Трубяцкая разьня

Трубяцка́я разьня́^{[1][2][3][4][5]} — масавае забойства мірнага насельніцтва Амсьціслава, учыненае 22 ліпеня 1654 году маскоўскімі войскамі ў пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667). У разьні загінулі практычна ўсе жыхары места^[6] (ад 10 да 15^{[1][3][7][8][9][10]} тыс. чал.), сам Амсьціслаў амаль цалкам зьнішчылі^[11].

Фрэскі кармэліцкага касьцёла: узяцьце маскавітамі замка (налева) і разьня мірнага насельніцтва (направа)

Апроч Трубяцкой разьні, таксама зазначаецца разьня^[12] ў Берасьці, учыненая маскоўскім войскам пад камандаю Івана Хаванскага 13 студзеня 1660 году. У выніку яе захопнікі забілі каля 1,7 тыс. чал.^[13], а само места цалкам зьнішчылі^[2][14]. Яшчэ адну разьню 8 жніўня 1655 году маскоўскія захопнікі ўчынілі ў Вільні, дзе забілі палову жыхароў места^[15].

Гісторыя

Па захопе Рослава, у ліпені 1654 году маскоўскія войскі на чале з Аляксеем Трубяцкім узялі ў аблогу Амсьціслаў, сталіцу аднаго зь дзевяці ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага. Пад ахову ваяводзкага места з магутным горадам (замкам) зьбегся паспаліты люд з далёкіх ваколіцаў, захапіўшы з сабой дакумэнты і ўсю магчымую рухомую маёмасьць: «…все панове обывателе воеводства Мстиславского… до города Мстиславского з жонами, з детьми, з справами и зо всеми маетностями заехавшы спровадили»^[a]. Неўзабаве на дапамогу амсьціслаўцам падышло войска рослаўскага ўрадніка М. Похалаўскага. Аднак у баі маскоўскія захопнікі разьбілі гэтае войска, у выніку чаго больш за 500 чалавек трапіла ў палон^[16][17][18].

Амсьціслаў абараняла ваколічная шляхта і мяшчане пад камандаю Яна Станкевіча. Маскоўскія ваяводы даволі хутка захапілі і спалілі астрог, але здабыць замак ня здолелі. Тады яны паабяцалі амсьціслаўцам «великие дары и волности», агітавалі здацца, аднак абаронцы места, «сурова отповедаючы» адбіваліся і спадзяваліся на дапамогу.

У выніку прыступу 22 ліпеня «великою потугою и усилством през штурм»^[b] захопнікі авалодалі местам. Паводле шматлікіх сьведчаньняў відавочцаў тых падзеяў, пераможцы «места агнём выпалілі і людзей пасеклі»^[19]; «народ усялякі шляхецкі, мяшчанаў і жыдоў, а таксама простых людзей у пень высеклі, потым адтрубіўшы, сярод трупаў жывых знаходзілі і ў палон на Маскву забіралі, а скарбы ўсялякія забраўшы, замак і паркан увесь агнём спалілі і дазваньня спустошылі»^[c][2][9]. У часе ўзяцьця места, як сьцьвярджаюць гістарычныя крыніцы, захопнікі зьнішчылі шмат помнікаў пісьменства.

У дакумэнтах Маскоўскай дзяржавы адзначалася, што пры захопе Амсьціслава агулам забілі больш за 10 тысячаў чалавек, у некаторых маскоўскіх актах^[d] сустракаюцца паведамленьні пра 15 тысячаў ахвяраў. У жывых пакінулі толькі 700 чалавек, пераважна рамесьнікаў, якіх прывялі да прысягі маскоўскаму гаспадару. Неўзабаве многіх зь іх гвалтоўна вывезьлі ў глыб Масковіі^[2]. Невялікую частку жыхароў Амсьціслава, што выжылі, доўгі час называлі «недасекамі»^[20].

Маскоўскі гаспадар Аляксей Міхайлавіч у сваёй грамаце Б. Хмяльніцкаму пісаў^[16][17][18], што Амсьціслаў

узяты прыступам і шляхты, палякаў і літвы і іншых служылых людзей і ксяндзоў і езуітаў і іншага іх чыну забіта больш за дзесяць тысячаў чалавек. Арыгінальны тэкст  (рас.) взяты взятьем и шляхты, поляков и литвы и иных служылых людей и ксендзов и езвуитов и иного их чину побито больши десяти тысяч человек.

Паводле гісторыка Генадзя Сагановіча, з 33 тысячаў жыхароў Амсьціслава па разьні засталося жыць ня больш за тры тысячы^[21]. Неўзабаве ў ваколіцах места разгарнуўся найбольш актыўны ў Вялікім Княства Літоўскім народны партызанскі рух. Напрыклад, у ліпені 1654 году трохтысячны аддзел сялянаў з Калесьнікаўскай воласьці заатакаваў пад Амсьціславам войска ваяводы Трубяцкога, у якім налічвалася да 15 тысячаў ратнікаў^[21].

Археоляг Леанід Аляксееў у сваёй лічбе аб раскопках на Замчышчы адзначаў, што культурны пласт падзяляецца на тры часткі: ніжні — рэшткі жыцьцядзейнасьці места да 1654 году, сярэдні — папялішча, якое датуецца 22 ліпеня 1654 году, верхні — агароды^[22]. Спалены Амсьціслаў назаўжды страціў былое значэньне, а замак спыніў сваё існаваньне^[23].

У касьцёле Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі захавалася фрэска XVII ст., прысьвечаная Трубяцкой разьні. На ёй адлюстроўваецца аблога места і забіцьце манахаў. Прозьвішчы палеглых законьнікаў: Ігумен (прыёр) а. Мэльхіёр Таргоўскі, прапаведнік а. Аляксей Борх, а таксама а. Арсень Гладышэвіч.

Паводле гісторыка і этнографа Міхала Без-Карніловіча, памяць пра падзеі 1654 году пад назвай «Рэзь Трубяцкога» захоўвалася ў народных паданьнях яшчэ ў сярэдзіне XIX ст.^[24]

Савецкая цэнзура

У 1985 годзе выйшла апошняя кніга Ўладзімера Караткевіча (памёр у 1984 годзе) «Мсціслаў: эсэ пра гісторыю і людзей адной зямлі», у якой савецкая цэнзура без аніякіх тлумачэньняў цалкам выразала фрагмэнт пра Трубяцкую разьню^[25].

Савецкі гісторык Лаўрэнці Абэцэдарскі, якога вінавацяць у сьвядомай аднабаковасьці^[26][27][28] і фальсыфікацыях^[29][30][31] дзеля адмаўленьня нацыянальнага пачатку ў гісторыі Беларусі, якую ён лічыў часткай гісторыі Расеі^[32][33], спрабаваў аспрэчыць факт разьні^[34], грунтуючыся на пазьнейшых маскоўскіх дакумэнтах^[35]. Апроч таго, Абэцэдарскі ставіў пад сумнеў праўдзівасьць актаў, апублікаваных уладамі Расейскай імпэрыі ў 34 томе «Актов, издаваемых Виленскою комиссиею для разбора древних актов», сьцьвярджаючы, што такім чынам шляхта хацела ўтоіць уцёкі і здаваньне замку^[35]. Пры гэтым ён ніяк не камэнтаваў і, увогуле, ігнараваў наяўнасьць дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы, у якіх паведамляецца пра разьню і вялікую колькасьць забітых жыхароў Амсьціслава.

Глядзіце таксама

• Генацыд
• Русіфікацыя Беларусі

Заўвагі

1. №143 — 1660 г. Июля 20. Заявление зем. Александра Плескачевского об участии в обороне Мстиславского замка от московских войск, при чем были утрачены им все документы и имущество и он сам попал в плен // Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. — Вильна, 1909. Т. 34. С. 157.
2. №10 — 1654 г. Июля 24. Заявление земянки Екатерины Кисель о пропаже документов во время взятия русскими города Мстиславля // Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. — Вильна, 1909. Т. 34. С. 9.
3. №310 — 1664 г. Июля 18. Заявление земянина Яна Котла о злоключениях при осаде Мстиславского замка Московскими войсками // Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. — Вильна, 1909. Т. 34. С. 349.
4. Записка о военных действиях во время Польского похода 1655 года, с росписью покоренных Русскими войсками городов // Акты, собранные в библиотеках и архивах России. Т. 4. — СПб., 1836. С. 128.