Іўрыт

Іўры́т (саманазва: עִבְרִית, вымаўл. [ʔivˈʁit] або [ʕivˈɾit]) — мова семіцкай сям'і афразійскай макрасям'і, гістарычная мова яўрэяў і іх продкаў, свяшчэнная мова іудаізму. Меркаваныя найранейшыя пісьмовыя сведчанні мовы — Х ст. да н.э.^[4]

Іўрыт
Саманазва	עִבְרִית
Краіны	Ізраіль, Заходні бераг Іардана, сектар Газа[1], у астатніх краінах (як літургічная мова)
Рэгіёны	Блізкі Усход
Афіцыйны статус	Ізраіль
Арганізацыя, якая рэгулюе	Акадэмія мовы іўрытberu
Агульная колькасць носьбітаў	9 303 950 чал. (2019)[2]
Статус	у бяспецы[d][3]
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Афразійская макрасям'я Семіцкая сям'я Цэнтральная галіна Паўночназаходняя група Ханаанская падгрупа Іўрыт
Пісьменнасць	яўрэйскі алфавіт
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	ивр 198
ISO 639-1	he
ISO 639-2	heb
ISO 639-3	heb
WALS	heb
Ethnologue	heb
Linguasphere	12-AAB-a
ABS ASCL	4204
IETF	he
Glottolog	hebr1246
Вікіпедыя на гэтай мове

Яўрэйскі алфавіт чытаецца справа налева
	Алеф א	Бэт ב	Гімэль ג	Далет ד
Хэ ה	Ваў ו	Заін ז	Хэт ח	Тэт ט	Ёд י
Каф כך	Ламэд ל	Мэм מם	Нун נן	Самэх ס	Аін ע
Пэ פף	Цадзі צץ	Куф ק	Рэш ר	Шын ש	Таў ת

Спыніў сваё існаванне ў якасці размоўнай мовы прыкладна ў ІІ ст. н.э., аднак захоўваўся як мова яўрэйскага богаслужэння і рабінскай літаратуры. У ХІХ ст. мова была адроджана, і цяпер на мове размаўляе прыкладна 9 млн чал.^[5][6] (з іх 7 млн — ізраільцяне)^[7][8]. ЗША — другая па колькасці носьбітаў іўрыта краіна, дзе налічваецца каля 222 тыс. чал., якія свабодна гавораць на мове^[9], у асноўным выхадцы з Ізраіля. Перапіс насельніцтва Рэспублікі Беларусь 2009 году засведчыў, што ў краіне пражывае 12 926 чалавек, чыя нацыянальнасць вызначана як яўрэі, з іх 245 чалавек вызначылі мову сваёй нацыянальнасці як родную^[10].

Сучасны іўрыт – адна з афіцыйных моў Ізраіля побач з арабскай. Старажытнаяўрэйская мова (біблейскі іўрыт) з'яўляецца мовай рэлігіі і вывучаецца ў сучасных яўрэйскіх супольнасцях свету, а таксама з'яўляецца літургічнай мовай самарыцян. Як замежная мова іўрыт у асноўным вывучаецца яўрэямі; асобамі, якія вывучаюць іудаізм або Ізраіль, а таксама археолагамі і лінгвістамі, якія спецыялізуюцца ў галіне Блізкага Усходу. Акрамя таго, іўрыт нярэдка вывучаецца багасловамі і ў хрысціянскіх семінарыях. На старажытнаяўрэйскай мове напісана Тора, тагачасная форма старажытнаяўрэйскай зведала росквіт каля VI ст. да н.э. З гэтае прычыны іўрыт таксама вядомы як свяшчэнная мова (іўр.: לְשׁוֹן הַקֹּדֶשׁ, Leshon HaKodesh).

Назва

Само слова עִבְרִית ([ʔivˈʁit], [ʕivˈɾit]) перакладаецца з мовы іўрыт як прыметнік «яўрэйская». Жаночы род тут ужываецца з-за таго, што назоўнік שפה сафа́ («мова», «маўленне»), да якога звычайна адносіцца гэты прыметнік, у іўрыце выкарыстоўваецца ў жаночым родзе.

Гісторыя

Паходжанне і ўзрост

У другой палавіне ІІ тысячагоддзя да н. э. іўрыт становіцца самастойнай семіцкай мовай, канчаткова адасобіўшыся ад роднасных моў і дыялектаў. Найстаражытнейшая літаратурная крыніца на іўрыце з выяўленых на сёння — «Песня Дэворы» (ХІІ ст. да н. э.). Пасля гэты твор увайшоў у тэкст Старога Запавету («Кніга Суддзяў Ізраілевых», ч. 5).

Самы старажытны надпіс на іўрыце, «каляндар з Гезера»^be_ru, датуецца X стагоддзем да н. э.

Асноўныя перыяды

Гл. таксама: Старажытнаяўрэйская мова

• Біблейскі іўрыт (XII—II стст. да н.э.)
• Паслябіблейскі іўрыт (I стагоддзе да н.э. — II стагоддзе н.э.)
• Іўрыт эпохі Талмуда і Масарэтаў (III—V стст. н.э.)
• Сярэдневяковы іўрыт (X—XVIII стст.)
• Іўрыт XIX стагоддзя
• Адроджаны іўрыт (з пачатку XX стагоддзя)

Адраджэнне іўрыта

Адраджэнне яўрэйскай мовы адбывалася ў Еўропе і Ізраілі на працягу ХІХ—ХХ стагоддзяў праз ператварэнне з мовы богаслужэнняў у паўсядзённую, гутарковую і пісьмовую мову. Ставілася ў якасці адной з задач сіянісцкага руху і дзяржавы Ізраіль ад заснавання ў 1948 годзе. Суправаджалася перайманнямі з ідыша.

Іўрыт у СССР

Яшчэ пастановай СНК у 1919 годзе іўрыт у СССР быў абвешчаны рэлігійным, і выкладанне на ім у яўрэйскіх школах было забаронена.

У савецкай літаратуры іўрыт вельмі доўга называлі старажытнаяўрэйскай мовай, нават калі пытанне яго адраджэння ў Ізраілі было гістарычна вырашана. Існуе меркаванне, што гэта адбывалася выключна з палітычных меркаванняў, з мэтай проціпастаўлення «старой і мёртвай» мовы іўрыт «сучаснай і жывой» яўрэйскай мове — ідышу. Нейтральныя адносіны да сучаснага іўрыта ў СССР мелі месца паміж смерцю Сталіна ў 1953 г. і Шасцідзённай вайной у 1967 г., калі паміж Ізраілем і СССР існавалі дыпламатычныя адносіны.

Пасля Шасцідзённай вайны і разрыву савецка-ізраільскіх адносін у 1967 годзе прыхільнікі іўрыта ў СССР (за выключэннем тых, хто вывучаў і даследаваў мову ў навуковых мэтах, напрыклад, на ўсходазнаўчых аддзяленнях ВНУ) прыраўноўваліся да сіяністаў (гэта значыць да патэнцыяльных эмігрантаў — «здраднікаў савецкай Радзімы», а пазней і да «расістаў», згодна з рэзалюцыяй 3379 ААН^be_ru 1975 года, якая была скасавана рэзалюцыяй 46/86^be_ru толькі ў 1991 годзе). А значыць, іх лёгка маглі выгнаць з працы або з ВНУ, а некаторыя настаўнікі іўрыта нават былі асуджаныя на турэмнае зняволенне па розных зачэпках.

Гл. таксама

• Старажытнаяўрэйская мова
• Яўрэйскі алфавіт
• Яўрэйскія мовы