Эскімоска-алеуцкія мовы

Эскімоска-алеу́цкія мовы (таксама вядомыя як эскалеуцкія^[1] альбо інуіцка-юпіцка-унанганскія^[2]) — адна зь першасных моўных сем'яў, на мовах якой размаўляюць у Алясцы, поўначы Канады, Грэнляндыі і ўсходнім ускрайку Чукоцкага паўвостраву. Падзяляецца на дзьве галіны — эскімоскую і алеуцкую.

Эскімоска-алеуцкая сям’я
эскалеуцкая, інуіцка-юпіцка-унанганская
Народнасьць	эскімосы, алеуты
Арэал	Аляска, паўночная Канада, Грэнляндыя, поўнач Далёкага Ўсходу Расеі
Лінгвістычная клясыфікацыя	Эскімоска-алеуцкая сям’я
Склад	эскімоскія, алеуцкія галіны
Колькасьць носьбітаў	блізу 85 000 чал.
ISO 639-5:	esx
Эскімоска-алеуцкія мовы на мапе Амэрыкі

Алеуцкая галіна ў сваім складзе зьмяшчае толькі адну мову — алеуцкую, распаўсюджаную на Алеуцкіх астравох і астравох Прыбылова, што на паўднёвы захад ад Аляскі. Мова падзяляецца на некалькі дыялектаў.

Эскімоская галіна мае падзел на дзьве групы, юпіцкую і інуіцкую. Юпіцкая група складаецца зь некалькіх моваў, распаўсюджаных на захадзе і паўднёвым захадзе Аляскі, а таксама на ўсходзе Чукоткі. Інуіцкая група мае ў сваім складзе толькі адну мову (інуіцкая мова), распаўсюджаную на паўночны ўсход ад арэалу юпіцкіх моваў, а менавіта на поўначы Аляскі, Канадзе і Грэнляндыі. Інуіцкая мова ахоплівае вялікую тэрыторыю і падзяляецца на некалькі дыялектаў. Геаграфічна суседнія дыялекты лінгвістычна вельмі блізкія адзін да аднаго, тады як дыялекты краёў арэалу інуіцкае мовы (напрыклад, астравоў Дыяміда, што паміж Чукоткай і Аляскай, і ўсходу Грэнляндыі) маюць вялікія адрозьненьні^[3], праз што інуіцкую мову нярэдка могуць лічыць некалькімі асобнымі мовамі.

Існуе сірэніцкая мова, клясыфікацыя якой як эскімоска-алеуцкай даведзеная, аднак ня вызначаная яе пазыцыя адносна галінаў сям'і. Некаторымі дасьледаваньнямі мова лічыцца як частка юпіцкіх^[4], тады як паводле іншых зьвестак мова лічыцца трэцяй, асобнай галіной у складзе эскімоска-алеуцкае сям'і нараўне зь юпіцкай ды інуіцкай.

Паводле дасьледаваньняў амэрыканскага Цэнтру карэнных моваў Аляскі, агульная прамова (мова-продак) эскімоска-алеуцкіх моваў падзялілася на эскімоскую ды алеуцкую галіны прынамсі ў раёне 2000 г. да н. э.^[3][5]. Каля 500—1000 гг. н.э. эскімоскія мовы падзяліліся на юпіцкую, інуіцкую групы^[5], а таксама, верагодна, на сірэніцкую мову.

Эскімоска-алеуцкія мовы ў культуралягічным і этнаграфічным пляне адносяцца да адных з аўтахтонных моваў Паўночнай Амэрыкі. Тым ня менш, у лінгвістычным дачыненьні эскімоска-алеуцкія мовы ня маюць сувязяў зь іншымі сем'ямі аўтахтонных моваў Паўночнай Амэрыкі^[5], а таксама, як лічыцца, прадстаўляюць зь сябе вынік апошняга дагістарычнага перасяленьня людзей з Азіі.

Унутраная клясыфікацыя

Эскімоска-алеуцкія мовы падзяляюцца на дзьве галіны — алеуцкую ды інуіцкую. Яны ў сваю чаргу маюць падзел на групы моваў або на асобныя мовы.

• Эскімоска-алеуцкая сям'я
  • Алеуцкая галіна
    • Заходнія, цэнтральныя (атканскі, атуанскі, унанганскі, бэрынгаўскі), усходнія (уналаскінскі, прыбылоўскі) дыялекты
  • Эскімоская галіна
    • Юпіцкая група
      • Цэнтральна-юпіцкая мова
        • Уласнацэнтральна-юпіцкі дыялект/мова (таксама вядомы як югтун)
        • Чэвацкая чупіцкая
        • Нунівацкая чупіская
      • Алютыцкая мова
      • Юіцкая падгрупа/юіцкая мова (цэнтральна-сыбірская юпіцкая)
        • Наўканская мова/дыялект
        • Чаплінская мова/дыялект
      • Сірэніцкая мова (часам лічыцца асобнай, трэцяй галіной, роўнай паводле статусу эскімоскай і алеуцкай)
    • Інуіцкая група/мова
      • Мова інупіят (або аляскінска-інуіцкія мовы)
        • Кавіярак
      • Інувіялуктун
        • Кангір'юарміютун
        • Сіглітун
        • Уўмарміютун
      • Інуктытут
        • Нунатсіявуміютут
        • Інутытут
      • Калаалісут (грэнляндзкая мова)
        • Інуктун
        • Тунуміісут

Меркаваньні наконт роднасьці эскімоскіх і алеуцкіх моваў (і, адпаведна, складаньні імі агульнага моўнага таксону) выказваліся зь сярэдізны ХІХ ст. (Веніямінаў, Раск, Багараз, Іёхельсан). У 1951 годзе аднаразова і, хутчэй за ўсё, незалежна, зьявіліся два артыкулы К. Бэргсьлянда й Г. Марша ды М. Сўодэша, пасьля якіх гэтую роднасьць можна лічыць даведзенай. Алеуцкая й эскімоскія мовы на цяперашні момант не зьяўляюцца ўзаемназразумелымі.

Мяжа паміж інуіцкімі й юпіцкімі мовамі праходзіць праз пасёлак Уналакліт, што на захадзе Аляскі.

Пытаньне зьнешняй клясыфікацыі

Эскімоска-алеуцкія мовы ня маюць лінгвістычных сувязяў зь любой іншай прызнанай лінгвістамі моўнай сям’ёй у сьвеце (напрыклад, індаэўрапейскай); у прыватнасьці, у лінгвістыцы існуе згода наконт адсутнасьці сувязяў з моўнымі сем’ямі Паўночнай Амэрыкі. У расейскай лінгвістычнай літаратуры эскімоска-алеуцкія мовы адносяць да палеаазіяцкіх, што, аднак, засноўваецца на тэрытарыяльнай прыкмеце.

Незважаючы на гэта, у лінгвістыцы высоўваюцца гіпотэзы па знаходжаньні роднасьці між эскімоска-алеуцкай ды іншымі моўнымі сем'ямі і, такім чынам, аб’яднаньні іх у вышэйшыя таксоны — макрасем’і. У падобных гіпотэзах звычайна разглядаюцца мовы Эўразіі або Паўночнай Амэрыкі.

Так, у 1818 годзе дацкі лінгвіст Расмус Раск заўважыў наяўнасьць падабенстваў між грэнляндзкай і фінскай мовамі (апошняя ўваходзіць ва ўральскую сям’ю).

Зь іншых падобных гіпотэзаў адзначаецца ўрала-сыбірская гіпотэза, сфармуляваная брытанскім лінгвістам-паўночназнаўцам Майклам Фортэск’ю ў 1998 годзе. У 2000—2002 гадох амэрыканскім лінгвістам Джозэфам Грынбэргам была прапанаваная гіпотэза эўраазіяцкіх моваў, у якую ўваходзяць, апрача эскімоска-алеуцкіх, усе моўныя сем’і паўночнай Эўразіі за выняткам енісейскіх.

Нідэрляндзкім лінгвістам Крыстыянам Уленбэкам прапаноўвалася сувязь эскімоска-алеуцкіх зь меркаванай урала-алтайскай макрасям'ёй на аснове шэрагу падобных суфіксаў; падобная гіпотэза падтрымлівалася й Арэльенам Саважо, але ўжо па прыкмеце нібыта поўнай структурнай ідэнтычнасьці сыстэмы спражэньня, прыналежных формаў імя, супадзеньняў у спосабе ўтварэньня прыналежнае канструкцыі. Падобная вэрсія падзялялася Т. Ульвінгам, які ўказваў, што градацыя зычных у эскімоскіх адносіцца да таго ж тыпу, што й ва ўральскіх. Тым ня менш, два апошнія дасьледчыкі дапускалі недакладнасьці ў перадачы эскімоскіх словаў. Гіпотэзу сувязі з урала-алтайскімі мовамі падтрымліваў Бэргсьлянд — на аснове значнай структурнай ідэнтычнасьці па ўсіх узроўнях, з прыцягненьнем алеуцкага матэрыялу.

Фортэск'ю, грунтуючыся на падабенстве марфалягічных паказчыкаў (у прыватнасьці склонавых), прадпрымаў спробу збліжэньня эскімоска-алеуцкіх зь юкагірскімі мовамі (усход Якутыі, Расея).

Расейскі лінгвіст Алег Мудрак абгрунтоўвае настратычнае паходжаньне базіснае лексыкі, пры гэтым яна аказваецца асабліва блізкай да алтайскай^[6]

Ставіліся спробы абгрунтаваць сувязь эскімоска-алеуцкіх моваў з індаэўрапейскімі. Так, Уленбэк знаходзіў між сем'ямі 40 лексычных сыходжаньняў, Талбітцэр налічваў каля 60 агульных каранёў з улікам паправак у матэрыял Уленбэка і ўлікам новых зьвестак індаэўрапэістыкі (гецкая мова). Гамэрыг знаходзіў сыходжаньні ў галіне структуры слова, указваў на мажлівасьць існаваньня ў праіндаэўрапейскай мове склонавае сыстэмы эскімоскага тыпу, прыцягваў лярынгалы для тлумачэньня ўвулярных у эскімоскіх.

У 1960 годзе амэрыканскім лінгвістам і антраполягам Морысам Сўодэшам была прапанаваная сувязь эскімоска-алеуцкіх моваў з ўакаскімі мовамі (усход Брытанскае Калумбіі). Гэтая тэорыя была падтрыманая і пашыраная Янам Генрыкам Гольстам^[7].

Н. Хольмэр ставіць спробы збліжэньня эскімоскіх з мовамі кечуа і квакіютль. Гэтае збліжэньне ажыцьцяўляецца хутчэй у тыпалягічным пляне, але не выключае й генэтычныя сувязі.

Асноўныя рысы

Дзьве галіны ў складзе сям'і — алеуцкая й эскімоскія мовы — пасьпелі разысьціся да такой ступені, што маюць адрозьненьне прыкладна на ўзроўні адрозьненьняў турэцкай і японскай моваў^[8]. Тым ня менш, абедзьве галіны маюць агульныя як фанэтычныя, так і граматычныя рысы, што дало падставу для іх аб'яднаньня ў адзіную сям'ю.

Мовы эскімоска-алеуцкае сям'і ў марфалягічным пляне адносяцца да полісынтэтычных моваў^[9], словаўтварэньне — выключна суфіксальнае (за выключэньнем адной прыстаўкі ў інуктытуце, якая ўзьнікае ў займеньніках). Абедзьве галіны ў складзе сям'і характарызуюцца як аглютынацыйныя, пры гэтым эскімоскія маюць большыя адхіленьні ў бок фузіі. Колькасьць марфалягічных парадкаў у эскімоскіх большая за алеуцкую; асноўныя іменныя катэгорыі — склон, лік, прыналежнасьць, час, лад, транзытыўнасьць, каўзатыўнасьць, мадальнасьць, фазавасьць, якасныя й ацэнкавыя характарыстыкі дзеяньня — у абедзьвюх галінах падобныя.

Кожнае слова павіннае зьмяшчаць адзін корань, які ставіцца ў пачатак слова^[10]. Эскімоска-алеуцкія мовы маюць адносна невялікую колькасьць каранёў — напрыклад, цэнтральна-юпіцкая мова мае толькі прыблізна 2000 каранёў^[11]. Аднак маюцца дадатковыя часьціцы, якія дапасоўваюцца да каранёў і дапаўняюць ягоны сэнс; у выпадку, калі значэньне слова патрабуе наяўнасьці толькі гэтае часьціцы, дадаецца нэўтральны корань (напрыклад, pi у цэнтральна-юпіцкай ды інуктытуце).

Пасьля падобных часьціцаў месьцяцца суфіксы, якія маркіруюць склон (у назоўніку) або асобу і лад (у дзеясловах). Колькасьць склонаў адрозьніваецца ў залежнасьці ад мовы: напрыклад, алеуцкія мовы маюць меншую колькасьць склонаў, чым у эскімоскіх. У граматыцы адзначаецца эргатыўная тыпалёгія. Ва ўсіх эскімоска-алеуцкіх мовах маецца абавязковае ўзгадненьне дзеяслову з агенсам ды пацыенсам у пераходных кляўзах — для гэтае мэты існуюць спэцыяльныя суфіксы, што выкарыстоўваюцца ў даданых сказах.

У канцы словаў могуць дадавацца клітыкі, напрыклад, са значэньнем «але».

Фаналягічна эскімоска-алеуцкія мовы маюць падабенствы зь іншымі мовамі Паўночнай Амэрыкі і Далёкага Ўсходу Расеі. З галосных адзначаюцца толькі /a, i, u/, аднак у некаторых юпіцкіх дыялектах маецца таксама й /ə/. У мовах эскімоска-алеуцкае сям'і адсутнічаюць абруптыўныя зычныя, але ёсьць глухія выбухныя ў білябіяльнай, пярэднеязычнай, вэлярнай і ўвулярнай пазыцыях; выключэньне складае алеуцкая мова, фанэтыка якой страціла білябіяльныя выбухныя, але захавала насавыя. На вышэйпамянёных пазыцыях існуе супрацьпастаўленьне звонкіх і глухіх фрыкатываў, фанэтычныя лады эскімоскіх моваў маюць таксама глухі альвэалярны лятэральны фрыкатыў. Шматлікія дыялекты алеуцкай і юпіцкай моваў маюць супрацьпастаўленьне глухіх насавых.

Дадатковыя зьвесткі

Эскімоскія мовы занесеныя ў Кнігу рэкордаў Гінэса як адныя з найскладанейшых моваў сьвету. У рэкордным сьпісе яны згадваюцца разам з мовамі чыпэва, гайда, табасаранскай і кітайскай мовамі.