Віленскія мучанікі

Віленскія мучанікі — беларускія сьвятыя Антон, Ян і Яўстах, якіх закатавалі ў 1347 годзе ў Вільні за прапаведаваньне хрысьціянства^[1].

Антон, Ян і Яўстах
Абраз у Петрапаўлаўскім саборы (Менск, 2005 год)
Сьвяты
Сьвецкае імя	Круглец, Няжыла і Кумец
Нарадзіўся	пачатак XIV стагодзьдзя
Памёр	1347
Шануецца	праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі
Кананізаваны	1374
У ліку	мучанікаў
Галоўная сьвятыня	Віленскі Духаўскі манастыр
Дзень памяці	27 красавіка [ст. ст. 14 красавіка] , 26 ліпеня [ст. ст. 13 ліпеня]
Патрон	Вільні
Падзьвіжніцтва	прапаведніцтва ў Вільні
Віленскія мучанікі ў Вікісховішчы

Браты Круглец і Няжыла таемна прынялі хрышчэньне пад імёнамі Антон і Ян ад сьвятара Нестара. Пасьля іх Кумец хрысьціўся пад імем Яўстах^[2]. Сталі ў Вільні прыдворнымі прапаведнікамі вялікай княгіняй літоўскай Марыі Яраслаўны^[3], якая памерла ў 1346 годзе. Увесну 1347 году падчас Вялікага посту прылюдна адмовіліся есьці мяса і галіць бараду, што стала зачэпкай для зьняволеньня і катаваньня ў турме. 14 і 24 красавіка ды 13 сьнежня 1347 году Антона, Яна і Яўстаха паводле чаргі павесілі^[2].

Іх памяць ушаноўваюць 27 красавіка [ст. ст. 14 красавіка] ў дзень памяці Антона і 26 ліпеня [ст. ст. 13 ліпеня] ў дзень вяртаньня мошчаў у Вільню ў 1946 годзе^[2], а таксама ў 3-ю нядзелю перад Раством Хрыстовым у сьнежні^[1]. Ад 1991 году ў Менску дзейнічае праваслаўнае брацтва Віленскіх мучанікаў^[3].

Паходжаньне

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны

Жывоты кажуць, што віленскія мучанікі былі «родам Літвы…», а «…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла»^[4][5].

У сваім пахвальным слове віленскім мучанікам, створаным паміж 1390 і 1394 гадамі, прасьвітар Канстантынопальскага патрыярхату Міхаіл Вальсамон пісаў, што яны былі русінамі, але ня з тых русінаў, што жывуць бліжэй да Бізантыі, а з тых, што жывуць далей на поўнач і завуцца ліцьвінамі^[6][7].

Памяць

Мошчы Віленскіх мучанікаў у царкве Сьвятой Тройцы (Вільня, 2010 год)

Першапачаткова Антона, Яна і Яўстаха пахавалі ў віленскай царкве сьвятога Міколы. Хрысьціяне пачалі ўшаноўваць іх памяць у якасьці сьвятых^[2]. Пасьля 1350 году паводле жаданьня наступнай вялікай княгіні літоўскай Юльяны Аляксандраўны на месцы згубы віленскіх мучанікаў узьвялі капліцу^[8]. Да 1370-х гадоў тамсама на жаданьне Юльяны Аляксандраўны пабудавалі царкву Сьвятой Тройцы^[9].

У 1374 годзе канстанцінопальскі патрыярх Філафей кананізаваў Яна, Антона і Яўстаха ў якасьці сьвятых мучанікаў на просьбу свайго апаклісарыя Кіпрыяна, які ў 1375 годзе стаў кіеўскім мітрапалітам. Пры гэтым у Сафійскі сабор Канстантынопалю перанесьлі частку іх мошчаў. Адначасна склалі «Сказаньне пра віленскіх мучанікаў Яна, Антона і Яўстаха» і царкоўную службу пра іх. У 1390-я гады Міхаіл Вальсамон склаў пра іх пахвальнае слова на грэцкай мове. Наступны кіеўскі мітрапаліт Фоцій насіў вялікі сакас (адзеньне) з выявай віленскіх мучанікаў, які захаваўся да нашых дзён. Ушанаваньне іх памяці ў Літоўскай мітраполіі ахапіла ўсе землі Вялікага Княства Літоўскага^[2].

У XVI стагодзьдзі іх мошчы разьмясьцілі ў віленскім манастыры Сьвятога Духа^[9]. У 1880-я гады мастак Іван Трутнеў намаляваў карціну «Віленскія мучанікі Антон і Ян». У 1915 годзе мошчы мучанікаў вывезьлі ў Маскву на загад віленскага архіяпіскапа Ціхана^[2], які ў 1917 годзе стаў маскоўскім патрыярхам. У 1946 годзе мошчы вярнулі ў віленскі сабор манастыра Сьвятога Духа^[10].

У 1969 годзе папа рымскі Павал VI дадаў ушанаваньне Антона, Яўстаха і Яна ў каталіцкі каляндар на 14 красавіка^[11].

У 1991 годзе ў Менску заснавалі праваслаўнае брацтва Віленскіх мучанікаў. У ліпені 1993 году частку іх мошчаў заклалі ў абраз Віленскіх мучанікаў і перавезьлі ў менскі Петрапаўлаўскі сабор^[3].