Іван Цьвікевіч

Іван Іванавіч Цьвікевіч (лістапад 1891, Берасьце — 1 ліпеня 1938^[2], Усьць-Кан Алтайскага краю) — мэдык, беларускі грамадзкі і навуковы дзеяч, публіцыст. Выкарыстоўваў псэўданімы Іван Трызна, І. Яцьвяг.

Іван Цьвікевіч лац. Ivan Ćvikievič
Род дзейнасьці	мэдык, грамадзкі і навуковы дзеяч, публіцыст
Дата нараджэньня	лістапад 1891
Месца нараджэньня	Берасьце
Дата сьмерці	1 ліпеня 1938(1938-07-01)[1]
Месца сьмерці	Усьць-Кан Алтайскага краю, Расея
Грамадзянства	Расейская імпэрыя, СССР
Месца вучобы	Варшаўскі ўнівэрсытэт
Занятак	лекар, інтэлектуал
Месца працы	Інстытут беларускай культуры
Бацька	Іван Цьвікевіч
Дадаткова	Выкарыстоўваў псэўданімы Іван Трызна, І. Яцьвяг
Іван Цьвікевіч у Вікісховішчы

Біяграфія

Нарадзіўся ў лістападзе 1891 году ў Берасьці ў сям’і фэльчара Івана Цьвікевіча, які працаваў у чыгуначнай лякарні. Меў старэйшага брата Аляксандра Цьвікевіча, які стаў прэм’ер-міністрам БНР і якому быў заўсёды паплечнікам. Як і брат, вучыўся ў мужчынскай гімназіі ў Берасьці (цяпер у гэтым будынку адзін з карпусоў БрДУ імя А. Пушкіна). У 1914 скончыў мэдычны факультэт Варшаўскага ўнівэрсытэту.

Жывучы ў Маскве, доктар Іван Цьвікевіч разам з братам А. Цьвікевічам быў сярод кіраўнікоў мясцовай арганізацыі Беларускай сацыялістычнай грамады, актыўна працаваў у складзе Цэнтральнага беларускага бежанскага камітэту, які аб’ядноўваў беларускіх уцекачоў, што жылі ў розных кутках Расеі. Спрычыніўся да стварэньня ў Маскве Беларускай народнай грамады.

У 1917—1921 гг. мабілізаваны ў Чырвоную Армію, дзе служыў дывізіённым лекарам. У 1920 дывізія, у якой ён служыў, была інтэрнаваная ў Нямеччыне. У 1921—1923 гг. працаваў у Бэрліне ў савецкім пасольстве ў Нямеччыне, падтрымліваў кантакты з дзеячамі БНР. У 1924 годзе пераехаў у Менск. Зьяўляўся сябрам калегіі Наркамату аховы здароўя БССР, працаваў загадчыкам аддзелу ў Белдзяржвыдавецтве.

Навуковая дзейнасьць

Доктар Іван Цьвікевіч быў сярод тых, хто першым узяўся распрацоўваць беларускую мэдычную тэрміналёгію. Разам зь вядомымі дзеячамі БНР Вацлавам Ластоўскім і Клаўдзіем Дуж-Душэўскім Іван Цьвікевіч у 1923 годзе падрыхтаваў першы беларускамоўны падручнік у галіне мэдычных ведаў — «Фізыолёгія і анатомія чалавека» (перакладзены ім з расейскай), які прызначаўся для школ і які быў выдадзены Бюро па ўкладаньні і перакладах падручнікаў на беларускую мову пры Народным Сакратарыяце Асьветы БНР.

З 1924 г. ён узначальваў Мэдычную сэкцыю Інбелкульту (з 1928 г. — у складзе Інстытуту навуковай мовы Беларускай Акадэміі навук) і Тэрміналягічную камісію пры ёй. Плёнам працы камісіі пад яго кіраўніцтвам стала праца, выдадзеная ў 1926—1929 гг.,- «Nomina Anatomica Alborutenica — Анатамічныя назвы» (у 3-х тамах). Была распачатая таксама праца над фізіялягічнай і інфэкцыйнай тэрміналёгіямі, але яна не была скончана і засталася ў рукапісах.

Іван Цьвікевіч — аўтар гістарычнага нарысу «Канстантын Каліноўскі», які быў надрукаваны пад псеўданімам Іван Трызна ў часопісе ўраду БНР «Беларускі сьцяг» у 1922 г. Гэта была адна зь першых прац пра кіраўніка паўстаньня 1863 г. у Беларусі, у якой абгрунтоўвалася думка пра К. Каліноўскага як сьвядомага змагара за незалежнасьць беларускага народу. І аўтар першай беларускай навуковай публікацыяі пра Кастуся Каліноўскага ў часопісе Полымя № 2 (10) за 1924 год^[3]. Іван Цьвікевіч займаўся таксама перакладамі мастацкіх твораў на беларускую мову (Рабіндранат Тагор і інш.).

Арышт і пакараньні

У канцы 1929 падчас «чысткі» кіруючых органаў БССР ад нацдэмаў не пабаяўся на адкрытым сходзе ў Наркамаце асьветы выступіць у абарону першага старшыні ўраду БССР, беларускага пісьменьніка Зьмітра Жылуновіча. Гэтая мужная пазыцыя была кваліфікаваная сталіністамі як «чарговая вылазка беларускага нацыянал-дэмакратызму» і ў хуткім часе адгукнулася рэпрэсіямі супраць яго самога.

Доктар Іван Цьвікевіч быў арыштаваны 18 ліпеня 1930 па сфабрыкаванай справе «Саюзу вызваленьня Беларусі». Асуджаны 10 красавіка 1931 году на 5 гадоў лягераў. Пакараньне адбываў у Нарыме, зьяўляўся начальнікам санчасьці Нарымлага. Затым пасяліўся ў горадзе Усьць-Кан Алтайскага краю, дзе працаваў лекарам у раённай бальніцы. 3 чэрвеня 1937 году Галоўная ўправа ў справах літаратуры і выдавецтваў Беларускай ССР (Галоўліт БССР) выдала Загад № 33 «Сьпіс літаратуры, якая падлягае канфіскацыі зь бібліятэк грамадзкага карыстаньня, навучальных установаў і кнігагандлю». Паводле Загаду № 33, які «не падлягае абвяшчэньню», «усе кнігі» Івана Цьвікевіча прадугледжвалася «спальваць»^[4]. Паўторна арыштаваны 5 сакавіка 1938 году і 1 ліпеня 1938 году прыгавораны да расстрэлу Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР. Рэабілітаваны судовай калегіяй па крымінальных справах Вярхоўнага суда БССР 19 верасьня 1960 году.

Бібліяграфія

• Ів. Яцьвяг. Пасьля Генуі. / Клаўдзі Дуж-Душэўскі // Беларускi сьцяг : часопіс. — Коўна: Урад БНР, 1922. — № 2—3. красавік—травень. — С. 25—27.
• І. Яцьвяг. Заданьня народнай нарады. / Клаўдзі Дуж-Душэўскі // Беларускi сьцяг : часопіс. — Коўна: Урад БНР, 1922. — № 4. жнівень—верасень. — С. 6—10.
• Іван Трызна. Канстантын Каліноўскі (Гістарычны нарыс). / Клаўдзі Дуж-Душэўскі // Беларускi сьцяг : часопіс. — Коўна: Урад БНР, 1922. — № 4. жнівень—верасень. — С. 10—19.
• І. Цьвікевіч. За рубяжом. // Маладняк : часопіс. — 1924. — № 1-2 (2-3). — С. 109—113.
• Ів. Цьвікевіч. «Кастусь Каліноўскі» (К 60-ці годзьдзю яго сьмерці). / А. Сянькевіч // «Полымя : літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс» : часопіс. — Менск: Беларускае кааперацыйна-выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь», 1924. — № 2 (10). — С. 1—18.
• Ів. Цьвікевіч. «Беларуская кніга к 10-лецьцю Кастрычніцкай рэвалюцыі». / Рэдакцыйная калегія // Полымя : часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1927. — № 7. — С. 207–214.
• Цьвікевіч Іван. «Трэцяя ўсебеларуская мастацкая выстаўка». / Рэдакцыйная калегія // Полымя : часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1929. — № 2. — С. 197–214.
• Цьвікевіч І. «Праблема беларускае дзіцячае кнігі». / Рэдакцыйная калегія // Полымя : часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1929. — № 4. — С. 166–180.
• Ів. Цьвікевіч. Пяць год культурнае працы. (Да 5-гадовага юбілею Белдзяржвыдавецтва). // Маладняк : часопіс. — 1929. — № 9. — С. 127—140.
• Ів. Цьвікевіч. Стварым савецкую дзіцячую кніжку. // Маладняк : часопіс. — 1930. — № 1. — С. 120—128.
• Ів. Цьвікевіч. «На баявым вучастку культурнага фронту». (Да 5-годзьдзе «ДВБ») / Міхась Чарот // Чырвоная Беларусь : часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1930. — № 2. — С. 2.
• Беларуская навуковая тэрміналёгія = La terminologie scientifique Blanche-Ruthénienne. — Выпуск 9: Nomina anatomica alboruthenica, выпуск 1. Анатамічныя назвы : агульныя назвы, касцяведанне, вязаведанне = Nomina anatomica : termini generales, osteologia, syndesmologia : лацінска-руска-беларускі слоўнік. / адказны рэдактар: Аркадзь Смоліч. — Менск: Інстытут беларускай культуры:, 1926. — 110 с. — (Медычная секцыя; Аддзел 1, серыя 5, кн. 9). — 3000 ас.
• Беларуская навуковая тэрміналёгія = La terminologie scientifique Blanche-Ruthénienne. — Выпуск 13: Nomina anatomica alboruthenica, выпуск 2. Myologia, splanchnologia, angiologia: лацінска-руска-беларускі слоўнік. / адказны рэдактар: Язэп Каранеўскі. — Інстытут беларускай культуры, Медычная секцыя. — Менск: Інстытут беларускай культуры, 1927. — 175 с. — (Медыцынская секцыя; Аддзел 1, серыя 5, кн. 13). — 2000 ас.
• Беларуская навуковая тэрміналёгія = La terminologie scientifique Blanche-Ruthénienne. — Выпуск 20: Nomina anatomica alboruthenica, выпуск 3: Neurologia, organa sensuum, integumentum commune, regiones corporis humani: лацінска-расійска-беларускі слоўнік. — Беларуская акадэмія навук, Аддзел гуманітарных навук, Інстытут навуковай мовы. — Менск: Выданьне Беларускай акадэміі навук, 1929. — 109 с. — (Медыцынская секцыя; Аддзел 1, серыя 5, кн. 20). — 1000 ас.

Пераклады

• Пер. І. Ц. З Рабіната Тагора. / Клаўдзі Дуж-Душэўскі // Беларускi сьцяг : часопіс. — Коўна: Урад БНР, 1922. — № 4. жнівень—верасень. — С. 19.
• Н. Малышэў. Фiзыялëгiя] i анатомiя чалавека : падручнiк для сярэднiх школ. / переклад з расейскай I. Цьвiкевiча ; агульная рэдакцыя В. Ластоўскага й К. Дуж-Душэускага. — выданьне Мiнiстэрства беларускiх спраў у Лiтве. — Коўна: Друкарня Бр. М. i Л. Гурвiч, 1923. — 120 с.
• Бах, Стивен. Цар-голад : папулярныя, эканамiчныя нарысы. / пераклаў з некаторымi пераробкамi i скарочаньнямi з Бэрлiнскага выданьня Ладыжнiкава С. Яцьвяг. — выданьне Цэнтральнага сэкрэтарыяту Беларускае сялянска-работнiцкае грамады. — Вільня: Беларуская друкарня iмя Фр. Скарыны, 1926. — Т. Ч. 1. — 41 с. — (Бiблiятэка Беларускае сялянска-работнiцкае грамады).