Spagna
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Ła Spagna, anca denomenà Regno de Spagna[27], el ze un paeze sovran transcontinentałe, menbro de ła Union Eoropea, formà inte el Stato sociałe e democràtego de derito, ła cuała forma de goerno ła ze ła monarchia parlamentare. El so teritòrio, co capitałe Madrid[28], ła ze organizà in disete comunità autònome, formae a so volta da sincuanta provinse; e do sità autònome.
.svg)
Remove ads
Ła Spagna ła ze ponesta inte ła parte sud de l'Eoropa Osidentałe e inte el nord de Àfrica. In Eoropa, ła òcupa ła granda parte de ła penìzoła ibèrega, conosesta cofà Spagna peninsułare, e łe ìzołe Bałeari (inte el mar Mediteràneo osidentałe); in Àfrica łe se ga łe sità de Ceuta (inte ła penìzoła tinzitana) e Melilla (inte el cao de łe Tre Forche), łe ìzołe Canàrie (inte l'osèano Atlàntego nordorientałe) e altri gaveri mediterànei denomenai «Plazas de soberanía». El munisipio de Llivia, inte i Pirinei, costituise un esclave sircondà totalmente dal teritòrio franseze. Totaliza l'union de teritori na sèrie de ìzołe e izołoti davanti a łe so coste peninsułari. Ła ga na estension teritoriałe de 505 370 km²[29], divegnendo èsar el cuarto paeze pì estendesto del continente, dopo de Rùsia, Ucrània e Fransa, e co na altitùdene mèdia de 650 metri sora el liveło del mar, uno dei paezi pì montagnozi de Eoropa. La so popołasion ła sorpasa i 47 miłioni de abitanti[30], anca se ła densità de popołasion ła ze racuanto basa[31]. El teritòrio peninsułar el spartise frontiere terestri co Fransa e co Andora verso nord, co Portogało verso òvest e col teritòrio britànego de Zibiltera verso sud. Inte i so teritori africani, ła spartise frontiere terestri e marìtime co Maroco. El spartise co Fransa ła sovranità inte ła ìzoła dei Fajani inte ła desbocadura del fiume Bidasoa e sìncue pàscułi pirenàighi (in spagnoło Facerías Pirenaicas[32]).
De acordo co ła Costitusion, e drio cheło che dize el so artìcuło 3.1, «el castełan el ze ła łéngua spagnoła ufisałe del Stato. Tuti i spagnołi i ga el gaver da conósarla e el derito de dopararla[33]». Inte el 2012, ła zera ła łéngua mare del 82 % dei spagnołi[34]. Drio cheło che el dize l'artìcuło 3.2, «chełe altre łéngue spagnołe łe sarà anca ufisałi inte łe respetive Comunità Autònome d'acordo coi so statuti[33]». El spagnoło o castełan, seconda łéngua mare pì parlada del mondo e co cuazi 600 miłioni de ispanòfoni[35], ła ze una de łe pì inportanti ligai del patrimònio culturałe e istòrego de Spagna inte el mondo. Partegnente culturalmente a ła Eoropa Latina e ereditàrio de na vasta influensa gregoromana, ła Spagna ła alberga anca ła cuarta cołesion pì numarévuła del mondo de siti declarai Patrimonio de ła Umanità da ła Unesco[36].
El ze un paeze desviłupà — el gode de ła seconda speransa de vita pì erlevada del mondo — e de alti rèditi, el cuało PIL el còłoca a ła economia spagnoła inte ła cuatordèzema pozision mondiałe inte 2021 co i so 1,984 bilioni de dòłari[37]. Gràsie a łe so caraterìsteghe ùgnołe, ła Spagna ła ze na granda potensa turìstega e ła rezulta cofà el secondo paeze pì vizità del mondo — pì de 83 miłioni de turisti inte el 2019 — e el secondo paeze del mondo in rèditi econòmeghi derivanti del turismo internasionałe[38][39]. El ga un ìndaze de desviłupo uman tanto alto (0,904)[40], drio cheło che dize l'informativa del 2020 del Programa de ła ONU par el Desviłupo. Spagna anca el ga na notàbiłe projesion internasionałe traerso del so pertenensa a mùltipli organizasion internasionałi cofà Nasion Unie, el Consejo de Eoropa, ła Organizasion Mondiałe del Comèrcio, ła Organizasion de Stati Iberoamericani, ła OCDE, ła NATO e ła Union Eoropea — e includesti drento de st'ùltema al spàsio Schengen e ła Eorozona—, par de pì de èsar menbro de fato del G20.
Remove ads
Zeografia
El Teide xe la pì alta montagna de la Spagna (3718 m).
Istorìa
La prima prezensa constatada de hominidi del zènaro omo ła remonta a 1,2 miłioni de ani fa, cofà atestà dal descuerzimento de na mandìbuła de un Omo oncora no clasifegà inte el jasimento de Atapuerca[41].
Inte el I secoło, ła se ghea produzesta ła intervension romana inte ła Penìzoła inte ła Seconda guera pùnega, che ła garia portà a na pòstera concuista de cueło che, pì tardi, se convertiria inte ła Hispania. Inte el Medioevo, ła zona ła zera stada concuistada da vari pòpołi zermàneghi e dai musulmani, st'ùltemi rivando a gaver na prezensa longa calcosa pì de sete sècułi.
No sarà finmente al XV secoło, co ła union dinàstega de Casteja e ła Aragona e ła culminasion de ła Reconquista, insieme co ła posterior anesion de ła Navara, che se podarà parlar de ła cimentasion de ła «Spagna», cofà che ła era denominada a l'èstero[42][43][44].
Za inte ła Età Moderna, i monarchi spagnołi i ghea domenà el primo inpero de oltramar globałe (Inpero spagnoło), che el ghea drento teritori inte i sìncue continenti, dasando un grando patrimònio culturałe e lenguìstego par el mondo. A prinsìpio del xix sècoło, dopo de sucesive guere in ispanoamèrica, ła Spagna ła perde ła majoransa dei so teritori in Amèrica, fazendo crésar sta tendensa a pèrdarli col dezastro del 98.
Durante de sto secoło, ła vien fazesta anca na guera contro l'invazor franseze, na sèrie de guere siviłi, na prima repùblega renpiasada da novo da na monarchia costitusionałe e el proceso de modernizasion del paeze.
Inte el primo trentenałe del XX secoło, ła zera sta proclamada na repùblega costitusionałe. Un colpo de Stato miłitare falio el ghea provocà el s-ciopo de na guera siviłe che, na volta finia, ła ghea dazesto el spàsio a ła ditadura Franchista, finałizada co ła morte del ditador Francisco Franco inte el 1975, momento inte el cuało ła se ghea fato vanti na tranzision verso ła democrasia, culmenada co ła redasion, ratifegasion co un referèndum e ła promulgasion de ła Costitusion Spagnoła del 1978.
Cresesto in magnera racuanto signifegadiva durante del ciamà «miràcoło econòmego spagnoło», perìodo durà dal 1959 al 1974, el desviłupo econòmego e sociałe del paeze el ga continuà guałivo inte l'atuałe periodo democràtego.
Remove ads
Zeografia pułìtega
La Spagna ła xe na monarchia costitusionałe raprexentativa.
Siben che no el sìpie on Stato federałe, la ghe dasa tanti poderi a łe so comunità autònome.
Divixion aministrative
Le comunità autònome de ła Spagna łe costituise-sù ła sudivizion teritoriałe de primo liveło del Stato. Inte el 2020, se conta 17 comunità autònome, che łe ze prevedeste dal Titolo VIII de ła Costitusion Spagnoła del 1978, co ła cuała el ze stà dizegnà on ordenamento de tipo rejonałe par far opozision al sentrałismo che el ghea caraterizà el periodo de ditatura franchista. La Costitusion ła sotolìnea el èsar conpagne intrà comunità autònome, che no łe połe ver priviłeji ła una inte l'altra. Ła federasion de łe comunità autònome ła ze vietada da ła Costitusion, ma ła cooperasion intrà łore no ła ze proibia. Tuto el teritòrio spagnoło, a parte de łe plazas de soberanía, el fa parte de na comunità.
Comunità autònome
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
In pì de łe pena scriveste comunità autònome, ła ga anca dó Sità Autònome inte el continente african, inte łe coste a nord del Maroco: Ceuta e Melilla. Anałogamente Xibiltera ła depende dal Regno Unìo, anca se, ziografegamente, ła ze inte el fondo de ła Penìzoła Ibèrega.
Cavedal
La cavedałe la xe Madrid.
Remove ads
Demografia
Lengue
'L articolo 3 de la Costitusion Spagnola de 1978 el dixe che:
- «El castilian el xe la lengua ufisial del Stato.Tuti i spagnoi i ga el dover de conosarla, e el dirito de dopararla.»
- «Le altre lengue de la Spagna le sarà anca ufisiai inte le so respetive Comunità Autonome, dependendo dei so statui.»
- «La deversità lenguistega de la Spagna la xe condiderada un patrimogno cultural che el gh'havarà protesion e respeto speciai.»
El 35% dei spagnoi el parla na segonda lengua.
Lengue co-ufisiałi
Racuante comunità autònome łe ga anca una o do léngue coufisiai, reconoseste inte ła costitusion del 1978.
Lengue no ufisiałi
Altre łéngue che no le xe gnoncora reconoseste ufisialmente:
- aragonexe (o fabla) inte el nord de l'Aragona.
- asturian (o bable) in Asturia.
- lionexe inte Lion, Zamora e Salamanca.
- portoghexe a Olivensa [55].
Remove ads
Gałeria de someje
Pico Mułaẑen inte ła Siera Nevada
foze de el Ebro
sentro finansiario ASCA, a Madrid
sento istorego de Tołedo, patrimonio ONUESC
Notasion
Altri projeti
Linganbi foresti
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads