Олимпия уйындары

Олимпия уйындары — ҙур халыҡ-ара комлекслы спорт ярыштары, дүрт йылға бер үткәрелә.

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Олимпия уйындары (мәғәнәләр).

Олимпия уйындары эмблемаһы

Олимпиада уйынданын үткәреү йолаһы Боронғо Грецияла барлыҡҡа килгән, дини култтың бер өлөшө булып торған. Уйындар 776 йылдан алып 394 йылға тиклем беҙҙең эраға тиклем 293 тапҡыр Олимпияла үткәрелгән, гректарҙа ул изге урын һаналған. Олимпия исеменән Уйындың исеме барлыҡҡа килгән.

Хәҙерге Олимпия уйындары XIX быуат аҙағында, француз йәмәғәт эшмәкәре Пьер де Кубертен менән тергеҙелгән. 1896 йылдан башлап дүрт йылға бер тапҡыр йәйге Олимпия уйындары үткәрелә башлай, донъя һуғыштары ваҡытында ғына үткәрелмәй. 1924 йылда ҡышҡы Олимпия уйындары үткәрелә башлай, тәүҙә улар йәйге Олимпия уйындары менән бер үк йылда үткәреләләр. Әммә 1994 йылдан башлап ҡышҡы Олимпия уйындарын үткәреү ваҡытын йәйҙекенән ике йылға күсерәләр.

Олимпия уйындары үтеп ике аҙна үткәс, шул уҡ урында мөмкинлектәре сикләнгән кешеләр өсөн Паралимпия уйындары үткәрелә.

Añu	Eventu	See
Xuegos Olímpicos de Branu
1896	I edición	Atenes	Grecia
1900	II edición	París	Francia
1904	III edición	Saint Louis	Estaos Xuníos d'América
1906	Xuegos Intercalaos	Atenes	Grecia
1908	IV edición	Londres	Reinu Xuníu
1912	V edición	Estocolmu	Suecia
1916	VI edición	Berlín	Alemaña
Suspendíos pola Primer Guerra Mundial					Añu	Eventu	See
1920	VII edición	Amberes	Bélxica		Xuegos Olímpicos d'Iviernu
1924	VIII edición	París	Francia		1924	I edición	Chamonix	Francia
1928	IX edición	Ámsterdam	Países Baxos		1928	II edición	Sankt Moritz	Suiza
1932	X edición	Los Angeles	Estaos Xuníos d'América		1932	III edición	Lake Placid	Estaos Xuníos d'América
1936	XI edición	Berlín	Alemaña		1936	IV edición	Garmisch-Partenkirchen	Alemaña
1940	XII edición	Ḥélsinki	Finlandia		1940	V edición	Garmisch-Partenkirchen	Alemaña
Suspendíos pola Segunda Guerra Mundial
1944	XIII edición	Londres	Reinu Xuníu		1944	VI edición	Cortina d'Ampezzo	Italia
Suspendíos pola Segunda Guerra Mundial
1948	XIV edición	Londres	Reinu Xuníu		1948	VII edición	Sankt Moritz	Suiza
1952	XV edición	Ḥélsinki	Finlandia		1952	VIII edición	Oslu	Noruega
1956	XVI edición	Melbourne	Australia		1956	IX edición	Cortina d'Ampezzo	Italia
1960	XVII edición	Roma	Italia		1960	X edición	Squaw Valley	Estaos Xuníos d'América
1964	XVIII edición	Tokiu	Xapón		1964	XI edición	Innsbruck	Austria
1968	XIX edición	Ciudá de Méxicu	Méxicu		1968	XII edición	Grenoble	Francia
1972	XX edición	Múnich	Alemaña		1972	XIII edición	Sapporo	Xapón
1976	XXI edición	Montréal	Canadá		1976	XIV edición	Innsbruck	Austria
1980	XXII edición	Moscú	XRSS		1980	XV edición	Lake Placid	Estaos Xuníos d'América
1984	XXIII edición	Los Angeles	Estaos Xuníos d'América		1984	XVI edición	Sarayevu	Bosnia y Herzegovina
1988	XXIV edición	Seúl	Corea del Sur		1988	XVII edición	Calgary	Canadá
1992	XXV edición	Barcelona	España		1992	XVIII edición	Albertville	Francia
1996	XXVI edición	Atlanta	Estaos Xuníos d'América		1994	XIX edición	Lillehammer	Noruega
2000	XXVII edición	Sydney	Australia		1998	XX edición	Nagano	Xapón
2004	XXVIII edición	Atenes	Grecia		2002	XXI edición	Salt Lake City	Estaos Xuníos d'América
2008	XXIX edición	Beixín	China		2006	XXII edición	Torino	Italia
2012	XXX edición	Londres	Reinu Xuníu		2010	XXIII edición	Vancouver	Canadá
2016	XXXI edición	Rio de Janeiro	Brasil		2014	XXIV edición	Sochi	Rusia
2020	XXXII edición	Tokiu	Xapón

Боронғо Олимпия уйындары

Олимп

Олимп — Төньяҡ Грецияла портлы ҡала Солоникиҙан көньяҡ-көнбайышта мөһәбәт тау. Бейеклеге 2917 м. Грек риүәйәттәренә ҡарағанда Олимп — юғары Илаһ Зеве менән бик күп илаһтар йәшәгән урын. Борон ошо тау итәгендә йыл һайын уларга ҡорбан килтерелгән һәм байрам үткәрелгән.

Олимптан сама менән 400 километр төньяҡ-көнсығышта ятҡан Пелопоннес ярымутрауында, йөҙөм һәм зәйтүн туғайҙары, емеш-еләк баҡсалары менән дан тотҡан үҙәндә Олимп ҡалаһы ла булған. Яҡынса бынан утыҙ быуат элек беҙҙен эранан 788 йыл алда, ошо ҡалала тәүҙә йыл һайын унан дүрт йылға бер тапҡыр егеттәрзең спорт ярыштары үткәрелгән (уға ҡатын-ҡызҙарҙы хатта тамашасы сифатында ла индермәгәндәр). Шул бәйге халыҡта Олимпия уйындары тигән исем алған. Бәйге биш көн барган, ул осорза илдә һуғыштар туҡтатылған. Уйындар грек патриоттарын физик һәм рухи тәрбиәләү мәктәбе булып хеҙмәт иткән.

Олимпиада — йыл берәмлеге

Боронғо Грецияла был уйындарҙың ни тиклем юғары баһаланыуын шул факт та раҫлай: ул замандарза йыл хисабы тәүге Олимпиаданан, йәғни беҙҙең эраға тиклемге 776 йылдан башлап алып кителгән. Уйындарҙың йышлығына килгәндә инде алмаш-тилмәш сиратлап 49 һәм 50 айҙан һуң, ғәҙәттә август айында үткәрелгэн.

Олимпия уйындарын тыйып тороу

Беҙҙең эрага тиклем 431—404 йылдарҙа Афина менән Спарта араһында булган Пелопоннес һуғышынан һәм 338—164 йылдарҙағы Македония һуғышынан һуң Филипп II, ә унан уның улы Искәндәр Зөлҡәрнәй(Александр Македонский) еңеүгә өлгәшкәс һәм, аҙаҡ килеп. безҙең эраға тиклем 146-сы йылда римдар гректарҙы тамам буйһондорғас, Греция тулыһынса иктисади һэм сәйәси бөлгөнлөккә дусар ителә. Римдар Олимпия уйындарына мәғәнәһеҙ күңел асыу тип ҡарай. Һәм беҙҙең эраға тиклем 393 йылда ул замандың һуңгы Олимпия уйындары үткәрелә. Рим императоры Федосийзың әмере менән «гректарҙың йыйылышып бушҡа ваҡыт үткәреүҙәре» тыйыла. Уны мәжүсиҙәр уйыны тип иғлан итәләр. Олимпта илаһтарға ҡуйылган статуялар алып ташлана, гибәҙәтханалар емертелә. Ҡыҫҡаһы, ҡала бөтөнләйгә ҡыйратыла. Олимпия уйындары менән бергә бөтә яҡлап һәләтле, физик сыныҡҡан үҫмерҙәр тәрбиәләү бер нисә быуатҡа туҡтатыла. Тәүге Олимпия уйындарынан башлап иҫәпләнә килгән йыл хисабы ла ғәмалдән сыгарыла.

Олимпия уйындарын тергеҙеү

Барон Пьер де Кубертен

Олимпия идеяһы боронғо ярыштарҙы тыйғас, юғалып ҡалмай. Мәҫәлән, XVII быуатта Англияла «олимпия» ярыштары үткәрелә. Һуңыраҡ шуға оҡшашыраҡ уйындар Францияла һәм Грецияла ойошторола. Улар ҙур булмаған сара булалар, иң күбендә төбәк характерында ғына. 1859—1888 йылдарҙа даими үткәрелгән уйындарҙы хәҙерге Олимпия уйындарының башлап ебәреүсеһе булалар, «Олимпия» тип аталғандар. Олимпия уйындарын тергеҙеү, яҙыусы Панайотис Суцостың уйы була, йәмәғәт эшмәкәре Евангелис Заппас уны тормошҡа ашыра.

Añu	Eventu	See
Xuegos Olímpicos de Branu
1896	I edición	Atenes	Grecia
1900	II edición	París	Francia
1904	III edición	Saint Louis	Estaos Xuníos d'América
1906	Xuegos Intercalaos	Atenes	Grecia
1908	IV edición	Londres	Reinu Xuníu
1912	V edición	Estocolmu	Suecia
1916	VI edición	Berlín	Alemaña
Suspendíos pola Primer Guerra Mundial					Añu	Eventu	See
1920	VII edición	Amberes	Bélxica		Xuegos Olímpicos d'Iviernu
1924	VIII edición	París	Francia		1924	I edición	Chamonix	Francia
1928	IX edición	Ámsterdam	Países Baxos		1928	II edición	Sankt Moritz	Suiza
1932	X edición	Los Angeles	Estaos Xuníos d'América		1932	III edición	Lake Placid	Estaos Xuníos d'América
1936	XI edición	Berlín	Alemaña		1936	IV edición	Garmisch-Partenkirchen	Alemaña
1940	XII edición	Ḥélsinki	Finlandia		1940	V edición	Garmisch-Partenkirchen	Alemaña
Suspendíos pola Segunda Guerra Mundial
1944	XIII edición	Londres	Reinu Xuníu		1944	VI edición	Cortina d'Ampezzo	Italia
Suspendíos pola Segunda Guerra Mundial
1948	XIV edición	Londres	Reinu Xuníu		1948	VII edición	Sankt Moritz	Suiza
1952	XV edición	Ḥélsinki	Finlandia		1952	VIII edición	Oslu	Noruega
1956	XVI edición	Melbourne	Australia		1956	IX edición	Cortina d'Ampezzo	Italia
1960	XVII edición	Roma	Italia		1960	X edición	Squaw Valley	Estaos Xuníos d'América
1964	XVIII edición	Tokiu	Xapón		1964	XI edición	Innsbruck	Austria
1968	XIX edición	Ciudá de Méxicu	Méxicu		1968	XII edición	Grenoble	Francia
1972	XX edición	Múnich	Alemaña		1972	XIII edición	Sapporo	Xapón
1976	XXI edición	Montréal	Canadá		1976	XIV edición	Innsbruck	Austria
1980	XXII edición	Moscú	XRSS		1980	XV edición	Lake Placid	Estaos Xuníos d'América
1984	XXIII edición	Los Angeles	Estaos Xuníos d'América		1984	XVI edición	Sarayevu	Bosnia y Herzegovina
1988	XXIV edición	Seúl	Corea del Sur		1988	XVII edición	Calgary	Canadá
1992	XXV edición	Barcelona	España		1992	XVIII edición	Albertville	Francia
1996	XXVI edición	Atlanta	Estaos Xuníos d'América		1994	XIX edición	Lillehammer	Noruega
2000	XXVII edición	Sydney	Australia		1998	XX edición	Nagano	Xapón
2004	XXVIII edición	Atenes	Grecia		2002	XXI edición	Salt Lake City	Estaos Xuníos d'América
2008	XXIX edición	Beixín	China		2006	XXII edición	Torino	Italia
2012	XXX edición	Londres	Reinu Xuníu		2010	XXIII edición	Vancouver	Canadá
2016	XXXI edición	Rio de Janeiro	Brasil		2014	XXIV edición	Sochi	Rusia
2020	XXXII edición	Tokiu	Xapón

Хәҙерге заман Олимпия уйындары

Ошо тыйыуҙарҙан һуң 1500 йыл үткәс 1894 йылда француз педагогы һәм гуманисы Пьер Кубертон инициативаһы менэн Сорбоннала (Париж) Халыҡ-ара Олимпиада комитеты (МОК) ойошторола һәм 1896 йылда Афинала тәү тапҡыр хәҙерге заман Олимпия уйындары үткәрелә.

Йәйге олимпия уйындарының дөйөм команда зачеты

ОУ номеры	Үткәрелеү йылы	1-се урын	2-се урын	3-сө урын
I	1896	АҠШ	Греция	Германия
II	1900	Франция	АҠШ	Бөйөк Британия
III	1904	АҠШ	Германия	Куба
IV	1908	Бөйөк Британия	АҠШ	Швеция
V	1912	АҠШ	Швеция	Бөйөк Британия
VI	1916	Беренсе донъя һуғышы арҡаһында булмай
VII	1920	АҠШ	Швеция	Бөйөк Британия
VIII	1924	АҠШ	Финляндия	Франция
IX	1928	АҠШ	Германия	Финляндия
X	1932	АҠШ	Италия	Франция
XI	1936	Германия	АҠШ	Венгрия
XII	1940	Икенсе бөтә донъя һуғышы арҡаһында булмай
XIII	1944	Икенсе бөтә донъя һуғышы арҡаһында булмай
XIV	1948	АҠШ	Швеция	Франция
XV	1952	АҠШ	Советтар Союзы	Венгрия
XVI	1956	Советтар Союзы	АҠШ	Австралия
XVII	1960	Советтар Союзы	АҠШ	Италия
XVIII	1964	АҠШ	Советтар Союзы	Япония
XIX	1968	АҠШ	Советтар Союзы	Япония
XX	1972	Советтар Союзы	АҠШ	ГДР
XXI	1976	Советтар Союзы	ГДР	АҠШ
XXII	1980	Советтар Союзы	ГДР	Болгария
XXIII	1984	АҠШ	Румыния	ФРГ
XXIV	1988	Советтар Союзы	ГДР	АҠШ
XXV	1992	Берләшкән команда Олимпия уйындарында	АҠШ	Германия
XXVI	1996	АҠШ	Рәсәй	Германия
XXVII	2000	АҠШ	Рәсәй	Ҡытай
XXVIII	2004	АҠШ	Ҡытай	Рәсәй
XXIX	2008	Ҡытай	АҠШ	Рәсәй
XXX	2012	АҠШ	Ҡытай	Бөйөк Британия

Сығанаҡтар

• The Greek Olympiads by Eusebius
• Elis, Pausanias, Description of Greece: Перечисление победителей Олимпийских игр и описание их побед.
• Официальный сайт МОК
• Сайт Олимпийской истории и статистики
• Результаты Олимпийских игр 2015 йыл 15 июль архивланған.
• Музей Олимпийских игр
• Официальные репортажи об Олимпийских играх 2007 йыл 12 июнь архивланған.

Һылтанмалар

• Сухогузов А. А. Олимпия уйындары // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.