Марий Эл

Мари Иле Республикаһы, Мари Республикаһы — Рәсәй Федерацияһы субъекты. Көнсығыш Европа тигеҙлегенең көнсығышында Волга йылға бассейнының урта өлөшөндә урынлашҡан. Киров өлкәһе, Татарстан һәм Сыуашстан республикалары, Түбәнге Новгород өлкәһе менән сиктәш. Баш ҡалаһы — Йошкар-Ола. Юғары вазифа — республика башлығы. 1920 йылда РСФСР-ҙың Мари автономия өлкәһе булараҡ ойошторолған, 1936 йылда- — Мари АССР-ы, 1992 йылдан — Мари Иле Республикаһы. Составында 14 район, 4 ҡала. Волга буйы федераль округына инә.

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Марий Эл (төшөнсә).

Рәсәй Федерацияһы субъекты
Мари Иле Республикаһы Марий Эл Республик Мары Эл Республик
Марий Эл флагы Марий Эл гербы
Башҡала	Йошкар-Ола
Майҙаны	72-се
- Барлығы - һыу өҫтө %	23 375 км² 2,8
Халҡы	65-се
- Барлығы - Тығыҙлыҡ	688 686 (2014) 29,46/км²
Федераль округ	Волга буйы
Иҡтисади район	Волга-Вятка
Дәүләт теле	мари, урыҫ[1]
Президент	Леонид Маркелов
Премьер-министр	Леонид Маркелов
Дәүләт йыйылышы рәйесе	Юрий Минаков
Гимн	Марий Эл гимны
РФ субъекты коды	12
ISO 3166-2 коды	RU-ME
Сәғәт бүлкәте	MSD[d], UTC+3:00[d] һәм Европа/Москва[d][2]

Тарихи

1917 йылда Бөрө ҡалаһында мари халҡының 1‑се Бөтә Рәсәй съезы була, унда делегаттар (улар араһында — Өфө губернаһынан 130 кеше) сәйәси, социологик‑иҡтисад, мәҙәни үҫеш, мәғариф һәм дин мәсьәләләрен ҡарай. Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһында договорҙар Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте менән Мари Иле Республикаһы (1998), республикала Мишкә һәм Морко (1998), Ҡалтасы һәм Сернур (2000), Балтас һәм Волга (2004) райондары хакимиәттәре араһында төҙөлгән. 1999 йылда алып Башҡортостанҙа Марий Эл вәкиллеге эшләй. 2009 йылда Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай делегацияһы Марий Эл Республикаһы Дәүләт йыйылышы Президиумының киңәйтелгән ултырышында ҡатнаша, унда ике республиканың закондар сығарыу органдары араһында хеҙмәттәшлек тураһында Килешеүгә ҡул ҡуйыла; «Марий Эл Республикаһында башҡорттар ҡоролтайы» ижтимағи ойошмалар ағзалары һәм көнсығыш мариҙарҙың «Ош Виче» яҡташтар берекмәһе менән осраша. 2011 йылда «Чолман» гәзит 20 йыллығы айҡанлы «Мер Канаш» Рәсәй Бөтә мари советы президиумының күсмә киңәйтелгән ултырышы үткәрелә. Башҡортостан Республикаһы менән Марий Эл сауҙа әйләнеше 2007 йылда 354,9 млн һум тәшкил итә. Башҡортостан Республикаһы предприятиелары Марий Эл «Биомашприбор» һәм «Волжскпродмаш» ААЙ, «Марихолодмаш» һыуытҡыс ҡорамалдар предприятиеһы, «ICN Марбиофарм» АЙ һәм башҡа менән хеҙмәттәшлек итә. Марий Эл «Башҡорттар ҡоролтайы» ижтимағи ойошмаһы эшләй (2004 йылда алып), Башҡортостан Республикаһы көндәре үткәрелә (2005 йылда алып). 2005 йылда Марий Эл Республикаһының Һынлы сәнғәт музейында Башҡортостан Республикаһы рәссамдары (Г. Г. Калитов һәм башҡа) ҡатнашлығында 2‑се «Көнсығыш мариҙар төбәге» күргәҙмәһе үтә. Марий Эл ижтимағи ойошмалары Башҡортостан Республикаһының «Эрвел Марий» төбәк мари милли‑мәҙәни автономияһы менән хеҙмәттәшлек итә. 2007 йылда мариҙарҙың 1‑се Бөтә Рәсәй съезының 90 йыллығы айҡанлы Бөрө ҡалаһында Бөтә Рәсәй фәнни‑ғәмәли конференцияһы үтә. «Чолман йук» эстрада йыры конкурстары үткәрелә. 1999 йылда Өфөлә һәм Нефтекама ҡалаһы М.Шкетан исемендәге Мари милли театры көндәре, 2000 йылда «Урал» халыҡ сәнғәте республика галереяһында мари рәссамдары В.Мари (батик, графика), С.Шамаева (һынлы сәнғәт) һәм башҡа күргәҙмәләре була.

Билдәле шәхестәре

• Пандиков Геннадий Александрович (12.5.1899—10.06.1961), ғалим-терапевт, юғары мәктәп эшмәкәре. 1940—1947 йылдарҙа Башҡорт дәүләт медицина институты директоры. Медицина фәндәре докторы (1957), профессор. РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1949), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1939). «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1943)^[3].

Географияһы

Марий Эл картаһы

Майҙаны — 23,4 мең км².

Халҡы

Халҡы — 698,2 мең кеше, шул иҫәптән 317 башҡорт (2010). Халҡының тығыҙлығы — 31,4 кеше/км². Халыҡтың 63,1 % ҡалала йәшәй. Милли составы (%): мариҙар — 43,9, урыҫтар — 47,4, татарҙар — 5,8. Дәүләт телдәре — мари теле, урыҫ теле.

Милли составы

Халыҡ	1926, мең кеше (*)	1939, мең кеше (*)	1959, мең кеше (*)	1970, мең кеше (*)	1979, мең кеше (*)	1989, мең кеше (*)	2002, мең кеше (* 2012 йыл 26 ғинуар архивланған.)	2010, мең кеше[4]
Урыҫтар	210,0 (43,6 %)	267,0 (46,1 %)	309,5 (47,8 %)	320,8 (46,9 %)	334,6 (47,5 %)	356,0 (47,5 %)	345,5 (47,5 %)	313,9 (45,1 %)
Мариҙар	248,0 (51,4 %)	273,3 (47,2 %)	279,5 (43,1 %)	299,2 (43,7 %)	306,6 (43,5 %)	324,3 (43,3 %)	312,2 (42,9 %)	290,9 (41,8 %)
Татарҙар	20,2 (4,2 %)	27,1 (4,7 %)	38,8 (6,0 %)	40,3 (5,9 %)	40,9 (5,8 %)	43,9 (5,9 %)	43,4 (6,0 %)	38,4 (5,5 %)
Сыуаштар	2,2	5,5	9,1 (1,4 %)	9,0 (1,3 %)	8,1 (1,1 %)	9,0 (1,2 %)	7,4 (1,0 %)	6,0
Украиндар	…	1,8	2,7	4,6	4,5	5,3	5,1	3,6
Удмурттар	1,2	1,4	2,5	2,6	2,5	2,5	2,2	1,9
Белорустар	…	…	…	1,2	1,2	1,4	1,4	…
Мордвалар	…	1,6	1,6	1,7	1,7	1,7	1,3	…
Әзербайжандар	…	…	…	…	…	…	1,2	…
Әрмәндәр	…	…	…	…	…	…	1,1	…
Немецтар	…	…	1,1	…	…	…	…	…
Башҡорттар	…	…	…	…	…	…	…	0,3

Административ-территориаль бүленеше

Марий Эл Республикаһы составында 3 ҡала һәм 14 муниципаль район иҫәпләнә.

Марий Эл административ-территориаль бүленеше картаһы

№	Муниципаль ойоштороу	ОКАТО коды	Халыҡ һаны, кеше (1.1.2011)[5]	Территория, км²	Административ үҙәге
I	Йошкар-Ола	88 401 000	259 162	101,8
II	Волжск	88 405 000	55 671	30,6
III	Козьмодемьянск	88 415 000	21 262	13,0
1	Волжск районы	88 204 000	23 899	942,7	Волжск ҡ.[6]
2	Таулы Мари районы	88 208 000	25 671	1716,2	Козьмодемьянск ҡ.[6]
3	Звенигово районы	88 212 000	44 876	2748,8	Звенигово ҡ.
4	Килемары районы	88 216 000	13 525	3254,7	Килемары ҡтҡ.
5	Куженер районы	88 220 000	14 515	852,8	Куженер ҡтҡ.
6	Мари-Төрек районы	88 224 000	23 005	1513,9	Мари-Төрек ҡтҡ.
7	Медведево районы	88 228 000	67 824	2765,8	Медведево ҡтҡ.
8	Морке районы	88 232 000	32 290	2270,1	Морке ҡтҡ.
9	Яңа Торъял районы	88 236 000	17 054	925,1	Яңы Торъял ҡтҡ.
10	Оршанка районы	88 240 000	15 125	896,5	Оршанка ҡтҡ.
11	Поранча районы	88 244 000	16 242	791,7	Поранча ҡтҡ.
12	Сернур районы	88 248 000	25 598	1032,1	Сернур ҡтҡ.
13	Советский районы	88 252 000	31 054	1421,0	Советский ҡтҡ.
14	Юрино районы	88 256 000	8 726	2154,0	Юрино ҡтҡ.

Әҙәбиәт

• Гаранин Л. А., Казимов А. С. Марий Эл на рубеже веков. — Йошкар-Ола, 2006;
• Башкортостан и Марий Эл: исторический опыт и перспективы сотрудничества: в 2 т. — Бирск; Йошкар-Ола, 2007.