Амсьціслаў

Амсьці́слаў — места ў Беларусі, на рацэ Віхры. Адміністрацыйны цэнтар Амсьціслаўскага раёну Магілёўскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 10 343 чалавекі^[1]. Знаходзіцца за 95 км ад Магілёва, за 19 км ад чыгуначнай станцыі Ходасы (лінія Ворша — Крычаў). Вузел аўтамабільных дарог на Магілёў, Горкі, Крычаў, Чавусы, Хаславічы.

Амсьціслаў лац. Amścisłaŭ
Касьцёл кармэлітаў і Замкавая гара
Герб Амсьціслава Сьцяг Амсьціслава
Першыя згадкі:	1135
Магдэбурскае права:	16 жніўня 1634
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Магілёўская
Раён:	Амсьціслаўскі
Вышыня:	203 м н. у. м.
Насельніцтва:	10 343 чал. (2018)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2240
Паштовыя індэксы:	213470, 213472, 213452, 213453
СААТА:	7246501000
Нумарны знак:	6
Геаграфічныя каардынаты:	54°1′10.6″ пн. ш. 31°43′28.9″ у. д.
Амсьціслаў на мапе Беларусі ± Амсьціслаў Амсьціслаў
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
https://mstislavl.gov.by

Амсьціслаў — магдэбурскае места, цэнтар гістарычнага рэгіёну, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся гарадзішчы Дзявочая і Замкавая горы, фрагмэнты даўняга Тупічэўскага манастыра (зруйнаваны савецкімі ўладамі), барокавы комплекс езуіцкага калегіюма з касьцёлам Сьвятога Міхала, клясыцыстычныя Траецкая і Спаская цэрквы і перабудаваны расейскімі ўладамі пад мураўёўку колішні касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай пры кляштары бэрнардынаў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаецца касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі пры кляштары кармэлітаў, помнік архітэктуры віленскага барока з унікальнымі фрэскамі, прысьвечанымі гвалту над мірным насельніцтвам з боку маскоўскіх захопнікаў у 1654 годзе. Гэты і іншыя архітэктурныя помнікі Амсьціслава з савецкіх часоў знаходзяцца ў занядбаным стане і патрабуюць неадкладнай кансэрвацыі і рэстаўрацыі.

Назва

Амсьціслаў, з мапы 1695 г.

Тапонім Амсьціслаў утварыўся ад імя Мсьціслаў (імаверна, ад асновы мост — масьціць)^[2]. Летапісны заснавальнік места, князь смаленскі Расьціслаў Мсьціславіч, унук Уладзімера Манамаха, ушанаваў у ягонай назьве памяць пра свайго бацьку Мсьціслава Вялікага^[3]. Варыянты напісаньня назвы ў гістарычных крыніцах: Мстислав, Мстиславль. Варыянт лацінскага напісаньня назвы места на мапе 1695 году — Mscislau.

У сучаснай беларускай мове (клясычны правапіс) старадаўні тапонім і вытворны ад яго прыметнік аформіўся з устаўным галосным «а»: Амсьціслаў — амсьціслаўскі^[4], што адпавядае традыцыйнаму вымаўленьню мясцовых жыхароў^[5][6]. Цяперашняе афіцыйнае напісаньне назвы места — Мсціслаў, тым часам у нарматыўным даведніку «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь» форма Амсціслаў фіксуецца як варыянтная. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. Мовазнаўца Валянціна Лемцюгова зьвяртае ўвагу на тое, што форма Амсьціслаў адлюстроўвае адну з характэрных фанэтычна-артаграфічных асаблівасьцяў беларускай мовы (наяўнасьць прыстаўных галосных) і таму зусім заканамерна можа прэтэндаваць на нарматыўную^[7]. Разам з тым яна аддае перавагу форме Мсьціслаў з прычыны большай блізкасьці да старажытнай марфалягічнай формы (Мстиславль), што дазваляе рэканструяваць паходжаньне назвы места. Тым часам мовазнаўца Вінцук Вячорка паказвае, што зьбег зычных у пачатку назвы ўсё ж вымагае прыстаўнога галоснага — дзеля мілагучнасьці і зручнасьці вымаўленьня. У якасьці абгрунтаваньня слушнасьці назвы Амсьціслаў ён прыводзіць наяўную ў мясцовых гаворках спрошчаную форму Амці́слаў, прытым гэтая форма (як і асноўная назва Амсьціслаў) ужываецца незалежна ад таго, на які гук (зычны або галосны) сканчаецца папярэдняе слова^[8].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Амсьціслава

Раньнія часы

Юры, князь Мсьціслаўскі і ягоная жонка Соф'я

Першы пісьмовы ўпамін пра Амсьціслаў зьмяшчаецца ў грамаце князя смаленскага Расьціслава, якая датуецца 1136—1150 гадамі^[9], хоць у пазьнейшай летапіснай крыніцы падаецца больш раньняя дата заснаваньня паселішча — 1135 год^[3].

Пад 1156 годам Амсьціслаў упамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе як горад Смаленскага княства. Старажытнае паселішча ўзьнікла на Замкавай гары (дасьледнікі ў 1959—1969 гадох выявілі тут культурны пласт з прадметамі ХІІ—XVІІ стагодзьдзяў, драўлянымі пабудовамі, маставымі) і складалася з замка, умацаванага ровам і валамі, і вакольнага места. У 2-й палове ХІІ ст. Амсьціслаў, імаверна, быў другой рэзыдэнцыяй смаленскіх князёў. У 1180 годзе Раман Расьціслававіч адпісаў паселішча ў валоданьне свайму сыну Мсьціславу, які пераўтварыў яго ў сталіцу ўдзельнага княства. Расьціслаў Раманавіч — першы князь амсьціслаўскі.

Вялікае Княства Літоўскае

У сярэдзіне XІV ст.^[9] вялікі князь Альгерд выдзяліў Амсьціслаў з Смаленскага княства і далучыў да Вялікага Княства Літоўскага, дзе места засталося ў валоданьні тутэйшай княскай дынастыі. Тагачаснае Амсьціслаўскае княства яднала ў сваім складзе воласьці ўздоўж сярэдняй плыні Сажа і Дняпра: Магілёў, Цяцерын, Княжыцы, Дрокаў, Крычаў, Папова Гара і Мглін, а таксама далучаную Вітаўтам воласьць Малохву ўздоўж правага берага ракі Віхры і яе прытока Малохвы.

Фрэскі кармэліцкага касьцёла: узяцьце замка маскоўскім войскамі (налева) і Трубяцкая разьня, учыненая акупантамі (направа)

Гербы Амсьціслаўскага княства і ваяводзтва з Пагоняй

У XІV—XV стагодзьдзяў Амсьціслаў быў гандлёва-рамесным цэнтрам, цесна зьвязаным эканамічна з Магілёвам, Вільняй, Кракавам, Ноўгарадам, Разаньню і іншымі местамі. У 1359 годзе вялікі князь Альгерд пасадзіў у Амсьціславе свайго намесьніка, а пазьней перадаў места свайму сыну Лугвену, заснавальніку роду князёў Мсьціслаўскіх^[9]. У 1386 годзе каля места адбылася бітва на рацэ Віхры(be). 15 ліпеня 1410 году мясцовая харугва ўзяла ўдзел у Грунвальдзкай бітве.

У 1501 годзе пад Амсьціславам адбылася бітва паміж войскамі ВКЛ і Масковіі, у якой перамогу атрымалі маскоўскія войскі. Апошнія, аднак, ня здолелі захапіць горад. На той жа час прыпадае згасаньне роду Лугвенавічаў, а Амсьціслаўскае княжаньне праз шлюбныя зьвязкі перайшло да заслаўскіх князёў. З 1527^[9] году Амсьціслаў праз згасаньне роду Заслаўскіх перайшоў у валоданьне вялікага князя Жыгімонта Аўгуста і стаў цэнтрам староства. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў места атрымала статус сталіцы Амсьціслаўскага ваяводзтва, у склад якога ўвайшла тэрыторыя колішняга Амсьціслаўскага княства, Крычаўскай воласьці і прыватных маёнткаў, папярэдне вылучаных зь іхнага складу^[10]. У 1614 годзе ў Амсьціславе збудавалі першы касьцёл з фундацыі старосты Пятра Паца.

16 жніўня 1634 году кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў Амсьціславу Магдэбурскае права і мескі герб: «у залатым полі збройная рука зь мечам — Малая Пагоня»^[11]. У 1637 годзе насупраць Замкавай гары збудавалі касьцёл і кляштар кармэлітаў, з 1654 году пачаў дзеяць кляштарны комплекс дамініканаў. У 1641 годзе непадалёк ад Амсьціслава браты Маскевічы заснавалі Тупічэўскі мужчынскі манастыр. У 1690 годзе ў месьце зьявіліся езуіты, якія заснавалі тут місію, пазьней — рэзыдэнцыю і калегіюм^[9].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Амсьціслава і ваколіцаў ліцьвінамі: «литвин мстисловец Юря Телега» (1609—1610 гады)^[12], «…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин^[a], белорусец Мстиславского повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету» (1631 год)^[15], «литвин Куземка Головач… шляхтич… Мстиславского повету» (1632 год)^[16], «…литвин — белорусец Степан Голынский <…> Мстиславского повету» (1633 год)^[17], «литвин… Андрюшка Петров, купец мстисловец» (1644 год)^[18]. Паводле каталёгу студэнтаў Грэцкай калегіі ў Рыме, Аўгустын Тамашэўскі азначаецца як Lithuanus, Mscislavia (1780 год)^[19].

22 ліпеня 1654 году ў пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай маскоўскія захопнікі на чале з А. Трубяцкім учынілі ў Амсьціславе крывавы гвалт, у выніку якога загінулі амаль 15 000 чалавек, у жывых засталіся толькі каля 700 месьцічаў^[20]. Места знаходзілася пад акупацыяй да 1661 году. Па вайне Амсьціслаў надоўга заняпаў і больш ніколі не дасягнуў былой велічы.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Гербы места: гістарычны Малая Пагоня і штучны расейскі

Касьцёл бэрнардынаў да маскоўскай перабудовы (налева) і ў 2008 г. (направа)

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Амсьціслаў апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам правінцыі (з 1773 году цэнтар павету Магілёўскай губэрні). У гэты час тут дзеялі 6 мураваных цэркваў, 4 каталіцкія кляштары і адна драўляная царква. У 1781 годзе расейскія ўлады даравалі месту новы герб: у ніжняй часцы шчыта знаходзілася выява чырвонай лісіцы «якіх зьвяроў у ваколіцах гэтага места вельмі шмат маецца» (рас. каковыми зверьми окрестности сего города весьма изобилуют), у верхняй частцы — палова гербу Расейскай імпэрыі, аднак у 1797 годзе імпэратрыца расейская Кацярына II унесла зьмены ў герб: «чырвоны воўк галава ўлева» (рас. червлёный волк голова влево). На 1785 год у Амсьціславе было 502 двары, у 1791 годзе адкрылася шляхецкая, а ў 1810 годзе — духоўная вучэльня. У 1802 годзе ў месьце збудавалі сьвечкавы завод.

На 1852 год у Амсьціславе працавалі расейскія двухклясная народная вучэльня, дваранская вучэльня, прыватная жаночая школа і 2 жыдоўскія вучэльні. У 1861 годзе працавалі вапнавы завод (з 1830 году), 2 плісавыя мануфактуры, фабрыка баваўняных тканін (з 1833 году) і крупадзёка, з 1865 году пачала працаваць гарбарня, з 1867 году — цагельня, з 1874 году — маслабойня. Дзеяла паштовая станцыя на тракце Ворша — Клімавічы — Касьцюковічы, якая ў 1880 годзе мела 10 коней. У 1883 годзе адкрылася тэлеграфная станцыя, працавалі 136 крамаў, штогод праводзіліся 4 кірмашы.

Паводле перапісу 1897 году, у Амсьціславе дзеялі меская, духоўная і прыходзкая вучэльні, 17 дробных прадпрыемстваў, 3 лякарні. На 1914 год тут было 1048 будынкаў, зь іх 25 — мураваныя, працавалі 28 фабрыкаў і заводаў з агульнай колькасьцю ў 120 работнікаў, якія перапрацоўвалі сельскагаспадарчую сыравіну (вінакурня, паравы і вадзяны млыны, крупадзёрні, маслабойні, ваўначоска, мылаварня, цагляныя і ваннавыя прадпрыемствы, шкіпідарна-дзягцярны завод). У месьце была адна лякарня на 28 месцаў, амбуляторыя, аптэка, тры аптэкарскіх магазыны, 3 лекары, 4 аптэкары, 6 акушэрак і 6 фэльчараў на ўвесь павет. Колькасьцю шынкоў Амсьціслаў займаў другое месца ў губэрні пасьля Магілёва. Места асьвятлялася 82 газавымі ліхтарамі, вадой жыхары карысталіся з ракі і студняў. У 1899—1900 гадох выходзіла штотыднёвая газэта «Белорусский Комиссионер», у 1902 годзе — газэта «Белорусский корреспондент».

• Старая графіка Амсьціслава
• 
  Бэрнардынскі кляштар, па 1816 г.
• 
  Траецкая царква, 1825 г.
• 
  Панарама, каля 1840 г.
• 
  Панарама, 1872 г.

• 
  Панарама, 1882 г.
• 
  Тупічэўскі манастыр, XIX ст.
• 
  Тупічэўскі манастыр. Духаўская царква, 1911 г.
• 
  Тупічэўскі манастыр. Духаўская царква, 1911 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Амсьціслаў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1920 годзе газэта Наша Ніва пісала, што ў Амсьціслаўскім павеце дзее партызанскі аддзел, які змагаецца за незалежнасьць Беларусі^[21].

У 1924 годзе Амсьціслаў вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну Калінінскай акругі (з 1938 году ў Магілёўскай вобласьці). У 1928 годзе ў месьце збудавалі электрастанцыю. У 1930-я гады ў Амсьціславе працавалі пэдагагічны і фінансавы тэхнікумы, 4 сярэднія школы і школа-сямігодка, рэспубліканская школа слыху і мовы, школа працоўнай моладзі, 2-гадовая сярэдняя школа пэрсаналу, школа брыгадзіраў трактарных брыгадаў, раённая школа жывёлаводаў, дашкольная ўстанова, 3 дзіцячыя дамы, лякарня, амбуляторыя, аптэка, дзіцячы-жаночая кансультацыя, станцыі санітарна-эпідэмічнай і хуткай дапамогі, вэтэрырная лячэбніца, бібліятэка, дом культуры, клюбы, гістарычны і пэдагагічны музэі. У Другую сусьветную вайну з 14 ліпеня 1941 да 28 верасьня 1943 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

2 сьнежня 2000 году на чарговым паседжаньні ўлады Амсьціслава зацьвердзілі герб места і раёну, распрацаваны Дзяржаўнай геральдычнай службай.

• Места на старых здымках
• 
  Панарама места з Траецкай гары, 1860-я гг.
• 
  Замкавая гара
• 
  Касьцёл кармэлітаў
• 
  Вуліца Кармэліцкая. Касьцёл езуітаў

• 
  Вуліца Бэрнардынская. Колішні касьцёл бэрнардынаў па перабудове
• 
  Вуліца Парадная. Царква Сьвятой Тройцы
• 
  Тупічэўскі манастыр
• 
  Казімераўская Слабада. Драўляная сынагога

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVIII стагодзьдзе: 1773 год — 2910 чал., зь іх 989 муж. і 955 жан. хрысьціянаў, 493 муж. і 473 жан. юдэяў^[22]; 1777 год — 6137 чал. (2842 муж., 3295 жан.); 1783 год — 2850 чал.
• XIX стагодзьдзе: 1802 год — больш за 3 тыс. чал.; 1825 год — 3492 чал.; 1855 год — 6478 чал.; 1862 год — 8514 чал, зь іх 4946 юдэяў і 586 каталікоў; 1880 год — 7712 чал (3893 муж. і 3819 жан.), зь іх 3065 праваслаўных, 137 рыма-каталікоў, 2 эвангелісты і 4508 юдэяў^[22]; 1897 год — 8514 чал., зь іх 38% пісьменных; 1900 год — 10 145 чал.
• XX стагодзьдзе: 1911 год — 16 181 чал.; 1912 год — 16 371 чал., зь іх 80% мяшчанаў і рамесьнікаў, 8% сялянаў, 12% шляхты, духавенства і купцоў^[23]; 1926 год — 8041 чал.; 1927 год — 8,1 тыс. чал.; 1943 год — 3512 чал.; 1959 год — 8,1 тыс. чал.^[24]; 1979 год — 10,1 тыс. чал.; 1991 год — 11,6 тыс. чал.; 1998 год — 12,5 тыс. чал.^[25]
• XXI стагодзьдзе: 2004 год — 11,4 тыс. чал.; 2006 год — 11,7 тыс. чал.; 2008 год — 11,6 тыс. чал.^[26]; 2009 год — 10 804^[27] чал. (перапіс); 2015 год — 10 437 чал.^[28]; 2016 год — 10 376 чал.^[29]; 2017 год — 10 370 чал.^[30]; 2018 год — 10 343 чал.^[1]

Адукацыя

У Амсьціславе працуюць ліцэй, каледж, 2 сярэднія, спартовая, некалькі спэцыялізаваных школ, школа мастацтваў імя М. Чуркіна.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць лякарня і паліклініка.

Культура

Дзеюць раённы цэнтар культуры і народнай творчасьці, раённы дом рамёстваў, 2 бібліятэкі (цэнтральная і дзіцячая), раённы навукова-мэтадычны цэнтар. З 2001 году ў месьце штогод праходзіць Беларускі фэст камэрнай музыкі.

Забудова

Плян

У Амсьціславе захаваўся гістарычны плян, у структуру якога ўваходзяць помнікі архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў, а таксама помнікі археалёгіі (Траецкая, Замкавая і Дзявочая горы). Забудова галоўнай восі — 2—3-павярховыя дамы, цэнтру — 2—5-павярховыя. На вольных тэрыторыях уздоўж Магілёўскай шашы ўзводзяцца шматпавярховыя будынкі. У 1985 годзе зьявіўся праект рэгенэрацыі гістарычнага цэнтру, які прадугледжвае захаваньне старога пляну, яго рэканструкцыю з мэтай наданьня месту значэньня турыстычнага цэнтру.

• Старыя мапы і пляны Амсьціслава
• 
  Праект, 1778 г.
• 
  Праект, 1800 г.
• 
  Праект, 1833 г.
• 
  1912 г.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
Варашылава вуліца	Шамаўская вуліца
Калініна вуліца	Красная вуліца
Камсамольская вуліца	Бэрнардынская вуліца
Камунарная вуліца	Манастырская вуліца
Карла Маркса вуліца	Правальная-Слабадзкая вуліца
Кірава вуліца	Кармэліцкая вуліца
Леніна вуліца	Кіеўская вуліца
Пралетарская вуліца	Смаленская вуліца
Рэспубліканская вуліца	Пустынская вуліца
Савецкая вуліца	Парадная вуліца
Урыцкага вуліца	Пірагоўская вуліца
Юрчанкі вуліца	Спаская вуліца[b]

З урбананімічнай спадчыны Амсьціславу да нашага часу гістарычныя назвы часткова захавалі вуліцы Кармэліцкая і Пірагоўская (афіцыйна гэтыя назвы вярнулі 2 верасьня 2016 году^[31]). Гістарычны Рынак атрымаў назву ў гонар Пятра Мсьціслаўца.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Амсьціслава
ААТ «Амсьціслаўскі масласырзавод» філія РУВП «„Магілёўхлебпрам“ Амсьціслаўскі хлебазавод» ПУП «Амсьціслаўскі каапнарыхтпрам» ААТ «Амсьціслаўлён»

Турыстычная інфармацыя

На гістарычным Рынку. Гандлёвыя рады

Інфраструктура

Дзее Амсьціслаўскі гістарычна-археалягічны музэй. З 2008 году ў месьце штогод праводзіцца сьвята сярэднявечнай культуры — «Рыцарскі фэст». Спыніцца можна ў мескім гатэлі.

У ХІІ—ХІХ стагодзьдзях Амсьціслаў стаў буйным цэнтрам ганчарных рамёстваў і архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі^[32].

Помнікі: Пятру Мсьціслаўцу (1986 год, каля езуіцкага касьцёла; 2001 год, на гістарычным Рынку)

Славутасьці

Помнік Пятру Мсьціслаўцу

• Помнікі археалёгіі: Дзявочая гара, Замкавая гара, два селішчы (XVI—XVIII стагодзьдзі)
• Помнікі грамадзянскай архітэктуры (XVIII — пачатак ХХ ст.), у тым ліку вайсковая ўстанова, дом ліхвяра В. Віленкіна, гандлёвыя рады, гатэль «Лёндан», земская ўправа, лямус, мужчынская гімназія, павятовая вучэльня, пажарная вежа, паравы млын, пошта, скарбніца, шляхецкі сход і гатэль «Парыж»
• Помнікі сакральнай архітэктуры
  • Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія: манастыр Тупічэўскі Духаўскі (Канстантынопальскі патрыярхат), у тым ліку брамы і агароджа (XIX ст.); царква Сьвятога Спаса (ХІХ ст.); царква Сьвятой Тройцы (1834, значна перабудаваная; Маскоўскі патрыярхат); царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (1871, мураўёўка; Маскоўскі патрыярхат)
  • Рымска-каталіцкія: касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай (1775, пацярпеў ад маскоўскай перабудовы 2-й паловы XIX ст.; цяпер царква Аляксандра Неўскага Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату), касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (XVII ст.), касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў (XVII—XIX стагодзьдзі)

Каля падножжа Замкавай гары знаходзіцца крыніца Кагальны калодзеж — гідралягічны помнік прыроды мясцовага значэньня.

Страчаная спадчына

• Замак (XIV ст.)
• Помнікі сакральнай архітэктуры
  • Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія: манастыр Тупічэўскі Духаўскі (Канстантынопальскі патрыярхат), у тым ліку цэрквы Сьвятога Духа (1645), Сьвятога Мікалая, Ўвядзеньня Багародзіцы (1771) і Прачыстай Багародзіцы (1895); царква Сьвятога Апанаса
  • Рымска-каталіцкія: касьцёл і кляштар дамініканаў (XVII ст), кляштар бэрнардынаў (XVIII ст.), кляштар кармэлітак, кляштар марыявітак
  • Юдэйскія: сынагога (XVIІI ст.)

Галерэя

Помнікі сакральнай архітэктуры

• Сакральныя будынкі
• 
  Касьцёл і кляштар кармэлітаў
• 
  Касьцёл кармэлітаў, галоўны алтар
• 
  Касьцёл і калегіюм езуітаў
• 
  Касьцёл езуітаў, бакавы фасад

• 
  Царква Сьвятой Тройцы
• 
  Колішні касьцёл бэрнардынаў, цяпер царква Аляксандра Неўскага
• 
  Спаская царква
• 
  Узьвіжанская царква-мураўёўка

Іншыя славутасьці

• Іншыя славутасьці
• 
  Замкавая гара
• 
  Замкавы роў
• 
  Земская ўправа
• 
  Мужчынская гімназія

• 
  Шляхецкі сход і гатэль «Парыж»
• 
  Скарбніца
• 
  Павятовая вучэльня
• 
  Лямус

Месты-сябры

Пералік местаў-сяброў Амсьціслава
Сіламяэ, Эстонія

Асобы

• Ізраіль Басаў (1918—1994) — беларускі жывапісец і графік
• Сымон Дубінаў (1860—1941) — жыдоўскі гісторык
• Ільля Капіевіч (~1651—1714) — асьветнік, выдавец, пісьменьнік
• Абрам Маневіч (1881—1942) — мастак-мадэрніст
• Яўген Марцыноўскі (1874—1934) — навуковец-бактэрыёляг
• Пётра Мсьціславец (~XVI ст.) — першадрукар і гравёр
• Сьцяпан Палубес (~XVІI ст.) — кафляных справаў майстар
• Міхась Ткачоў (1942—1992) — беларускі гісторык, археоляг, грамадзка-палітычны дзяяч
• Алег Трусаў (нар. 1954) — беларускі археоляг, палітык і грамадзкі дзяяч

Заўвагі

1. Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[13] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[14]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
2. Плян з гістарычна-археалягічнага музэю