Ірга круглалістая

Ірга́ круглалістая, або звычайная, або авалалістая^[1] (Amelanchier ovalis) — кветкавая расліна, від роду ірга падсямейства Слівавыя (Prunoideae) сямейства Ружавыя (Rosaceae)^[2].

Ірга круглалістая
Агульны выгляд квітнеючай расліны
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Слівавыя Трыба:  Яблыневыя Род:  Ірга Від:  Ірга круглалістая
Міжнародная навуковая назва
Amelanchier ovalis Medik., 1793
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   836602 NCBI   1000415 EOL   633512 GRIN   t:50040 IPNI   30073474-2 TPL   rjp-3425

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі К. В. Дала Торэ  (руск.) Atlas der Alpenflora (1882)

Зверху ўніз: Лісце Кветкі Плады

Лістападны куст ці невялікае дрэва 1—4 метры вышынёй з добра развітой каранёвай сістэмай і прамымі, тонкімі, маларазгалінаванымі стволікамі^[2]. Каранёвая сістэма залягае на глыбіні 30-40 см.

Карані расліны глыбока прабіваюцца ў расколіны скал.

Кара ад аліўкавай да карычневай. Форма куста стройная, маладыя галіны пакрытыя бялёсай, злёгку апушанай карой, старыя — цёмна-карычневай карой^[2]. Зімовыя пупышкі — яйкападобныя, часта валасістыя, маюць даўжыню 5-7 мм.

Лісце па форме ад яйцападобнага да круглаватага, цёмна-зялёнае зверху і больш светлае знізу, шчыльнае, грубапілаватае або зубчастае да палавіны, 4 см даўжынёй і 2,5 см шырынёй^[2], з хвосцікамі 8-15 мм даўжынёй.

Зацвітае ў сярэдзіне мая. Кветкі беласнежныя, 2,5-3 см у дыяметры, у прамых 5—8-кветкавых (часам ад 3 да 10 штук) густых гронках, якія распускаюцца ў канцы красавіка — маі да з’яўлення лісця^[2].

Плады дыяметрам 1—1,5 см, па форме ад круглаватых да адваротна грушападобных, у перыяд паспявання (у другой палавіне ліпеня) — чырвоныя, у спелым стане — пурпуровыя, амаль чорныя, з шызаватым васковым налётам, мае памер 5—15 мм у дыяметры^[2]. Скурка пладоў далікатная, чорныя з шызым налётам^[2]. Плады ядомыя, з сакаўной салодкай мякаццю і характэрным прысмакам, выспяваюць неадначасова ў ліпені — верасні^[2].

Арэал

Расце ў Паўночным паўшар’і. Натуральная вобласць распаўсюджвання іргі ахоплівае горы Цэнтральнай, Паўднёвай і Усходняй Еўропы. На поўначы сустракаецца да Бельгіі і Цэнтральнай Германіі. У Паўднёвых Альпах гэты від расце да вышыні 2000 метраў над узроўнем мора. Ірга таксама сустракаецца ў гарах Пярэдняй Азіі і Паўночнай Афрыкі.

На тэрыторыі Расіі ў дзікім выглядзе ірга расце на Каўказе. У садовай культуры акрамя Еўрапейскай часткі Расіі сустракаецца таксама на Урале і ў Сібіры^[3].

Від інтрадукаваны на тэрыторыі Беларусі.

Экалогія

Ірга круглалістая расце хутка, плоданасіць з узросту ў 3—4 гады^[2]. Яна непатрабавальная да ўмоў росту, здольная нармальна пераносіць маразы да −40 −50 °C, і падчас цвіцення замаразкі да −5 −7 °С^[4]. Добра расце на глебах рознага складу і кіслотнасці, аддае перавагу сонечным месцам, у цяні плоданашэнне слабае^[2].

Ірга размнажаецца насеннем і вегетатыўна (зялёнымі тронкамі і каранёвым параснікам).

Хімічны склад

Плады іргі ўтрымліваюць больш 10 % цукру, 0,5—1 % арганічных кіслот (у асноўным яблычную), правітамін А, вітаміны С (да 40 мг%) і групы В, кумарыны, стэрыны, дубільныя рэчывы (да 0,8 %), флаванолы (до 40 %), мікраэлементы (медзь, свінец, кобальт)^[2][3][5].

Выкарыстанне

З XVI стагоддзя ірга культывуецца як дэкаратыўная расліна ў скверах і садках, у тым ліку як элемент для стварэння жывых агароджаў.

У Беларусі, Украіне і сярэдняй паласе еўрапейскай часткі Расіі распаўсюджаная як пладовая і дэкаратыўная расліна.

Ірга з’яўляецца самаплоднай раслінай, дае ўраджай да 15 кг з куста ў дзесяцігадовым узросце^[5], плады спеюць не адначасова.

У кулінарыі

Плады іргі маюць саладкавы вяжучы смак, могуць выкарыстоўвацца ў кулінарыі. Выкарыстоўваюць плады ў свежым выглядзе і для перапрацоўкі. З іх робяць сокі, жэле, джэм, павідла, варэнне, узвары, кісялі, наліўкі, віно; плады таксама сушаць.

У медыцыне

Кара і лісце іргі прымяняюцца ў медыцыне, паколькі валодаюць фітанцыднымі ўласцівасцямі^[2]. Адвары кары і лісця валодаюць таксама звязальнымі і ахінальнымі ўласцівасцямі і выкарыстоўваюцца пры страўнікава-кішачных захворваннях і для гаення гнойных ран^[2].

Плады іргі — добры полівітамінны сродак, выкарыстоўваюцца ў свежым выглядзе для лячэння авітамінозу, а таксама для ўмацавання нервовай сістэмы, супраць бессані^[3]. Свежыя плады і сок іргі могуць выкарыстоўвацца як звязальны сродак, часта ў спалучэнні з сокам дзікіх яблыкаў і груш, прымяняюць для лячэння захворванняў страўнікава-кішачнага тракту, звязаных з парушэннем стрававання^[2]. Дзякуючы наяўнасці ў пладах β-сітастэрыну, які з’яўляецца антаганістам халестэрыну іх выкарыстоўваюць для прафілактыкі атэрасклерозу.

Ягады іргі і прадукты іх перапрацоўкі рэкамендуецца ўжываць хворым з сардэчна-сасудзістымі захворваннямі^[2].

Расліна неафіцынальная. Саспелыя плады не ападаюць, што дазваляе збіраць іх да першых замаразкаў^[2]. Здымаюць плады без пладаножак. Выкарыстоўваюць іх свежымі або сушаць на сонцы ці ў пладова-ягадных сушылках. Лісце нарыхтоўваюць ў маі — чэрвені, кару — увосень^[2].

У пчалярстве

Ірга апыляецца насякомымі. У перыяд цвіцення расліна служыць крыніцай нектару для некалькіх відаў матылькоў. Ірга круглалістая добры меданос^[5], у раёнах масавага вырастання забяспечвае пчолам ранні вясновы ўзятак мёду^[6].

Зноскі

1. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 13. — 160 с. — 2 350 экз.
2. Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Ирга круглолистная // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 56—58. — 200 с. — 130 000 экз.
3. БОЛЬШАЯ ДОМАШНЯЯ КУЛИНАРИЯ. ИРГА — полезные лечебные (целебные) свойства Архівавана 7 красавіка 2010. (руск.)
4. ирга sunnygarden Архівавана 9 чэрвеня 2010. (руск.)
5. Ирга — медоносное плодовое и декоративное растение семейства розоцветные. Ягодные растения. Архівавана 30 ліпеня 2010. (руск.)
6. Абрикосов Х. Н. и др. Ирга // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 129. Архівавана 7 студзеня 2012.