Fransa
stato de l'Eoropa osidentałe From Wikipedia, the free encyclopedia
Ła Fransa (in franseze: France), ufisialmente Repùblega franseze (in franseze: République française) ła ze un stato de l'Eoropa osidentałe.
Ła confina a nordest co el Belzo, el Łusenburgo e ła Zermània, a est co ła Svìsara, a sudest co ła Itàłia e co Mònaco, a sudovest co Andora e ła Spagna.
Zeografìa
El teritorio franseze el ga na superfisie de 547 030 km²[36].
Morfołozìa
A nord e a òvest, onde che ła Fransa ła ze bagnada dal Mar de'l Nord, ła Mànega e l'Oseano Atlàntego, se cata de łe pianure costiere.
In mezo se cata altre rejon ełevàe, cofà el Masicio Sentrałe o łe montagne dei Vosgi, e vasti bazini fluviałi cofà cuełi de ła Łoira, de'l Ròdano, de ła Garona e de ła Sena.
A sud ła Fransa ła ze bagnada dal Mediteràneo.
Se cata łe caene montagnoze dei Pirenèi a sudovest e de łe Alpi a sudest.
Inte ła caena de łe Alpi se cata el Mont Bianco (4 810 m), che el sconfina anca in teritorio itałian: el ze ła sima pì alta de łe Alpi e una de łe pì alte de Eoropa [37].
Anbienti naturałi
Ła Fransa ła ga na anpia varietà de paesagi: ła va co ła banda nord-osidentałe rento a l'àrea eoropea-atlàntega invese a sud de'l masicio sentrałe e a oest de łe Alpi el prezenta un paesagio tipicamente mediteraneo.
Istoria
Antighità
I confini de ła Fransa moderna i coinside tanto co cuełi de l'antigo teritorio de ła Gałia, abitada da'i Gałi, na popołasion sèltega. I Gałi i ze stài sotomesi inte el I sècoło AC da'i Romani, co i cuałi i se ga fondesto adotando łenguajo e cultura. Anca el Cristianèsimo el ga tacà łe so raize, inte el II e III sècoło DC.
Łe frontiere orientałi de ła Gałia, łongo el Reno, łe ze stàe invadeste da łe tribù zermàneghe inte el IV secoło, prinsipalmente da'i Franchi, da'i cuałi el riva l'antico nome de Francie[38].
Anca se ła monarchìa franseze ła vien tante volte datada al V secoło, l'ezistensa continua de ła Fransa cofà entità a sé stante ła scumisia col IX secoło e ła divizion de l'Inpero Franco de Carlomagno inte na banda orientałe e una osidentałe: ła banda orientałe ła połe èsar vista cofà el scumisio de cueła ła che uncuò ła ze ła Zermania, cueła ła osidentałe cofà ła Fransa.
I disendenti de Carlo Magno i ga goernà ła Fransa fin al 987, cuando Ugo Capeto, duca de Fransa e conte de Parigi, el ze stà incoronà re de Fransa. I so disendenti i ga scumisià ła dinastìa dei Capetigni, che i ga goernà ła Fransa fin al 1792.
Modernità
Inte el 1789, co ła Revołusion Franseze, el ze scumisià un perìodo de canbiamenti senpre pì radicałi che ga portà a ła fondasion de na repùblega.
Napołeon Bonaparte [39] el ga ciapà el controło de ła Repùblega inte el 1799, autoproclamandose Inperador inte el 1804. Łe so armade łe se ga inpegnà in diverse guere in tuta Europa, łe ga concuistà tante nasion e fondà regni novi, guidài da'i famiłiari de Napołeon.
A sèvito de ła so sconfita inte el 1815, in Fransa i ga restaurà ła monarchia, pì tardi abołìa łejislativamente e sostituìa da ła Seconda Repùblega francese.
Ła Seconda Repùblega ła ze finìa cuando so neódo de'l primo Inperador, Łuigi Napołeon Bonaparte, el ze sta ełeto Presidente e el ga proclamà un Secondo Inpero. Manco anbizioso de so zio, el secondo Napołeon el ze stà anca łu spodestà, e ła Repùblega ła ze tornà par ła tersa olta.
Anca se ła vensùo inte ła Prima e inte ła Segonda guera mondiałe, ła Fransa ła ga patìo gravi perdite in termini de vite, inpero, benèsere, forsa łaoro e grado de nasion dominante.
Dal 1958, ła ga costruìo na democrasìa presidensia e[40] che nó ga cedesto a łe instabiłità sperimentàe inte i presedenti regimi parlamentari.
Nei ultimi deceni, ła riconciłiasion e ła cooperasion de ła Fransa co ła Zermania ła se ga rivełà sentrale par l'integrasion econòmega de l'Europa.
Sudivision storeghe
Ordenamento de'l Stato
Sudivision ministrative
Ła Franza ła ze divisa in 13 rejon regioni (in francese région).
Łe rejon łe ze divise uncora in 100 departementi (in francese départements), de cuesti 4 i ze de oltremar.
I "departementi d'oltremar" i ze ex-cołonie che dese i gode de un status simiłe a cueło de ła Fransa Eoropea o "metropułitana". I ze considerài na part de ła Fransa [41] pitosto che teritori indipandenti.
I departementi i ze numarài [42] e i numari i vien doparài par esenpio par i codeghi postài o łe targhe de łe machine.
I departementi i ze ulteriormente sudivisi in 342 zone (in francese arrondissements).
Teritori de oltremar
I "paezi e teritori d'oltremar" i fa part de ła Repùblega franseze, ma nó i ze part de'l teritorio eoropeo de ła Repùblega o de l'àrea fiscałe de l'UE. I continua a uzar el Franco franseze de'l pacifico (CFP) cofà vałuta, che nó'l ze stà influensà da ła sostitusion de'l Franco co l'euro intel 2002.
Łe "cołetività teritoriałi" łe ga un status a metà intra i departementi d'oltremar e i teritori d'oltremar.
Ła Fransa inoltre, ła mantien el controło su numaroze ìzołete de l'Osèano Pasìfego e de l'Osèano Indian[43], conpreze Bassas da India, Ìzoła Clipperton, Ìzoła Eoropa, Ìzołe Gloriozo, Ìzoła Juan de Nova, Ìzoła Tromelin.
Partecipasion a organizasion sovrastatatałi
Ła Fransa ła ze uno dei sincue menbri permanenti de'l Consejo de Sicuresa de łe Nasion Unìe.
El ze uno dei menbri fondatori de l'Union Eoropea (UE).
Ła Fransa ła ze menbro anca de: Consejo d'Eoropa, Banca eoropea par ła recostrusion e el sviłupo (EBRD), NATO, Organizasion par ła Cooperasion e el Sviłupo Econòmego (OCDE), OSCE.
Sità prinsipai
Łe principài cità de ła Franza łe ze: Aix-en-Provence, Ajacio, Albi, Amiens, Angers, Angouleme, Bastia, Belfort, Besanzon, Bordeaux, Brest, Caen, Całais, Cannes, Carcassonne, Charleville-Mézières, Clermont-Ferrand, Colmar, Dijon, Dunkerque, Evreux, Grenoble, La Rochelle, Le Havre, Le Mans, Lille, Łimoges, Łion, Marseja, Metz, Montpellier, Mulhouse, Nancy, Nantes, Nizza, Nîmes, Orléans, Pariji, Perpignan, Poitiers, Quimper, Reims, Rennes, Roubaix, Rovan, Saint-Étienne, Saint-Nazaire, Strasburgo, Tarbes, Tołon, Tołoza, Tourcoing, Tours e Valence.
Popołasion
Etnie
Ła mazor parte de ła popołasion francese ła ze costituia da fransezi, ma ghe ze anca numarose minoranze etneghe: i provenzai, inte el sud-est de'l paese (ła Provenza), i catałani inte el Rosegion, i baschi in Vascogna, i bretoni inte ła penìzoła de ła Bretagna e i corsi, inte l'ìzoła de ła Còrsega.
Rełijon
El goerno franseze nó'l mantien statistiche su ła rełijon.
El CIA World Factbook de'l 2003[44] l'ełenca łe rełijoni in Fransa cofà:
- Catòłisi Romani 83-88%
- Musulmani 5-10%
- Protestanti 2%
- Ebrei 1%
- nó afiłiài 4%.
Comunque, inte un sondaggio del 2003 Archivià il 4 de marso 2007 in Internet Archive.
El 41% dize che l'ezistensa de Dio ła ze "escluza" o "inprobabiłe". El 33% el deciara che el tèrmine "ateo" łi descrive bastansa o pułito, invese el 51% el se diciara "Cristian".
Cuando interogài su ła so rełijon, el 62% el ga rispondesto Catòłego Roman, el 6% Musulman, el 2% Protestante, l'1% ebràego, el 2% "altre rełijon" [45], el 26% "nisuna rełijon" e l'1% el se ga rifiutà de rispondar.
Ła discrepansa intra el nùmaro de "àtei" (41%) e el nùmaro de "nisuna rełijon" (26%) el połe èsar atribuìo a persone che łe se sente culturalmente visine a na rełijon, i va drio a'i so vałori morałi e łe so tradision, ma difisilmente łe crede in Dio.
In Fransa ła eziste na forte distinsion intra rełijon e vita siviłe. Ła rełijon ła ze considerà fà un fato privà. I fransezi in zenerałe i se opone al poder clericałe e a ła so influensa inte ła połìtica. El fondamentałismo islamego el ze considerà na reałe menaza par ła coezion de ła società franseze, onde che el comunitarismo nó'l ze acetà[46].
A sèvito de ła "Dichiarasion dei diriti de l'omo e de'l sitadin" de'l 1789, ła Fransa ła garantise ła łibartà de rełijon cofà dirito costitusionałe.
Na łeje de'l 1905, el Concordat, ła istituise ła separasion de Ceza e Stato e ła proibise al goerno de riconòsar, stipendiar o susidiar ogni rełijon. Inte ła situasion presedente, stabiłìa inte l'1801-1808, el Stato el sostegnéa ła Ceza catòłica, ła Ceza łuterana, ła Ceza calvinista e ła Rełijon ebràega e ła fornìa l'insegnamento scołastego de łe sudìte [47].
Łengue
Ła łengua uficial ła ze el francese.
Łe łengue rejonài łe vien indeso insignàe in algune scołe, anca se el francese el resta l'unega łengua ufisial in doparamento dal goerno, łocal o nazional.
Eziste difarenti łengue łocài (basco, brèton, catałan, corso, fiamingo, alsasian, ocitan), ma el goerno francese e el sistema scołastego i ghe ne ga descorazà el doparamento fin a poco tenpo fa.
Altri ìndezi
- Ìndexe de sviłupo ùman (2005): 16a su 177 nassion.
- ìndexe de ła łibartà de stanpa Archivià il 5 de disenbre 2003 in Internet Archive.: 11a su 139 nasion.
Economia
In tel zenaro 1999 ghe ze stada l'introdusion de l'Euro, sevia inte el 2002 dal ritiro da ła sircołasion de'l Franco. Ancuò, ła Fransa ła ze in prima fiła tra i Stati eoropei che serca de sfrutar el slancio dato da l'union monetaria par portar vanti ła creasion de un aparato połìtego, de difesa e de sicuresa europeo piasè unificà e eficace.
I "paezi e teritori d'oltremar" i continua a uzar el Franco franseze de'l pacifico (CFP) cofà vałuta.
Ła Fransa ła ze menbro de'l G8.
Cultura
I Cóvołi de Lascaux e Monte San Michełe łi ze patrimoni mondiałi de ła umanità.
Feste
| Data | Nome vèneto | Nome łocałe |
|---|---|---|
| 1 de zenaro | Capodano | Jour de l'An |
| - | Pascua | Pâques[48] |
| - | Łuni de Pascua | Lundi de Pâques[49] |
| 1° de majo | Festa de'l łaoro | Fête du Travail |
| 8 de majo | Dì de ła Vitòria | Victoire 1945[50] |
| - | Asension | Ascension[51] |
| - | Pentecoste | Pentecôte[52] |
| - | Łuni de Pentecoste | Lundi de Pentecôte[53] |
| 14 de łujo | Festa nasionałe | Fête Nationale[54] |
| 15 de agosto | Asunsion de Maria | Assomption |
| 1° de novenbre | Tuti i santi | Toussaint |
| 11 de novenbre | Dì de i veterani Dì de l'armistisio Dì de'l ricordo | Armistice 1918 |
| 25 de disenbre | Nadałe | Noël |
Gałeria de someje
Pui de Sansì, inte'l Masiso Sentral
Fiume Łoira
Sentro finansiario Ła Defèns, a Pariji
Sentro istòrego Carcasòn, protezesto da'l UNESCO
Notasion
Altri projeti
Linganbi foresti
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.