Кәфә

Кәфә йәки Феодосия (укр. Феодосія, ҡырымтат. Кефе, Kefe^[8]) — Ҡырымдың көньяҡ-көнсығыш яр буйында урынлашҡан ҡала. Феодосия ҡала округының (Феодосия ҡала советы) үҙәге. Хәрби дан ҡалаһы (2015 й.)^[9][10]

Кәфә
укр. Феодосія
Байраҡ[d]	Герб[d]
Нигеҙләү датаһы	Б. э. т. VI быуат
Рәсми атамаһы	Феодосія
Рәсми тел	Ҡырымтатар теле, украин теле һәм урыҫ теле
Дәүләт	Украина
Административ үҙәге	Феодосия ҡала советы[d], Эялет Кефе[d], Феодосийский район[d], Феодосийский уезд[d] һәм Кафинское каймаканство[d]
Административ-территориаль берәмек	Феодосия ҡала советы[d][1], Sanjak of Pasha[d], Кефе[d], Феодосия (городской округ)[d][2], Феодосийский уезд[d], Феодосийский уезд[d] һәм Феодосийский район[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+2:00[d] һәм UTC+3:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Ҡара диңгеҙ
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан	Ҡырым
Закондар сығарыу органы	Феодосия ҡала советы[d]
Халыҡ һаны	66 293 кеше (2021)[3]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	50 ± 1 метр
Туғандаш ҡала	Рамла[d], Аҙау, Колобжег[d], Армавир, Курск[4], Кронштадт, Ставрополь[5], Северодвинск[6], Мариуполь ҡалаһы[7], Шадринск һәм Армавир[d]
Майҙан	35,2 км²
Почта индексы	98100–98175
Рәсми сайт	feo.rk.gov.ru kerchrada.gov.ua
Иң тәүге яҙма ваҡыты	б. э. т. 355
Урындағы телефон коды	+380-6562
Категория для почётных граждан субъекта	Категория:Почётные граждане Феодосии[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Феодосии[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Feodosia[d]
Кәфә Викимилектә

Атамаһы

Феодосия атамаһы (грек. Θεοδοσία) боронғо грек теленән тәржемә иткәндә, Алла тарафынан бирелгән, тигән мәғәнәне аңлата. Урта быуаттарҙа Кафа тип аталған (төрк. Kefe һәм ҡырымтат. Kefe, итал. Caffa).

Физик-географик ҡылыҡһырламаһы

Географик урыны һәм сиктәре

Феодосия Ҡырымдың көньяҡ-көнсығышында Феодосия ҡултығы яры буйында ҡаланы көньяҡ- көнбайыштан ҡаплап торған Тәпә-Уба тип аталған тау армыттары битләүҙәрендә урынлашҡан. Диңгеҙ кимәленән 302 метр бейеклектә урынлашҡан тау — Ҡырым тауҙарының Төп теҙмәһенең һуңғы һырты. Ул Севастополь эргәһендә, Айя морононан Изге Илья моронона тиклем һуҙылған. Һуңғы бер нисә йылда шәхси төҙөлөштәр алып барылыу сәбәпле, Изге Илья мороно күренеше бик ныҡ үҙгәрә. Һырттың атамаһы Ҡырым татарҙары теленән туранан-тура тәржемәләгәндә тау түбәһе, ә мәғәнәһе буйынса тауҙар тамамланған урын тигәнде аңлата. Ҡаланың төньяҡ өлөшөнән Байбуға йылғасығы аға, ул Айвазов тимер юл станцияһынан алыҫ булмаған урында диңгеҙгә ҡоя.

Гидрографияһы

Феодосия ҡултығының (киңлеге — 13 км, оҙонлоғо — 31 км) үҙенең ҡулса булып өйөрөлөп аҡҡан ағымы бар, һөҙөмтәлә яр буйҙарындағы һыу даими яңыртыла. Ҡултыҡҡа ингән урында һыуҙың тәрәнлеге 20-28 метр тәшкил итә, шуға ла ҡоро йөк ташый торған караптар һәм танкерҙар ҡултыҡҡа инә ала. Портҡа караптар фарватер буйынса, йәки тәҡдим ителгән һыу юлынан ғына үтә.

Феодосия тирәләй йылғалар бик аҙ. Йәйгеһен бик үк тәрән булмаған Байбуға йылғаһы ғына ағып ята, йәйге ямғыр, ҡышҡы ҡар һыуҙары һыуҙары ла шул йылғаға ағып төшә.

Климаты

Феодосияның климаты Симферополь климатына яҡын. Әммә Ҡара диңгеҙгә яҡын урынлашҡанлыҡтан, уның климаты Урта диңгеҙ климатына оҡшаш, йыл әйләнәһенә уртаса температура ноль градустан юғары була. Шуға күрә Феодосияның климаты — дала һәм субтропик климат араһында тора. Әммә Ялтанан айырмалы рәүештә, Феодосияла күпкә түбән температура булыуы ла ихтимал. Йылына уртаса 23 көн ҡар ята, ҡыш бик ҡырыҫ булғанда ғына ҡар ҡатламының оҙағыраҡ ятыуы күҙәтелә. Ҡыш бик йомшаҡ, ә йәй эҫе һәм ҡоро.

Тарихы

Ҡалаға нигеҙ һалыу

СССР-ҙың почта маркаһы 1971 йылда: «Феодосия 2500 йыл».

Генуя ҡәлғәһе

Беҙҙең эраға тиклем VI быуаттта Милетанан килгән гректар Феодосияға нигеҙ һала. Беҙҙең эраға тиклем 355 йылдан алып Феодосия Боспор батшалығы составына инә^{[А 1][11]}. Беҙҙең эраға тиклем IV быуатта һундар ҡаланы емерә. Ул осорҙа ҡалала һәм уның тирәләй аландар йәшәй, тораҡ пункты ла аландарса Ардабда (осет. «Авда-арди») тип атала — тәржемәһе «ете аллалы». V быуатта Рим (Византия) империяһы ҡулына күсә, VI быуатта хазарҙар баҫып ала, аҙағыраҡ ҡайтанан Византияға күсә. Артабанғы быуаттарҙа ҙур булмаған тораҡ пункты булып ҡала, XIII быуатта Алтын Урҙа йоғонтоһона эләгә. Аҙаҡ был тораҡ пунктын Генуя сауҙагәрҙәре һатып ала.

Генуя осоро

Генуянан килгән кешеләр сәскә атҡан сауҙа һәм порт ҡалаһы Каффаны булдыра, ул төп порт һәм Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ ярында генуя тораҡ пункттарының үҙәге була. Ҡалала 70 меңдән ашыу кеше йәшәй, унда Изге Георгий банкы филиалы һәм театр эшләй. Ҡаланың үҙенең аҡса һуғыу йортонда тәңкәләр баҫыла. Генуя кешеләре формаль рәүештә был ерҙәрҙең хужалары булып иҫәпләнгән Алтын урҙа хандары менән яҡшы мөнәсәбәттә була, шуға ла Алтын Урҙа Каффа биләмәләренә идара итеүсе префектты Ҡырымда тыуып үҫкәндәр араһынан ҡуя^[12].

XIV быуат уртаһында КАФФА Европа тарихында иң үлемесле пандемияның — ҡара үлемдең башланыу нөктәһе була.

XV быуат уртаһына Каффа ҙурлығы буйынса Константинополде^[13] уҙып китә; Күп милләтле ҡалала әрмәндәр күберәк була^[14].

Ғосман осоро

1475 йылда Каффаны бөтә генуя биләмәләре менән бергә башында Гедик Әхмәт-паша торған ғосман ғәскәре баҫып ала. Феодосиянан көньяҡ-көнбайышта урынлашҡан ике һырттың атамалары — Бөйөк Янышар һәм Кесе Янышар (оло һәм кесе янышар^{[А 2][15]}) ғосман осоро менән бәйле. Кефе (төрөктәр Каффаны шулай атай) төрөктәр өсөн Ҡара диңгеҙҙәге төп төрөк портының береһе була, Ҡара диңгеҙ буйындағы иң ҙур ҡолдар баҙары ла тап ошонда урынлашҡан була. Ҡырым татарҙары, поляк һәр урыҫ ҡалалары һәм ауылдарын талап, кешеләрен ҡоллоҡҡа алып, ошондағы ҡолдар баҙарында һаталар. 1616 йылда гетман Петр Сагайдачный етәкселегендәге Запорожье ғәскәре казактары төрөк ҡәлғәһе Каффаны штурмлап баҫып ала, 14 меңлек төрөк гарнизонын ҡыйратып, әсирҙәрен азат итә.^{[<span style="" title="не указан источник на утверждение (16 июля 2015)">сығанаҡ 1292 көн күрһәтелмәгән</span>]}

Ғосман осоронда ҡаланы йыш ҡына Кесе Истанбул — Бәләкәй Истанбул һәм Ҡырым-Истанбул^[16] тип тә атайҙар. 1682 йылда ҡалала 4000 йорт иҫәпләнә: шуларҙың 3200-өндә мосолмандар, 800-өндә христиандар йәшәй^[16]. Каффаның тирә-яғында тәбиғи тоҙ сығарыу кәсебе киң таралған була^[17].

Рәсәй империяһы составында

И. Айвазовский «ФеодосиялаҠара диңгеҙ флоты»

1771 йылда урыҫ ғәскәрҙәре Каффаны баҫып ала; 1783 йылда Екатерина II манифесы менән тотош Ҡырымды Рәсәй составына индерә; 1784 йылда ярымутрау Таврия өлкәһе составына индерелә, 1787 йылда императрица Екатерина II сәйәхәте барышында Ҡырым ярымутрауында ла була.

Каффа ҡалаһы тәңкә баҫыу йортонда Екатерина һәм Иосифтың был ҡалала булып китеүе тураһындағы яҙыу баҫылған тәңкә һуғыла.

1796 йылдан — Новороссийск губернаһы составында; 1798 йылда 30 йылға Порто-франко тип иғлан ителә; 1802 йылда өйәҙ учреждениелары бында күсерелә, ҡала үҙе айырым ҡала статусын ала (1827 йылда был статус алына); 1804 йылда ҡалаға боронғо Феодосия атамаһы ҡайтарыла^[16]. 1778 йылда Рәсәй хөкүмәте Ҡырым христиандарын Азов диңгеҙе ярҙарына күсерә башлағас, 5511 әрмән, 1648 грек, 24 грузин Феодосияны ташлап китә. Феодосия халҡы түбәндәгесә була: 1829 йылда — 3700, 1838 йыл — 4500, 1861 йылда — 8400, 1874 йылда — 10600, 1894 йылдан — 17000 кеше^[16].

XIX быуатта бөйөк рәссам-маринист Айвазовский Иван Константинович ошо ҡалала тыуа, йәшәй һәм ижад итә.

1888 йылда А. П. Чехов Феодосияла булып китә. 1892 йылда Феодосия менән Джанкой араһына тимер юлы һалына. ә 1899 йылда коммерция порты Севастополдән был ҡалаға күсерелә^[18]. Тап ошо порт ҡалала сәнәғәттең үҫешенә булышлыҡ итә. 1897 йылға Феодосияла 27 238 кеше иҫәпләнә (15 995 ир-ат һәм 11 243 ҡатын-ҡыҙ), шул иҫәптән 16 000 урыҫ, 3200 татар, 3000 йәһүд, 1700 ҡараим, 180 башҡа милләт вәкилдәре көн итә^[16]. 1900 йылда И. К. Айвазовский 83 йәшендә Феодосияла вафат була.

Революция һәм граждандар һуғышы

1920 йылдың ноябрендә Феодесияла совет власы тулыһынса урынлаштырыла. Граждандар һуғышы тамамланғандан һуң кисәге Ҡыҙыл Армия яугирҙәре, Ҡырым өсөн һуғышта ҡатнашыусылар булған порт эшселәре Феодосия портын тергеҙеү эшенә тотона. Рәсәйҙә аслыҡ хөкөм һөргәндә сит илдән килгән иген һәм аҙыҡ-түлек Феодосия порты аша үтә. Бөтәһе 5 880 000 бот аҙыҡ-түлек бушатыла. Ошо батырлығы өсөн Феодосия порты Үҙәк башҡарма комитеттың 1923 йылдың 19 мартындағы ҡарары менән республиканың юғары наградаһы — РСФСР-ҙың Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән бүләкләнә^[19]. Феодосия биш йыллыҡтар осоронда иң тәүге сиратта сәнәғәт үҙәге булараҡ үҫешә.

Бөйөк Ватан һуғышы

Германия ғәскәрҙәре ссср территорияһынабаҫып инә

Феодосияны немец ғәскәрҙәре беренсе тапҡыр 1941 йылдың ноябрендә биләй^{[А 3]}. 26-30 декабрҙә Феодосия портына Ҡыҙыл Армия десанты төшөрөлә. Өс аҙнаға ҡала йәнә советтар ҡулында ҡала. 1942 йылдың 18 ғинуарында ҡаланы ҡайтанан яңынан немец ғәскәрҙәре баҫып ала, ҡала бургомистры итеп ВКП(б)-ның элекке әүҙем ағзаһы^[20] Василий Грузинов тәғәйенләнә^[21]. Ҡалала йәшерен антифашистик подполье эшләй.

1944 йылдың 13 апрелендә Ҡыҙыл Армияның дөйөм һөжүме барышында Феодосия тулыһынса азат ителә.

Оккупация ваҡытында 8000 ашыу кеше, шул иҫәптән ҡалала йәшәгән бөтә йәһүдтәр (3248 кеше) атып үлтерелә^[22]). СССР тарҡалғандан һуң һәләк булғандар иҫтәләгенә һәйкәл ҡуйыла.^[23]

.

Ҡала I дәрәжә Ватан һуғышы ордены менән бүләкләнә.Ҡаланы һаҡлаусылар тарафынан Ватанының азатлығы һәм бойондороҡһоҙлоғо өсөн күрһәтелгән ҡаһарманлыҡ һәм батырлыҡ өсөн Феодосияға Хәрби дан ҡалаһы тигән маҡтаулы исем бирелә.^{[<span style="" title="не указан источник на утверждение (16 июля 2015)">1299 сығанағы көн күрһәтелмәгән</span>]}

Һуғыштан һуңғы осор

Был мемориаль таҡта ҡунаҡхана «Астория» ҡунаҡханаһына ҡуйылған мемориаль таҡта.

1954 йылда Феодосия Ҡырым өлкәһе составында Украина ССР-ына тапшырыла. 1970-се йылдар башында курорт ҡалаһы статусын ала.

2014 йылда ҡала Ҡырым ярымутрауы менән бергә Рәсәйгә ҡушыла.

6 апрель 2015 йылдың 6 апрелендә Рәсәй Федерацияһы Президенты Указы менән Феодосияға Рәсәйҙең Хәрби дан ҡалаһы статусы бирелә^[9][10].

Халҡы

Динамикаһы

Феодосия ҡалаһы халҡы (ҡала советына буйһонған тораҡ пункттарынан башҡа), мең кеше''^[24]

1897-01-28	15.03.1923	17.12.1926	17.01.1939	15.01.1959	15.01.1970	17.01.1979	12.01.1989	1992	1998	05.12.2001
24,096	22,663	27,347	45,032	46,327	64,938	76,402	83,912	86,400	80,900	74,669

-"- ағымдағы йыл мәғлүмәттәре буйынса^[24]

2003	2004	2005	2006	2007	2008
73,626	72,926	72,412	71,725	71,535	71,214

Милли составы

Ҡалала урыҫ халҡы күпселекте тәшкил итә.

Ҡала халҡының милли составы буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе 2014 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса ҡала халҡының милли составы:^[25][26]

милләте	бөтәһе, кеше	% барыһы ла- көндәре	% күрһәтеү- шиха
күрһәтеү	66465	96,27 %	100,00 %
рус	54812	79,39 %	82,47 %
украиндар	7899	11,44 %	11,88 %
белорустар	700	1,01 %	1,05 %
ҡырым татарҙары	696	1,01 %	1,05 %
татарҙар	589	0,85%-ын	0,89 %
әрмәндәр	464	0,67 %	0,70 %
йәһүдтәр	137	0,20 %	0,21 %
әзербайжандар	132	0,19 %	0,20 %
гректар	113	0,16 %	0,17 процент
молдавандар	101	0,15 %	0,15 %
грузиндар	75	0,11 процент	0,11 процент
поляктар	67	0,10 %	0,10 %
болгарҙар	59	0,09 %	0,09 %
ҡараим	56	0,08 %	0,08 %
немец	49	0,07 %	0,07 %
сыуаштар	46	0,07 %	0,07 %
үзбәк	34	0,05 %	0,05 %
башҡа	436	0,63 процентҡа	0,66 %
күрһәтеү	2573	3,73 %
барыһы	69038	100,00 %

1897-2009 йылдарҙа Феодосияла халыҡ һаны

Феодосия халҡының туған теле буйынса бүлеү^[27]

• урыҫ теле теле — 87,4 % (94,2 мең кеше)
• украин теле — 7,4 % (8,0 мең кеше)
• татар теле — 4,2 % (4,6 мең кеше)
• белорус теле — 0,3 % (300 кеше)
• әрмән теле — 0,3 % (300 кеше)

Иҡтисады

1918 йылда ҡулланылған Феодосия һумы

Хәҙерге Феодосия иҡтисадының нигеҙе — курорт тармағы^[28][29] һәм диңгеҙ транспорты^[30]. Феодосия — климатобальнеологик курорт ҡалаһы. Бында пляждар, минераль сығанаҡтар, батҡаҡ менән дауалау дауаханаһы, шифахана һәм ял йорттары бар. Туризм һәм транспорттан тыш иҡтисадты шарап етештереү, аҙыҡ-түлек, еңел сәнәғәт, машиналар эшләү тармағы, ауыл хужалығы һәм балыҡсылыҡ тармаҡтары тулыландыра. 2009 йылда сәнәғәттә 2500 кеше эшләгән. Ҡалала тәмәке, ойоҡ, офсет һәм мебель фабрикалары, механика, оптика^[31], судомеханик, «Стройдеталь», һут, шарап заводтары; төҙөлөш материалдары комбинаты эшләй^[32].

Курорт учреждениелары

Феодосияла диңгеҙ яры

Иң эре шифахана-курорт учреждениелары:

• «Тулҡын» балалар шифаханаһы
• «„Восход“ шифаханаһы» — уға Айвазовский проспектындағы виллалар ҡарай.
• Феодосия үҙәк хәрби клиник шифаханаһы
• «Феодосия»
• «Алтын Пляж»

Транспорты

Феодосия — заманса транспорт үҙәге, бында автомобиль, тимер юл һәм диңгеҙ транспорты менән ҡулланырға була. Ҡаланан 30 километрҙа Джанкой — Феодосия тимер юлына яҡын ғына аэродром урынлашҡан, ул бөтә типтағы самолеттарҙы ҡабул итергә һәләтле. «Айвазовская» тимер юл станцияһы менән йәнәшә Феодосия һәм Ҡырымдың башҡа тораҡ пункттары араһында йөрөгән автобустар өсөн халыҡ-ара автостанция урынлашҡан.

Тимер юлы

Вокзалы бинаһындағы иҫтәлекле таҡтаташ.

Феодосия станцияһындағы тимер юл вокзалы.

Өҫтөнән йәйәүлеләр күпере тимер юл өҫтөнән үтеүсе йәйәүлеләр өсөн күпер станцияһына тиклем айвазовская менән феодосия юлы станцияһы.

Файл:Музей станции Феодосия.jpg

Феодосия станцияһы музейы.

Архитектура һәм планлаштырыу

Биләмәне планлаштырыу

Феодосия башҡа тораҡ пункттары менән (Симферополь-Һыланған, Владиславовка-Джанкой, Керчь , Орджоникидзе) дүрт автомобиль юлы менән бәйле, ҡала эсендә был юлдар бер нисә транспорт артерияһына тап килә.

Майҙаны

Феодосияның бер генә майҙаны ла үҙ статусына эйә түгел, шуға ҡарамаҫтан уларҙың исемдәре урындағы үҙидара органдары һәм матбуғатта ҡулланыла.

		Файл:ВП Фео кино Крым.jpg
Вокзал майҙаны бинаһы вокзалдан һәм станцияһы Феодосия)		Кинотеатрында «Ҡырым»		Автовокзал майҙанда (пландың икенсе — Изге Екатерина сиркәү)

Музейҙар

Грин музейы

В. Мухина музейы

Символикаһы

Флаг

Флаг Феодосии образца 2005 года		Флаг городского округа Феодосия образца 2016 года

Феодосияның флагы 2005 йылда раҫлана. Авторы С. И. Малышев.

2016 йылда Ҡырым Рәсәй федерацияһына ҡушылғандан һуң һайланған Феодосияның I саҡырылыш ҡала советы 2005 йылда раҫланған флагты юҡҡа сығара һәм уның урынына ҡала округы флагын раҫлай^[33]

Гербы

Герб Феодосии 2005 года		Герб городского округа образца 2016 года

Туғанлашҡан ҡалалар

Монумент-һарыҡташ, побратимский араһында мөнәсәбәттә тамғалар Кронштадт һәм Феодосия араһында туғанлашыу мөнәсәбәттәрен урынлаштырыуҙың билдәһе.

• 1996 : Харьков, Украина^{[Б 1]}
• 1999 : Самара, Россия^{[Б 2]}
• 2002 : Птолемаида, Греция^{[Б 2]}
• 2002 : Ставрополь, Россия^{[Б 2]}
• 2002 : Курск, Россия^{[Б 3]}
• 2002 : Донецк, Украина^{[Б 2][34]}
• 2003 : Шевченковский район г. Киева, Украина^{[Б 4]}
• 2003 : Николаев, Украина^{[Б 2]}
• 2003 : Провинция Бергамо, Италия^{[Б 5]}
• 2006 : Азов, Россия^{[Б 2]}
• 2007 : Колобжег, Республика Польша^{[Б 6]}
• 2007 : Восточный административный округ г. Москвы, Россия^{[Б 7]}
• 2008 : Северодвинск, Россия^{[Б 8]}
• 2008 : Армавир, Армения^{[Б 6]}
• 2010 : Ашкелон, Израиль^{[Б 2]}
• 2010 : Кронштадт, Россия^{[35][Б 9][Б 10]}
• 2011 : / Алушта, Рәсәй/Украина^{[36][37][Б 11]}
• 2013 : Армавир (в Краснодарском крае), Россия
• 2014 : Ульяновск, Россия^{[Б 11]}
• 2014 : Шадринск, Россия^[38]
• 2014 : Каменск-Уральский, Россия^[39]

• Авария ҡорбандарына һәйкәл ЧАЭС
  Авария ҡорбандарына һәйкәл ЧАЭС
• 
  Ҡала көнө.
• Ленин һәйкәле (Вокзал майҙаны)
  Ленин һәйкәле (Вокзал майҙаны)
• 
  Дача «Милос» проспект Айвазовский
• 
  Афанасий Никитин Һәйкәл
• 
  Береһе ҡәлғә башнялары генуя

Иҫкәрмә 1

1. Боспор батшалығы составына инеү датаһы Феодосия фәнни бәхәс предметы булып тора, уларҙы күҙәтеү китап биреү стр 72-79 профессор ТНУ Петрова э. б.<meta />
2. Был дәғүә Лезина И баҫып, күтәрелә топонимдар «Янышар» исеме башҡорт ырыуына Янсара.<meta />
3. Румыния составына инә һәм дошман көстәренең бер өлөшө.

Иҫкәрмә 2

1. Договор о торгово-экономическом и культурном сотрудничестве.
2. Общее соглашение о сотрудничестве
3. Соглашение о дружбе и сотрудничестве
4. Соглашение о сотрудничестве и организации взаимодействия
5. Протокол соглашения
6. Договор о сотрудничестве
7. Протокол о дружбе и сотрудничестве
8. Соглашение об экономическом и социально — культурном сотрудничестве
9. Соглашение об установлении побратимских связей
10. План международного сотрудничества на 2010—2012 годы
11. Договор о сотрудничестве в торгово-экономической, научно-технической и гуманитарно-культурной сферах

Әҙәбиәт

• Э. Б. Петрова. Античная Феодосия (научное издание). — Симферополь: Сонат, 2000. — 264 с. — 2000 экз. — ISBN 966-7347-66-4.
• Е. А. Катюшин. Феодосия. Каффа. Кефе : Ист. очерк. (Библиотека альманаха "Крымский альбом". Вып. 6).. — Феодосия: Коктебель, 1998. — 159 с., [4] л. цв. ил. с. — ISBN 5-7770-0869-12.
• Евгений Марков. Очерки Крыма: Картины крымской жизни, истории и природы = СПб; М.: Т-во Вольф, 1902. - 520с.;. — переиздание 3-го издания (1902 года). — Киев: Стилос, 2006. — 512 с. — ISBN 966-8518-53-5.
• Ирина Лезина. «Споря с легендами» // Крымские каникулы (краеведческий сборник) / Л. А. Литвинова. — Симферополь: Таврия, 1985. — Т. Кн. 2. — 352 с. — 50 000 экз.
• Ростислав Лихотворик. Киммерия. — Феодосия: ЭКМА+, 2003. — 180 с.
• Владислав Рябчиков. На рубежах памяти (Незавершенная книга по истории Крыма) / Сост. и ред. Л. А. Рябчиков. — Симферополь: Сонат, 2003. — 248 с. — 2500 экз. — ISBN 966-8111-03-6.
• А. П. Чехов. Собрание сочинений в двенадцати томах / В. В. Ермилова. — Букинистическое издание. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1963. — Т. 11. — 696 с. — (А. Чехов. Собрание сочинений в двенадцати томах). — 588 000 экз.
• В. Г. Зарубин, Б. П. Грушецкий // История Крыма с древнейших времен до наших дней. — 3-е. — Симферополь: Атлас-Компакт, 2007. — 408 с. — ISBN 966-572-621-8.
• Ан. Ф. Кузнецов. Дорогами Крыма / Редакция географической литературы. — М.: Мысль, 1976. — С. 170.
• Дюличев В. П. 1 // Крым. История в очерках. — Симферополь: РуБин, 2005. — 496 с. — 5000 экз. — ISBN 966-96158-2-8.
• Дюличев В. П. 2 // Крым. История в очерках. XX век. — Симферополь: РуБин, 2006. — 344 с. — 10 000 экз. — ISBN 966-96158-3-6.
• А. Б. Иваницкая. Власть и город. История местного самоуправления в Феодосии. — Феодосия: Арт Лайф, 2005. — 114 с. — 1000 экз. — ISBN 966-8803-01-9.
• Дністрянський М. С. Етнополітична географія України. — Львів: Літопис, 2006. — 490 с.
• С. М. Усеинов. Крымскотатарско-русско-украинский словарь. — Симферополь: Тезис, 2008. — 835 с. — ISBN 978-966-470-005-1.
• Сираттағы сессия өйәҙ земство йыйылышы ҡарары xxxviiii феодосия, Феодосия: Типография Косенко м. и., 1904
• В. И. Балахонов. «Феодосия» (тарихи-крайҙы очерк)
• А. и. балахонов, Феодосия в. и. Балахонов: Белешмә, — 7. — Симферополь: Таврия, 1984. — 96 менән, 12. ил.
• Н. С Барсам. «Галереяһына 45 йыл. Айвазовский»
• Антик Округы Феодосия Гаврилов а. в. — Симферополь: Әлифба. — 2004, c.. 175.
• Тарасенко Н. Ф. Феодосия. — Симферополь: Таврия, 1978. — 112-се менән, ләм.
• «Феодосия», — Издательский дом «ЧерноморПРЕСС» һәм «Коктебель», 2008—229 c.+C. 30. ҡушымта; ISBN 978-966-480-004-1
• Әрмән тарихындағы ҡайһы бер мәсьәләләр культ ҡоролмалары Кафа (Феодосия) 2013 йыл 24 декабрь архивланған.
• Сиркәү хаҡында тағы бер тапҡыр әрмән Феодосия XIII—XV вв. Микаэл архангел сиркәүе һәм Габриэл