Ҡаһирә

Ҡаһирә (ғәр. القاهرة‎‎‎, «Еңелмәҫ») — Мысырҙың баш ҡалаһы, Африкалағы һәм ғәрәп илдәрендәге иң ҙур ҡала. Халыҡ һаны: ҡалала 8 026 454, агломерацияhында 17 856 000 кеше йәшәй (2009 йыл).

Ҡала
Ҡаһирә ғәр. القاهرة‎
Флаг
Ил	МысырМысыр
Координаталар	30°03′22″ с. ш. 31°14′22″ в. д.HGЯO
Ҡала башы	Ғәбдел Ғәзим Вәзир
Агломерация	17 856 000
Телефон коды	02
Ҡаһирә

2004 йыл. Ҡәһирә телеүҙәге башынан фотоһүрәт

Географияһы

Ҡаһирә Мысырҙың төньяҡ өлөшөндә Нил йылғаһының сүлдәге үҙәндән килеп сығып, тармаҡланған урындың төньяғындағы ике ярында тора. Көньяҡ-көнбайышта, Ҡаһирә Гизә менән ҡушыла.

Иҫке Ҡаһирә йылғаһының көнсығыш ярында урынлашҡан. Был яғы уның бик күп төрлө: быуаттар дауамында тырым-тыраҡай төҙөлөп барған, урамдары тар һәм бхалыҡ тығыҙ ултырған. Хәҙерге Ҡаһирәнең көнбайыш өлөшөндә башлыса хөкүмәт биналары, заманса архитектура ҡоролмалары булһа, көнсығыш өлөшөндә иһә йөҙҙәрсә иҫке мәсеттәр, шулай уҡ төп ориентир булып торған боронғо башня урынлашҡан.

Ҡала көнбайышҡа табан Нил йылғаһы буйындағы ауыл хужалығы ерҙәрен биләп, үҫә бара. XIX быуат уртаһында уҡ Мысыр хакимы Исмәғил Паша көнбайыш райондарҙа Париж өлгөһө буйынса төҙөлөштәр ойошторған булған. Бында киң бульварҙар һәм сағыштырмаса ҙур булмаған бер нисә парк бар.

Ҡаһирә эсендә Нил уртаһында Рода утрауы ята, унда илдең боронғо иҫке мосолман биналары, Маниал һарайы, Нил үлсәүе, Ҡаһирә университетының госпитале һәм Ғәзирә (Зәмәлек) тымыҡ йәшел утрауы урынлашҡан. Бында бай шәхси виллалар, күп илселектәр һәм сит ил компанияларының вәкиллектәре, хәҙерге заман ҡаралтылары һәм бер нисә биш йондоҙло ҡунаҡхана бар.

Тарих

Ҡаһирә ҡалаһы барлыҡҡа килгәнсе үк, уның бөгөнгө биләмәһендә һәм яҡын тирә яғында ерҙә, кешеләр бик борын замандан бирле йәшәй. Боронғо Мысыр заманында йыраҡ түгел ерҙә Мәмфис ҡалаһы булған. Рум империяһы тарафынан баҫылып алынғас, ул әһәмиәтен юғалта, был ерҙә римлылар Вавилон ҡәлғәһен төҙөй.

• 640 йылда — Ғәрәптәр Мысырҙы баҫып ала.
• 642 йылда — хәҙерге ҡаланан төньяҡтараҡ Фостат ҡалаһын төҙөй башлайҙар. Ҡаланың емереклектәрен бөгөнгө көндә Ҡаһирәнең «Мәр-Гиргис» метро туҡталышында күреп була.
• 868 йылда — Әхмәт ибн Толон Мысырҙың идара башлығы итеп тәғәйенләнә. Ул хакимлыҡ иткәндә Мысыр үҙ аллы булып китә.
• 870 йылда — Фостат ҡалаһынан йыраҡ түгел, хәҙергә Ҡаһирә биләмәһендә, Мысырҙың яңы баш ҡалаһы Әл-Ҡатай төҙөлә.
• 876—879 йылдарҙа — ибн Толон мәсете төҙөлә, был мәсет әлегә тиклем Ҡаһирәнең күренекле урыны булып тора.
• 969 йылда — Фатимиҙар Мысырҙы баҫып ала. Ҡаһирәгә нигеҙ һалына.
• 972 йылда — Әл-Әзһәр төҙөлә, университет ойошторола. Әл-Әзһәр университеты донъялағы иң боронғо юғары уҡыу йорто.
• 996—1021 йылдарҙа — Фатимиҙар хәлифе әл-Хәким хаким итә. Ҡалала ҙур төҙөлөш алып барыла.
• 1176 йылда — Сәләх әд-Дин Ҡаһирә нығытмаһын төҙөй.
• 1250 йылда — Мәмлүктәр Ҡәһирәлә һәм Мысырҙа хаким итә башлай. Беренсе мәмлүк ханы итеп Айбәк билдәләнә. Яңы хакимдар Ҡаһирәне үҙ дәүләтенең баш ҡалаһы итеп иғлан итә. Ике мәмлүк солтаны ырыуы билдәле: Бәһрәт (төрки сығышлы) (1250—1382) һәм Бөрйөт (Таулы Ҡауҡаҙ сығышылы) (1382—1517).
• 1302 йылда — Ҡаһирәлә ер тетрәй.
• 1517—1914 йылдарҙа — Мысыр Ғоҫман империяһы бойонһоноуында. Илдә төрөк пашалары хакимлек итә.

Климаты

Ҡаһирә экваторҙан яҡынса 30 градус төньяҡҡараҡ киңлектә һәм субтропик бһыҙаттың көньяҡ сигендә урынлашҡан. Ҡыш ҡалала йылы , йәй — эҫе, йыш ҡына температура 40 градустан ашып китә. Ҡыш көндәре көндөҙ, ғәҙәттә, температура 20 градустан арта, төндә 10 градусҡа тиклем һыуыта, айырым төндәрҙә — 5-кә тиклем түбәнәйә, тупраҡҡа һирәкләп ҡырау төшә.

Ҡала Сахара сүле янында урынлашҡанлыҡтан, яуым-төшөм бик һирәк (ҡоро климат), әммә әгәр яуһа, ҡайһы берҙә хатта һыу баҫыуға килтерә. Йыл эсендә 24 миллиметр яуым-төшөм була, был Ҡаһирәне донъялағы ҙур ҡалаларҙың иң ҡороларының береһе итә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	31,0	36,1	39,6	43,0	44,4	47,8	44,3	41,4	43,0	41,1	37,2	32,5	47,8
Уртаса максимум, °C	18,9	20,2	23,4	28,2	31,9	34,5	34,8	34,5	33,0	29,7	24,7	20,4	27,9
Уртаса температура, °C	14,1	15,1	17,6	21,6	24,9	27,7	28,6	28,5	27,0	24,1	19,4	15,5	22,0
Уртаса минимум, °C	9,8	10,5	12,5	15,6	18,6	21,4	23,0	23,3	21,8	19,1	14,8	11,2	16,8
Абсолют минимум, °C	2,4	3,0	4,0	6,8	11,9	13,0	17,3	18,0	16,0	11,1	5,0	3,9	2,4
Яуым-төшөм нормаһы, мм	5,0	3,8	3,8	1,1	0,5	0,1	0,0	0,1	0,1	0,7	3,8	5,9	24,9
Сығанаҡ: Погода и климат

Халҡы

Һуңғы тиҫтә йылдар дауамында Ҡаһирәлә халыҡ һаны тиҙ үҫә. Хәҙер 1960-сы йылдарға ҡарағанда ике тапҡырға күберәк кеше йәшәй. Тыуым кимәле юғары, ауыл халҡы күпләп ҡушыла. Шуның өсөн уның эргәһендәге йәнә бер нисә юлдаш ҡала халҡы йылдам үҫеп сыҡты.

Ҡала үҙәгендә тығыҙ булыу арҡаһында кеше Ҡаһирәнең ситендәге биҫтәләрҙә йәшәүҙе хуп күрә. 2009 йылғы мәғлүмәттәр буйынса ҡаланың үҙендә йәшәүселәр - 8 026 454, ә агломерацияһында 17 856 000 кеше тәшкил иткән.

Түбәндәге таблицала билдәле бер йылда йәшәгән халыҡ һаны күрһәтелгән. Ҡаһирә халҡы ғына иҫәпкә алынған, агломерация инмәгән.

Йыл Халыҡ һаны 1800 200 000 1859 254 000 1865 282 300 1870 313 400 1877 327 500 1882 374 838 Йыл Халыҡ һаны 1897 570 062 1904 624 000 1907 654 476 1917 790 939 1927 1 059 800 1937 1 312 096 Йыл Халыҡ һаны 1947 2 090 654 1960 3 349 000 1966 4 219 900 1976 5 084 463 1986 6 052 836 1996 6 789 479 Йыл Халыҡ һаны 2006 7 740 018 [1] 2008 7 947 121 2009 8 026 454 2018 9 606 916 [2] 2018 9 293 612 [2]

Архитектура ҡомартҡылары

әл-Әзһәр мәсете

Копт сиркәүе (әл-Муәлләкә)

• Әмер мәсете (641—642 йылдар);
• Ибн Толон мәсете (876—879 йылдар);
• әл-Әзһәр мәсете (970—972 йылдар);
• Манара (1468—1496 йылдар);
• әл-Хәким мәсете (990—1013 йылдар);
• әл-Гөйөши мәсете (1085 йыл);
• әл-Әхмәр мәсете (1125 йыл);
• әс-Сәлих әт-Тәләғи мәсете (1160 йыл);
• әш-Шәфиғи кәшәнәһе (1211 йыл);
• солтан Бейбарыҫ мәсете (1267—1269 йылдар);
• солтан Кәләүен мәсете, кәшәнәһе һәм мәҙрәсәһе (XIII быуат ахыры);
• Сәнжәр әл-Ғәүле кәшәнәһе (1303—1304 йылдар);
• солтан Хәсән мәсете, кәшәнәһе һәм мәҙрәсәһе (1356—1363 йылдар);
• әл-Мөьәйәҙә мәсете (1415—1420 йылдар);
• Ҡайыт-бей мәсете (1472—1474 йылдар);
• Солтан әл-Гөри мәсете, кәшәнәһе һәм мәҙрәсәһе (1503 йыл);
• Синан-паша мәсете (1571 йыл);
• Әл-Гөри йорто (XVI быуат);
• Зәйнәб-Ҡатын йорто (XVI быуат);
• Ғәмәл әл-Дин әҙ-Ҙәһәби йорто (1637 йыл);
• Әмир Риҙуан-бей йорто (1655 йыл);
• Мөхәммәт Ғәле мәсете (1830—1848 йылдар) (арх. Йософ Боһна);
• Мәсәр музейы (1902 йыл) (арх. М. Дөрнейүн);
• Әр-Рифәғи мәсете (1911 йыл);
• Ҡаһирә телеманараһы;
• Зәңгәр мәсет;
• Ҡаһирә некрополе

Музейҙары

• Мысыр музейы.
• Ҡыпыт музейы.
• Балалар музейы .
• Ислам сәнғәте музейы.
• Хәҙерге заман сәнғәте музейы.
• Хәрби музей.
• Халыҡ белеме музейы.
• Әл-Гәзир музейы.
• Почта музейы.
• Тимер юл музейы.

• 
  Ҡаһирә телеманараһынан күренгән манҙара
• 
  Рамаҙан айында әл-Мөһәндисин биҫтәһендәге мәсет
• 
  Хан әл-Хәлили биҫтәһендәге баҙар.

Туғандаш ҡәләлар

Әлискәндәриә (ғәр. الإسكندرية‎), Мысыр; Йәзәйер ҡалаһы, Йәзәйер; Ғәммән, Өрдөн; Амстердам, Нидерланды; Аҫина, Юнанстан; Ҡалып:Флаг Ирака Бағдад, Ираҡ; Бәйрүт, Лөбнан; Ҡалып:Флаг аргентины Буэнос-Айрес, Аргентина; Вашингтон, АҠШ; Димәшҡ, Сүриә; Ҡалып:Флаг Саудовской аравии Жиддә, Сәғүд Ғарәбстаны; Исфахан, Иран; Лима, Перу; Ҡалып:Флаг Португәлии Лиссабон, Португәлия; Лондон, Бөйөк Британия; Мадрид, Испания;

Мәскәү, Рәсәй; Нью-Йорк, АҠШ; Пекин, Ҡытай (28 октября 1990); Прага, Чехия; Рабат, Марокко; Сан-Паулу, Бразилия; Сеул, Көньяҡ Корея (1997); Истанбул, Төркиә; Ташкент, Үзбәкстан; Токио, Япония; Торонто, Канада; Тунис, Тунис; Ҡалып:Флаг Судана Хартум, Судан; Штутгарт, Германия (1979)[3]; Ҡалып:Флаг армении Ереван, Әрмәнстан (1976); Мехико, Мексика (15 мая 1982);

Партнёр ҡалалар

• Париж, Франция (1992);
• Ҡалып:Флаг Итәлии Рим, Итәлия;

Галерея

• 
  Ҡаланың хәҙерге заман өлөшөнән күк йөҙө күренеше
• 
  Ҡаһирә һәм Нил йылғаһы
• 
  Ҡаһирә Университеты
• 
  Ҡаһирә ҡәлғәһе
• 
  Tahрир майҙаны
• 
  Гиза пирамидалары
• 
  Ҡаһирә метрополитены
• 
  Жәзирә утрауы
• 
  Әл-Хан Хәлили
• 
  Әл-Хәким мәсете