0,0 %)	564 (0,5 %)	579 (0,2 %)	1 735 (0,3 %)	…	10 861 (0,8 %)	9 476 (0,7 %)
Лаклар	— (0,0 %)	— (0,0 %)	10 (0,0 %)	45 (0,0 %)	…	8 005 (0,6 %)	н.д.
Чирмешләр	34 (0,0 %)	54 (0,0 %)	712 (0,3 %)	1 791 (0,3 %)	…	7 309 (0,5 %)	7 289 (0,5 %)
Чеченнар	5 (0,0 %)	— (0,0 %)	68 (0,0 %)	269 (0,0 %)	…	6 943 (0,5 %)	6 889 (0,5 %)
Алманнар	177 (0,2 %)	2 059 (1,7 %)	2 069 (0,8 %)	3 499 (0,6 %)	…	7 846 (0,6 %)	6 828 (0,5 %)
Әрмәннәр	5 (0,0 %)	— (0,0 %)	147 (0,0 %)	893 (0,2 %)	…	6 471 (0,5 %)	6 343 (0,4 %)
Мордва	64 (0,1 %)	125 (0,1 %)	1 162 (0,4 %)	3 155 (0,6 %)	…	6 386 (0,5 %)	н.д.
Казакълар	89 (0,1 %)	103 (0,1 %)	179 (0,1 %)	563 (0,1 %)	…	4 258 (0,3 %)	н.д.
Удмуртлар	36 (0,0 %)	71 (0,1 %)	1 304 (0,5 %)	2 029 (0,4 %)	…	3 670 (0,3 %)	н.д.
Коми	2 436 (2,6 %)	2 803 (2,3 %)	3 150 (1,2 %)	3 105 (0,5 %)	…	3 081 (0,2 %)	2 364 (0,2 %)
Коми-пермяклар	— (0,0 %)	18 (0,0 %)	466 (0,2 %)	1 335 (0,2 %)	…	2 704 (0,2 %)	н.д.
Милләтен билгеләнмәгәннәр	16 (0,0 %)	4 (0,0 %)	5 (0,0 %)	4 (0,0 %)	…	13 210 (0,9 %)	102 138 (0,0 %)

Статистика

	Халык саны, мең кеше	Туулар	Үлемнәр	Үзгәрешләр	Туучылар саны (1000 кешегә)	Үлүчеләр саны (1000 кешегә)	Үзгәрешләр (1000 кешегә)
1970	281	5 959	2 025	3 934	21.2	7.2	14.0
1975	415	9 450	2 572	6 878	22.8	6.2	16.6
1980	649	13 901	4 116	9 785	21.4	6.3	15.1
1985	1 041	25 130	4 863	20 267	24.1	4.7	19.5
1990	1 274	21 812	5 354	16 458	17.1	4.2	12.9
1991	1 276	19 060	5 884	13 176	14.9	4.6	10.3
1992	1 270	15 849	7 132	8 717	12.5	5.6	6.9
1993	1 274	14 531	9 401	5 130	11.4	7.4	4.0
1994	1 286	15 120	9 937	5 183	11.8	7.7	4.0
1995	1 298	14 418	10 041	4 377	11.1	7.7	3.4
1996	1 310	14 469	9 508	4 961	11.0	7.3	3.8
1997	1 330	14 640	8 497	6 143	11.0	6.4	4.6
1998	1 351	15 600	8 164	7 436	11.5	6.0	5.5
1999	1 359	14 728	8 476	6 252	10.8	6.2	4.6
2000	1 372	15 579	9 426	6 153	11.4	6.9	4.5
2001	1 398	17 130	9 863	7 267	12.3	7.1	5.2
2002	1 426	19 051	9 829	9 222	13.4	6.9	6.5
2003	1 445	19 883	10 000	9 883	13.8	6.9	6.8
2004	1 456	20 377	9 828	10 549	14.0	6.8	7.2
2005	1 466	19 958	10 415	9 543	13.6	7.1	6.5
2006	1 476	20 366	10 077	10 289	13.8	6.8	7.0
2007	1 487	21 887	10 093	11 794	14.7	6.8	7.9
2008	1 500	23 197	10 215	12 982	15.5	6.8	8.7
2009	1 513	23 840	10 107	13 733	15.8	6.7	9.1
2010	1 527	25 089	10 447	14 642	16.4	6.8	9.6

Торак пунктлары

Ханты-Мансийск автономияле округның эре шәһәрләре

№	Шәһәр	Халык саны	№	Шәһәр	Халык саны	Карау • Бәхәс • Үзгәртү Соргыт Түбән Варта
1	Соргыт	306 703	11	Урай	39 435
2	Түбән Варта	251 860	12	Лянтор	38 922
3	Нефтеюганск	123 276	13	Югорск	39 066
4	Ханты-Мансийск	79 410	14	Советский	26 434
5	Когалым	58 192	15	Пойковский	25 589
6	Нягань	54 903	16	Фёдоровский	20 292
7	Мегион	49 471	17	Белоярский	20 283
8	Радужный	43 394	18	Излучинск	17 418
9	Лангепас	41 675	19	Покачи	17 053
10	Пыть-Ях	41 453	20	Нижнесортымский	15 200 (2007 ел)
2010 елның җанисәбе буенча

Административ бүленеше

Хант-Манси — Югра автономияле округының административ бүленеше

Округ буйсынудагы шәһәрләр:

• Белоярский
• Когалым
• Лангепас
• Лянтор
• Мегион
• Нефтеюганск
• Түбән Варта
• Нягань
• Покачи
• Пыть-Ях
• Радужный
• Советский
• Соргыт
• Урай
• Ханты-Мансийск
• Югорск

Районнар:

1. Белоярский районы
2. Берёзово районы
3. Конда районы
4. Нефтеюганск районы
5. Түбән Варта районы
6. Октябрьское районы
7. Советский районы
8. Соргыт районы
9. Ханты-Мансийск районы

Округта туганнар

• Мәскәү мэры Сергей Собянин Няксимволь авылында туган.
• Актёр Николай Мерзликин Сартынья авылында туган.