Зубар

Зу́бар ці эўрапе́йскі бізо́н (па-лацінску: Bison bonasus) — жывёліна клясы сысуноў сямейства пустарогіх. Адзіны прадстаўнік роду бізонаў у Эўразіі^[1]. Зубар ёсьць самым цяжкім і буйным сысуном на эўрапейскім кантынэнце і апошнім эўрапейскім прадстаўніком дзікіх быкоў.

Зубар
Клясыфікацыя
Царства	Жывёлы
Тып	Хордавыя
Падтып	Хрыбетныя
Надкляса	Чатырохногія
Кляса	Сысуны
Інфракляса	Апонявыя
Атрад	Парнакапытныя
Падатрад	Жвачныя
Сямейства	Пустарогія
Падсямейства	Быкі
Род	Бізоны
Від	Зубар
Бінамінальная намэнклятура
'Bison bonasus Linnaeus, 1758
Арэал
Зубар на Віківідах  Зубар у Вікісховішчы ITIS 183836 · NCBI 9902

Нацыянальны сымбаль Беларусі^[2]. Эўрапейскі зубар занесены ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь^[3], Летувы, Расеі, Украіны, Польшчы, Чырвоную кнігу МСАП.

Падвіды

Існавалі ўсяго тры падвіды зуброў:

• Bison bonasus bonasus — белавескі зубар;
• Bison bonasus caucasicus — каўкаскі зубар (зьнішчаны ў пачатку ХХ стагодзьдзя);
• Bison bonasus hungarorum — зубар вугорскі, або карпацкі (зьніклы)^[4].

Белавескі (эўрапейскі) падвід аднаўляецца шляхам разьвядзеньня жывёл, якія захаваліся ў заапарках, каўкаскі — узнаўляецца гібрыдызацыяй Bison bonasus і Bison bonasus caucasicus.

Шкілет зубра

Аднаўленьне

У 1914 годзе ў Белавескай пушчы налічвалася каля 700 зуброў. Першая сусьветная вайна 1914—1918 гадоў прывяла да адсутнасьці аховы пушчы, што выклікала скарачэньне колькасьці зуброў. У 1915 годзе засталося каля 300 асобінаў. У 1916 годзе менш за 100. У лютым 1919 году апошнюю дзікую зубрыху забіў мясцовы лясьнік зь вёскі Сточак (Беларуская ССР; цяпер Гайнаўскі павет, Падляскае ваяводзтва, Польшча). 26 жніўня 1923 году ў Бэрліне (Нямеччына) на прапанову намесьніка кіраўніка Заалягічнага музэю ў Варшаве Яна Штольцмана(pl) (1854—1928) заснавалі Міжнароднае таварыства захаваньня зуброў(de). Да 1927 году зубры адсутнічалі ў прыродным асяродзьдзі. У выніку міжнароднага перапісу 1926 г. у заапарках Эўропы налічылі 52 зубры, якія паходзілі ад 5 самцоў (быкоў) і 7 самак (кароваў). На студзень 2012 г. агульнасусьветны статак эўрапейскіх зуброў перасягнуў 4000 асобінаў, зь іх звыш паловы жылі ў прыродзе. Найбольш зуброў было ў польскай частцы Белавескай пушчы. Другі паводле колькасьці статак знаходзіўся ў Беларусі — 1150 асобін, у тым ліку 415 зуброў у Белавескай пушчы. Штогадовая сьмяротнасьць зуброў у Беларусі вагалася ад 55 да 130 асобінаў^[5].

У 1854 годзе застрэлілі апошняга зубра на землях сучаснай Летувы. У 1969 годзе заснавалі Пашыляйскі зуброўнік, куды прывезьлі першую пару белавескіх зуброў. У 1970 г. дадалі яшчэ 6. У 1972 г. прыбылі яшчэ 2 зубры. У 1973 годзе ў першай пары зьявілася патомства і 5 зуброў выпусьцілі на волю з пастаўніка ў Пашыляйскі лес. Ад заснаваньня да 2012 г. у Пашыляйскім зуброўніку нарадзілася каля 140 зубранятаў, на волі — яшчэ каля 80^[6].

У культуры

Выява на сьцяне пячоры Альтаміра (аўтаномная супольнасьць Кантабрыя, Гішпанія)

Статуэтка зубра, які ліжа ўкус насякомага(en) (прытулак Мадлены(fr), дэпартамэнт Дардонь, Францыя)

Аўгуст Гаўль. Скульптура «Змаганьне зуброў»(de) (1912 г.; Каралявец, Нямецкая імпэрыя)

100 беларускіх рублёў 1992 г.

100 летувіскіх талёнаў (1991)

Фрыц Шапэр. «Старажытнагерманскае паляваньне на зубра» (1904)

Да нашага часу дайшлі наскальныя малюнкі зуброў, створаныя 30 тыс. гадоў да н. э. На выяўленых насьценных росьпісах 13 тысячагодзьдзя да н. э. зубры займаюць 2-е месца пасьля дзікіх коней. У пячорах Альтаміра (аўтаномная супольнасьць Кантабрыя, Гішпанія) і Руфіньяк (дэпартамэнт Дардонь, рэгіён Аквітанія — Лімузэн — Пуату-Шарант, Францыя) знаходзяцца найбольш знаныя росьпісы. У прытулку Мадлены(fr) (дэпартамэнт Дардонь, Францыя) знайшлі выразаную з аленевага рогу статуэтку зубра, які ліжа ўкус вусяка.

У 1190-я гг. у г. Пасаў (цяпер зямля Баварыя, Нямеччына) адбылося напісаньне эпічнай паэмы «Песьня пра Нібэлюнгаў», у якой згадваюцца зубры. У 1523 г. у Кракаве (Польскае каралеўства) Мікола Гусоўскі (1470—1533) выдаў лацінамоўную паэму «Песьню пра зубра». У 1834 годзе ў Парыжы (Францыя) Адам Міцкевіч (1798—1855) выдаў эпічную паэму «Пан Тадэвуш», у якой згадваў зуброў. У 1930 годзе Янка Маўр выдаў аповесьць «Палескія рабінзоны», дзе адбываецца забой апошняга зубра.

Скульптуры зубра стварылі Аўгуст Гаўль (1869—1921), Эрнст Горзэман(de) (1886—1960) і Фрыц Шапэр(de) (1841—1919). Найбольшая ў сьвеце статуя (вага — 76 тонаў) вышынёй 20 мэтраў месьціцца каля вёскі Петкавічы (Баранавіцкі раён, Берасьцейская вобласьць, Беларусь) побач з аўамагістральлю М1 Берасьце—Ворша.

Імя зубра носяць: род злакаў Зуброўка, бо зубры імі харчуюцца; гатунак гарэлкі «Зуброўка»; ровар «Зубраня»; дзіцячы аздараўленчы цэнтар «Зубраня»(ru) (Мядзельскі раён, Менская вобласьць).

У геральдыцы

• 
  Герб Белавежы (Гайнаўскі павет, Падляскае ваяводзтва)
• 
  Герб Гайнаўскага павету
• 
  Герб Нараўкі (Гайнаўскі павет)
• 
  Герб Тыкоціна (Беластоцкі павет, Падляскае ваяводзтва)
• 
  Герб Берасьцейскай вобласьці (Беларусь)
• 
  Герб Гарадзенскай вобласьці
• 
  Герб Серпухоўскага раёна(ru) (Маскоўская вобласьць, Расея)

У філятэліі

У 1954 г. у Польшчы выпусьцілі першую паштовую марку з выявай зубра.

• 
  11-ы стандартны выпуск (Беларусь, 2008 г.)
• 
  Пошта Румыніі (1968 г.)
• 
  Сэрыя − Запаведнік Белавеская пушча (СССР, 1969 г.)
• 
  Каўказскі запаведнік (СССР, 1973 г.)
• 
  Зубар белавескі (Беларусь, 1995 г.)
• 
  Спецштэмпель да 75-годзьдзя Гарадзенскага заапарку (Беларусь, 2002 г.)

У фалерыстыцы

• 
  Манэта Нацбанку Беларусі «Белавежская пушча. Зубр» (2001 г.)
• 
  Манэта Банку Расеі — Сэрыя: «Чырвоная кніга», Зубар, 50 рублёў, рэвэрс (1994 г.)