Милләттәр Берләшмәһе

Берләшмә (ингл. Commonwealth), йәки Милләттәр Берләшмәһе (ингл. Commonwealth of Nations; 1946 йылға ҡәҙәр Британ Милләттәр Берләшмәһе — ингл. British Commonwealth of Nations) — бойондороҡһоҙ илдәрҙең ирекле дәүләт-ара берекмәһе, уға Бөйөк Британия һәм уның бөтә тиерлек доминиондары, колониялары һәм протетораттары инә. Тағы ла Берләшмә ағзалары булып Мозамбик һәм Руанда тора.

Милләттәр Берләшмәһе Commonwealth of Nations
Флагы
Берләшмә ағзалары
Ағза	53 ағза-дәүләттәр[1]
Штаб-фатир	Вестминстер, Лондон
Рәсми тел	Инглиз
Етәкселәре
Берләшмә башлыҡтары	Елизавета II
Генераль секретарь	Камалеш Шарма
Рәйес	Джулия Гиллард
Нигеҙләнгән
Нигеҙләү	1926 / 1931 / 1949
Бөтөрөлгән
-
Сайт	http://www.thecommonwealth.org/
Милләттәр Берләшмәһе Викимилектә
Шаблон: просмотр обсуждение править

Берләшмәнең нигеҙҙәре

Мальборо-Хаус, Берләшмә Секретариатының штаб-фатиры

Британия империяһы 13 америка колонияһын юғалтҡандан һуң, үҙендә Канаданы, Һиндостанды һәм ҡайһы бер башҡа колонияларҙы һаҡлап ҡалып, метрополияла ике сәйәси юл барлыҡҡа килә. Беренсенән Һиндостанда һәм Алыҫ Көнсығышта артабанда британ йоғонтоһон киңәйеүе, икенсеһе метрополияның колонияларҙа үҙидаралыҡ органдары төҙөүгә ҡаршылыҡ күрһәтмәүе^[2].

«Милләттәр Берләшмәһе» төшөнсәһен тәүге тапҡыр 1884 йылда британ премьер-министры Арчибальд Филипп лорд Розберри менән индерелә. 1887 йылда Лондонда колониялар конференцияһында Берләшмәгә нигеҙ һалына, унда яңы колониаль сәйәсәттең юлдары билдәләнә: бынан башлап иң үҫешкән колонияларға доминион статусы бирелгән. Бындай статусты Канада, Австралия берлеге, Яңы Зеландия, Көньяҡ Африка берлеге, Ньюфаундленд доминионы һәм Ирландия.

1926 йылда уҙғарылған Бөйөк Британия һәм британ биләмәләренең премьер-министрҙары конференцияһында Бальфур Декларацияһы ҡабул ителгән, унда Бөйөк Британия һәм уның доминиондары үҙҙәрен бойондороҡһоҙ тулы һәм тиң хоҡуҡлы дәүләт һәм Британ милләттәр берләшмәһендә ирекле ағза булыуын таныйҙар.

Берләшмәнең хоҡуҡи статусы 1931 йылдың 11 декаберендә ҡабул ителгән Вестминстер статутында нығытыла, һәм 1947 йылға тиклем ул дәүләттәр иттифағы булып торған, уларҙың һәр береһе Бөйөк Британияға шәхси уния аша бәйләнгән (йәки уларҙың дәүләт башлығы булып британ монархы торған).

Үҫеш

Оттавала Канада Парламенты бинаһы алдында Милләттәр Берләшмәһенең флагы

Икенсе донъя һуғышынан һуң Британия империяһының тарҡалыуы башлана, ул британ биләмәләрендә милли-азатлыҡ хәрәкәттәренең үҫеүенә һәм британ хөкүмәтенең финанс ҡыйынлыҡтарына бәйле булған. 1946 йылдан алып «Британ Берләшмәһе» урынына «Британ Берләшмә» тип кенә атала башлай.

1947 йылда Һиндостан бойондороҡһоҙлоҡ яулағас, унда республика идаралыҡ формаһы урынлаштырыла. Был британ монархы дәүләт башлығы булыуынан баш тартыуҙы аңлата һәм Берләшмә ойошмаһының нигеҙҙәрен төптән үҙгәртеүҙе талап итә. Тәүҙә ойошманың исеме үҙгәрә, уның эшмәкәрлегенең өҫтөнлөклө маҡсаттары булып гуманитар миссиялар, мәғариф эше һәм башҡалар тора. Берләшмә тәү сиратта үҫеш кимәлдәре һәм иҡтисад ҡылыҡһырламалары менән айырылып торған, тығыҙ һәм тиң хоҡуҡлы үҙ-ара бәйләнешкә мөмкинлеге булған дәүләттәрҙең ойошмаһы тип ҡаралған.

Күп кенә элекке британ колонияларҙан айырмалы рәүештә, 1948 йылда — Бирма һәм 1967 йылда — Аден бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң, улар Берләшмәгә инмәй ҡала. Элекке британ протектораттарҙан һәм мандатлы территорияларҙан Мысыр (1922 йылда азатлыҡ алған), Израиль (1948), Ираҡ (1932]), Бахрейн (1971), Иордания (1946), Кувейт (1961), Катар (1971) һәм Оман (1971) илдәре Берләшмәгә инмәйҙәр. 1949 йылда Ирландияла республика идара итеү ҡоролошо индерелгәндән һуң Берләшмәнән сыға, әммә шул уҡ йылғы Ирландия Акты буйынса, республиканың граждандары британ ҡануниәтенә ярашлы башҡа Берләшмә илдәре граждандары кеүек тиң статус эйә булалар. 1961 йылда Көньяҡ Африка Республикаһы ойошманан сыға, ә 1994 йылдың июнендә уға кире ҡайта.

1949 йылда Лондонда Берләшмә илдәренең премьер-министрҙары кәңәшмәһендә республика идара итеү ҡоролошо һәм ойошмала ағзалыҡ араһында булған ҡаршылыҡтары хәл ителә. 1950 йылдың ғинуарынан алып Һиндостан британ монархын «Берләшмәнең башлығы һәм Берләшмәнең бойондороҡһоҙ дәүләт-ағзаларының ирекле ассоциацияһының символы» сифатында ҡабул итергә ризалыҡ бирә. Берләшмәнең ҡалған ағзалары үҙ яғынан Һиндостандың ағзалығын һаҡларға риза була. Пакистан тәҡдиме буйынса башҡа дәүләттәргә лә шундай уҡ ҡарар ҡабул итәләр. Лондон декларацияһын йыш ҡына хәҙерге күренештә булған Берләшмәне барлыҡҡа килтергән документ тип ҡарала.

Берләшмәгә ингән Бөйөк Британиянан башҡа 17 илдең дәүләт башлығы булып генерал-губернатор вәкиллеге менән күрһәтелгән Англия монархы тора. Монарх Берләшмәнең башлығы ла булып тора. Ағза-дәүләттәрҙең күбеһе британ монархын ил етәксеһе итеп танымайҙар, әммә был уларҙың статусына тәьҫир яһамай. Берләшмә сәйәси иттифаҡ булып тормай, һәм ундағы ағзалыҡ Бөйөк Британияға башҡа ағзаларға сәйәси йоғонто яһарға бирмәй.

Ағзалыҡ

Лондондың Парламент скверында Милләттәр Берләшмәһе ағзаларының флагтары

Берләшмәгә ингән илдәрҙең дөйөм халыҡ һаны 2,245 миллиардҡа етә, был яғын донъя халҡының 30 %-тын тәшкил итә. Халыҡ һаны буйынса беренсе урында Һиндостан (2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса бер миллиард кеше), унан һуң Пакистан, Бангладеш һәм Нигерия тора (уларҙың һәр береһенең халҡының һаны 100 миллиондан ашыу). Иң аҙ халыҡ һаны булған ағза Тувалу, унда 12 мең кеше йәшәй. Берләшмә илдәренең дөйөм майҙаны ҡоро ерҙең дүрттән бер өлөшөн алып тора. Территориялар буйынса иң ҙурҙары — Канада, Австралия һәм Һиндостан.

Берләшмәгә ағзалыҡ уның эшмәкәрлегенең төп маҡсаттарын таныған һәр бер илгә асыҡ. Бының өсөн Бөйөк Британия йәки Берләшмәнең башҡа ағзалары менән кандидаттың элекке йәки хәҙерге конституциялы бәйләнештәр булыуы шарт. Бөтә ағзаларҙың да Бөйөк Британия менән конституциялы бәйләнештәре булмаған — ҡайһы бер Океания илдәре Австралия йәки Яңы Зеландия идаралығы аҫтында булған, ә Намибия 1920 йылдан алып 1990 йылға тиклем — Көньяҡ Африка Республикаһына буйһона. 1995 йылда Берләшмәгә Камерун ҡушыла, уның территорияһының тик бер өлөшө генә Британия мандаты (1920—1946) һәм опекаһы (1946—1961) аҫтында булған.

1995 йылда башҡаларҙан айырмалы рәүештә элек Португалия колонияһы булған Мозамбик Берләшмәгә инә. 2009 йылдың 29 нояберендә Руанда Милләттәр Берләшмәһенең 54-се ағзаһы булып китә^[3].

2013 йылдың 2 октяберендә Гамбия Милләттәр Берләшмәһенән сыға^[4].

Милләттәр Берләшмәһенең ғәмәлдәге ағзалары
Дәүләт	Инеү датаһы	Континент	Халыҡ һаны
Австралия	1931-12-1111 декабрь 1931	Океания	22 073 000
Антигуа и Барбуда ! Антигуа һәм Барбуда	1981-11-011 ноябрь 1981	Төньяҡ Америка	88 000
Багамские Острова ! Багам Утрауҙары‎	1973-07-1010 июль 1973	Төньяҡ Америка	342 000
Бангладеш ! Бангладеш[B]	1972-04-1818 апрель 1972[5]	Азия	162 221 000
Барбадос ! Барбадос	1966-11-3030 ноябрь 1966	Төньяҡ Америка	279 000
Белиз ! Белиз	1981-09-2121 сентябрь 1981	Төньяҡ Америка	322 130
Ботсвана ! Ботсвана	1966-09-3030 сентябрь 1966	Африка	1 950 000
Бруней ! Бруней	1984-01-011 ғинуар 1984	Азия	400 000
Вануату ! Вануату	1980-07-3030 июль 1980	Океания	241 000
Великобритания ! Бөйөк Британия	1931-12-1111 декабрь 1931	Европа	61 609 500
Доминика ! Доминика	1978-11-033 ноябрь 1978	Төньяҡ Америка	79,000 !79 000
Гайана ! Гайана	1966-05-2626 май 1966	Көньяҡ Америка	761 000
Гана ! Гана	1957-03-066 март 1957	Африка	23 837 000
Гренада ! Гренада	1974-02-077 февраль 1974	Төньяҡ Америка	103 000
Замбия ! Замбия	1964-10-2424 октябрь 1964	Африка	12 935 000
Индия ! Һиндостан	1947-08-1515 август 1947	Азия	1 210 193 422
Камерун ! Камерун	1995-11-1313 ноябрь 1995[6]	Африка	19 522 000
Канада ! Канада	1931-12-1111 декабрь 1931	Төньяҡ Америка	34 053 000[7]
Кипр ! Кипр	1961-03-1313 марта 1961[8]	Европа	803 200[9]
Кения ! Кения	1963-12-1212 декабрь 1963	Африка	39 856 000
Кирибати ! Кирибати	1979-07-1212 июль 1979	Океания	99,000 !99 000
Лесото ! Лесото	1966-10-044 октябрь 1966	Африка	2,000,000
Маврикий ! Маврикий	1968-03-1212 март 1968	Африка	1 285 000
Малави ! Малави	1964-07-066 июль 1964	Африка	15 884 000
Малайзия ! Малайзия	1963-09-1631 август 1957	Азия	28 356 000
Мальдивы ! Мальдив	1982-07-099 июль 1982	Азия	329 000
Мальта ! Мальта	1964-09-2121 сентябрь 1964	Европа	412 668
Мозамбик ! Мозамбик	1995-11-1313 ноябрь 1995[10]	Африка	22 892 000
Намибия ! Намибия	1990-03-2121 март 1990	Африка	2 131 000
Науру	1968-11-01†1 ноябрь 1968	Океания	14 000
Нигерия ! Нигерия	1960-10-011 октябрь 1960	Африка	154 796 000
Новая Зеландия ! Яңы Зеландия	1931-12-1111 декабрь 1931	Океания	4 317 972
Пакистан ! Пакистан	1947-08-1515 август 1947	Азия	168 052 000
Папуа Новая Гвинея ! Папуа — Яңы Гвинея	1975-09-1616 сентябрь 1975	Океания	6 737 000
Руанда ! Руанда	2009-11-2929 ноябрь 2009	Африка	9 998 000
Самоа ! Самоа	1970-08-2828 август 1970	Океания	185 000
Эсватини ! Эсватини	1968-09-066 сентябрь 1968	Африка	1 182 000
Сейшельские Острова ! Сейшел Утрауҙары	1976-06-2929 июнь 1976	Африка	84 000
Сент-Китс һәм Невис	1983-09-1919 сентябрь 1983	Төньяҡ Америка	52 000
Сент-Люсия ! Сент-Люсия	1979-02-2222 февраль 1979	Төньяҡ Америка	171 000
Сент-Винсент и Гренадины ! Сент-Винсент һәм Гренадин	1979-10-2727 октябрь 1979	Төньяҡ Америка	119,000 !119,000
Сингапур ! Сингапур	1965-10-15†9 август 1966	Азия	4 986 000
Соломоновы Острова ! Соломон Утрауҙары	1978-07-077 июль 1978	Океания	913 000
Сьерра-Леоне ! Сьерра-Леоне	1961-04-2727 апрель 1961	Африка	5 695 000
Танзания ! Танзания	1964-04-2626 апрель 1964	Африка	43 729 000
Тонга ! Тонга	1970-06-044 июнь 1970	Океания	102 000
Тринидад и Тобаго ! Тринидад һәм Тобаго	1962-08-3131 август 1962	Көньяҡ Америка	1 335 000
Тувалу	1978-10-011 октябрь 1978	Океания	12 000
Уганда ! Уганда	1962-10-099 октябрь 1962	Африка	32 816 000
Шри-Ланка ! Шри-Ланка	1948-02-044 февраль 1948	Азия	20 743 000
Южная Африка ! Көньяҡ Африка Республикаһы	1931-12-1111 декабрь 1931	Африка	49 423 000
Ямайка ! Ямайка	1962-08-066 август 1962	Төньяҡ Америка	2 721 000

Ағзалыҡ алмағандар

Франция президенты Шарль де Голль Францияның Берләшмәгә инергә мөрәжәғәт биреү мөмкинлеге хаҡында мәсьәлә күтәреп сыға, әммә Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң, был һорау башҡаса ҡаралмай.

Израиль премьер-министры Давид Бен-Гурион үҙенең илен Берләшмәгә инергә тәҡдим итә, әммә уның граждандары риза булмай. Берләшмәлә был идеяға ҡаршы булалар.

Мысыр, Ираҡ, Бахрейн, Иордания, Кувейт һәм Оман Бөйөк Британияға буйһонған булһалар ҙа, бер ваҡытта ла Берләшмәгә инергә теләк белдермәйҙәр. Америка Ҡушма Штаттары ла бының тураһында һорау күтәрмәй. 1997 йылда Гонконг, Ҡытай Халыҡ Республикаһы составына инеп, Берләшмәнең өлөшө булыуынан туҡтай.

Ағзалыҡ туҡтатылған

Милләттәр Берләшмәһенең һәр бер иленең үҙ теләге менән ойошманан сығырға хоҡуғы бар.

1972 йылда Бангладешты бойондороҡһоҙ дәүләт тип таныған өсөн Берләшмәнән Пакистан сыға. 1989 йылда Пакистан ойошма составына кире ҡайта.

1987—1997 йылдарҙа, Фиджила дәүләт түңкәрелешенән һуң республика идаралыҡ ҡоролошо ҡабул ителгәс, ул ойошманан сыға. 2009 йылдың 1 сентяберендә Фиджиның ағзалығы тулыһынса туҡтатыла, сөнки билдәләнгән ваҡытта илдә демократик һайлауҙар үткәрелмәй ҡала^[11][12].

2003 йылда Зимбабве Берләшмәнән сыға^[13]. 2013 йылдың 2 октяберендә Гамбия хөкүмәте Милләттәр Берләшмәһенән сығыуы хаҡында белдерә^[2].

Берләшмәнең ҡоролошо

Королева Елизавета II — 1952 йылдан алып Милләттәр Берләшмәһе башлығы

Милләттәр Берләшмәһе башлығы булып Бөйөк Британия монархы булып тора, хәҙерге заманда — королева Елизавета II. Уның ойошма башлығы эшендә бер ниндәй вазифаһы юҡ һәм монарх тик символ ғына булып тора. 17 Берләшмәнең илдәре өсөн Бөйөк Британия монархы дәүләт башлығы булып тора, әммә был эштәлә монарх бер ниндәйҙә формаль вазифалар башҡармай.

Милләттәр Берләшмәһе башлығы посты титул булмай һәм нәҫел буйынса күсмәй. Бөйөк Британия монархы алышанғандан һуң, Берләшмә дәүләт-ағзаларының хөкүмәттәре кәңәшмәһендә тик формаль ҡарар ҡабул итергә тейеш була.

Берләшмә менән идаралыҡты Секретариат башҡара. 1965 йылдан алып ойошманың штаб-фатиры Лондонда урынлаша. 2008 йылдан алып Секретариат башлығы булып Камалеш Шарма (Һиндостан)тора^[14].