Прасамадыйская мова

Прасамады́йская прамова — рэканструяваная мова-продак самадыйскіх моваў, у склад якіх уваходзяць ненецкія (тундравая ды лясная), энецкая, нганасанская, селькупская, а таксама вымерлыя камасінская ды маторская мовы. Самадыйскія мовы зьяўляюцца моўнай галіной у складзе ўральскае моўнае сям'і, прасамадыйская мова ў сваю чаргу — мовай-нашчадкам праўральскае мовы.

Гісторыя

Вылучылася ў выніку распаду праўральскае мовы, што адбылося паводле розных падлікаў у пэрыяд між VI—III тыс. да н.э.^[1][2][3] Прарадзіма самадыйцаў, хутчэй за ўсё, ахоплівала міжрэчча сярэдняй Абі й Енісею (цэнтар заходняе Сыбіры) і, верагодна, распасьціралася ў суседнія рэгіёны, не закранаючы прыпалярныя рэгіёны. Асаблівую важнасьць у выяўленьні прарадзімы самадыйцаў адыгралі рэканструяваныя назвы хваёвых пародаў дрэваў — зыходзячы з архаічнага, спрадвечнага характару назваў гэтых дрэваў мяркуецца, што самадыйцы пражывалі ў рэгіёне з нвяўнасьцю дадзеных дрэваў^[4].

Іншай прыкметнай асаблівасьцю зьяўлялася блізкае разьмяшчэньне носьбітаў прасамадыйскае мовы з носьбітамі правугорскае мовы, а таксама цесныя ўзаемныя кантакты зь няроднаснымі няўральскімі мовамі (мангольскімі, енісейскімі, індаэўрапейскімі, тунгуса-маньчжурскімі)^[4].

Распалася шляхам адасабленьня прапаўночнасамадыйскае мовы. Гэтаму паслужыла ўзаемнае адасабленьне самадыйцаў або ўварваньне іншых этнічных групаў^[4].

Лінгвістычная характарыстыка

Фанэтыка

• Галосныя:

Для прасамадыйскай мовы рэканструюецца даволі складаная сыстэма галосных гукаў:

	Пярэдняга шэрагу		Задняга шэрагу
	Неагубленыя	Агубленыя	Неагубленыя	Агубленыя
Верхняга ўздыму	i [i]	ü [y]	ï [ɯ]	u [u]
Сярэдняга ўздыму	e [e]	ö [ø]	ë [ɤ]	o [o]
Ніжняга ўздыму	ä [æ]		a [ɑ]	å [ɒ]
Рэдукаваныя	ø̈ [ə̟]		ø [ə̠]

Дзьве якасьці галосных на цяперашні момант захаваныя толькі ў нганасанскай мове, што заключаецца ў наяўнасьці адрозьненьня рэдукаваных галосных пярэдняга шэрагу й задняга шэрагу і супрацьпастаўленьні *i ды *e. У астатніх самадыйскіх мовах пасьля зьліцьця *e → *i ды *ø̈ → *ø адбылося павышэньне галоснага *ä у *e^[5].

Нягледзячы на вялікую колькасьць галосных гукаў, у прасамадыйскай мове адсутнічалі падоўжаныя галосныя і дыфтонгі. Адной з асаблівасьцяў рэканструяванае сыстэмы галосных зьяўляецца ўзьнікненьне пасьлядоўнасьці галосных, якая заключалася ў папярэдняй пазыцыі любога поўнага галоснага перад рэдукаваным (то бок, скарочаным) галосным /ə/ (напрыклад, *tuə (па-беларуску: «пяро»), *kåəså (па-беларуску: «чалавек»)). Гэтая сыстэма пасьлядоўнасьці не ўтварала дыфтонг зь дзьвюх вышэйадзначаных галосных з прычыны таго, што яны знаходзіліся ў розных складах слова. Сьляды гэтае зьявы захаваліся толькі ў частцы самадыйскіх моваў, перадусім у нганасанскай ды энецкай.

Як і шматлікія ўральскія мовы, прасамадыйская характарызавалася наяўнасьцю гармоніі галосных, якая ў прасамадыйскай мове выражалася падпарадкаваньнем знаходжаньня галосных пярэдняга або задняга шэрагу ў залежнасьці ад іх месца датычна суфіксаў. Між тым, дысгарманічныя словы, якія могуць аднаўляцца ў мове, сьведчаць на карысьць таго, што гармонія галосных у прасамадыйскай мове не зьяўлялася абсалютнай зьявай (напрыклад, *kålä — «рыба»).

• Зычныя:

У адрозьненьне ад сыстэмы галосных, сыстэма зычных гукаў не была настолькі разнастайнай і зьмяшчала толькі 13 гукаў:

	Лябіяльныя (губныя)	Зубныя	Палятальныя	Заднеязычныя (вэлярныя)
Выбухныя	p	t		k
Афрыкаты		c
Сыбілянты		s
Насавыя	m	n	ń	ŋ
Лятэральныя (бакавыя)		l
Дрыжачыя		r
Паўгалосныя	w		j

Варта адзначыць, што вызначэньне афрыкаты не зьяўляецца канчаткова відавочным; яна, магчыма, першапачаткова зьяўлялася рэтрафлексным [ʈ͡ʂ], а не зубным або альваэалярным [t͡s]. Гэты гук застаўся толькі ў сялькупскай мове, тады як у астатніх адбылося зьліцьцё гэтага гуку з гукам *t.

Як і ў праўральскай, у прасамадыйскай мове не дапускалася ўзьнікненьне клястэраў зычных (то бок, некалькіх зычных гукаў запар), таму слова магло пачынацца максымум з аднаго зычнага; іншым падабенствам з праўральскай была немагчымасьць зьяўленьня зычных *r, *ŋ у пачатку слова. Новай, адрознай рысай было абмежаваньне колькасьці зычных гукаў запар у канцы слова (ва ўсіх іх першы зычны ў канцы слова суседнічаў з *j, напрыклад *wajŋ — «подых»). Разам з гэтым, у словах дапускаліся спалучэньні з двух зычных гукаў у сярэдзіне слова і нават з трох, у выпадку, калі першым з трох зычных зьяўляўся *j (напрыклад, *wajkkə — «шыя»).

На ўзор праўральскае мовы, націск ў прасамадыйскай падаў заўжды на першы склад.

Паляталізацыя зычных, перадусім *k, адсочваецца ва ўсіх занатаваных самадыйскіх мовах. Гэтая зьява ўзьнікла ўжо пасьля існаваньня прасамадыйскае мовы і адлюстроўваецца па-рознаму ў асобных мовах у залежнасьці ад паводзінаў галосных^[6]:

• Ненецка-энецкая падгрупа: паляталізацыя *k, *s у /sʲ/.
• Нганасанская, сялькупская, камасінская мовы: паляталізацыя *k у /ʃ/, у нганасанскай таксама *s у /sʲ/ .
• Ненецка-энецкая падгрупа і нганасанская мова: паляталізацыя іншых зычных, што таксама паўплывала на галосныя гукі.

Серад іншых новых узьніклых рысаў адзначаюцца пратэза *ŋ, леніцыя пачатковага *p і фартыцыя паўзычных *w, *j.

• Зьяўленьне пачатковага /ŋ/ у словах, што пачынаюцца з галосных гукаў, у нганасанскай, ненецкай, энецкай мовах.
• Леніцыя прасамадыйскага пачатковага *p у /f/ у энецкай, у маторскай ды нганасанскай — у /h/ (/f/, аднак, заўважаецца ў старых сьведчаньнях нганасанскае мовы).
• Захаваньне пачатковага *w толькі ў ненецкай, у той час як у сялькупскай адбыўся пераход у /kʷ/, а ў іншых — у /b/.
• Захаваньне пачатковага *j толькі ў ненецкай ды энецкай, тады як у сялькупскай адбыўся пераход /tʲ/, у іншых мовах — у /dʲ/.
• Пераход /b/, /dʲ/ у насавыя /m/, /nʲ/ перад насавымі гукамі ўнутры слова ў камасінскай ды маторскай.

Граматыка

Прасамадыйская мова зьяўлялася тыповай аглютынацыйнай мовай зь невялікай дзеляй марфаналягічных зьменаў.

Вылучаліся тры лікі: адзіночны, дваісты і множны. Прыналежнасьць выражалася адпаведнымі суфіксамі.

Назоўнікі зьмяняліся па сямі склонах:

• Назоўны: без канчаткаў
• Родны: *-n
• Вінавальны: *-m
• Мясцовы: *-kə-nå / *-kə-nä
• Аблятыў: *-kə-t(ə)
• Давальны: *-kə-
• Падоўжны: *-mə-nå / *-mə-nä

Дзеяслоў узгадняўся паводле нахіленьня, часу, ліку і асобы.

Адрозьненьні

Большасьць гукаў праўральскае мовы перайшлі нязьменнымі ў прасамадыйскую. Серад зьменаў адзначаюцца^[6][7]:

• Праўральскае *s, ś > прасамадыйскае *t, s.
• Праўральскае *δ > прасамадыйскае *r.
• Праўральскае *δ́', а таксама праўральскае *l у большасьці пазыцыяў > прасамадыйскае *j. *l засталося перад праўральскім *ï^[8], а таксама ў інтэрвакальнай пазыцыі ў прасамадыйскай.
• Праўральскае *x > прасамадыйскае *ø (у выпадку пазыцыі гуку перад зычнай)
• Праўральскае *u > прасамадыйскае *ø (перад каранёвым праўральскім *a)
• Праўральскае *ï > прасамадыйскае *ë (у закрытых складах)
• Праўральскае *ü > прасамадыйскае *i. Прасамадыйскае *ü мае другаснае паходжаньне
• Перадкаранёвае праўральскае *i скарацілася ў прасамадыйскай у *ø̈/ø (гармонія галосных), потым — страцілася (у выпадку, калі не знаходзілася перад клястэрам зычных).
• Праўральскія *a, o галоўным чынам перайшлі ў прасамадыйскае *å, хоць у многіх выпадках зьяўляецца таксама *a; зьява ёсьць не да канца дасьледжанай.
• Праўральскі *å у канцы кораню ператварыўся ў прасамадыйскай у *ä у пазыцыі пасьля лятэральных зычных (праўралськае *lабо *δ́; гэта ўказвае на прамежкавую стадыю *ĺ у разьвіцьц апошняга.)
• Захаваньне *o ў аднаскладовых каранёх.
• Страта праўральскіх *k, *x, *w, *j між галоснымі ў каранёх тыпу *CVCi, яякія саступілі прасамадыйскім аднаскладовым караням.
• Страта праўральскага *k і перадзычнага *w у мэдыяльных спалучэньнях зычных.

Прыклады:

• Праўральскае *äjmä «ігла» > прасамадыйскае *äjmä
• Праўральскае *kala «рыба» > прасамадыйскае *kålä
• Праўральскае *muna «яйка» > прасамадыйскае *mønå
• Праўральскае *weti «вада» > прасамадыйскае *wet
• Праўральскае *nüδi «ручка» > прасамадыйскае *nir
• Праўральскае *ïpti «валасы» > прасамадыйскае *ëptø
• Праўральскае *täwði «поўны» > прасамадыйскае *tärø̈
• Праўральскае *mośki- «поўны» > прасамадыйскае *måsø-
• Праўральскае *suksi «лыжы» > прасамадыйскае *tutø
• Праўральскае *ńïxli «страла» > прасамадыйскае *ńëøj
• Праўральскае *käxli «мова» > прасамадыйскае *käøj