Гаскала

Гаскала (літаральна «мудрасць», «эрудыцыя» або «адукацыя»), часта называемая яўрэйскім Асветніцтвам — інтэлектуальны рух сярод яўрэяў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Рух узнік як акрэслены ідэалагічны светапогляд у 1770-х гадах, а яго апошні этап завяршыўся каля 1881 года з уздымам яўрэйскага нацыяналізму^[1].

Гаскала
Апісана на сайце	haskala-library.net (англ.) uni-potsdam.de/de… (ням.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Верхні рад, протамаскілім: Рафаэль Леві Гановер • Саламон Дубна • Тобіяс Кон • Маркус Элізер Блох
2-гі рад, Берлінская Гаскала: Саламон Якаб Коэн • Давід Фрыдлендэр • Нафталі Хірц Весэлі • Майзэс Мендэльсон
3-ці рад, Аўстрыя і Галіцыя: Юда Лёб Мізес • Саламон Юда Лёб Рапапорт • Джозэф Перл • Барух Ейтэлес
Ніжні рад, Расійская імперыя: Аўром Бер Готлобер • Абрагам Мапу • Самуэль Іосіф Фуэн • Ісаак Бэр Левінсон

Назва Гаскала стала стандартнай саманазвай у 1860 годзе, калі яе ўзялі ў якасці дэвіза выдаўцы адэскай газеты «Га-Меліц», але назва Маскілім для актывістаў была распаўсюджана ўжо ў першым выданні «Га-Меасеф» ад 1 кастрычніка 1783 года: яе выдаўцы называлі сябе Маскілім. ^[2]

Гаскала была працягам еўрапейскага Асветніцтва XVIII стагоддзя, але ў цэнтры яе ўвагі быў палітычны статус яўрэяў і іх сувязь з еўрапейскай культурай. Па сутнасці, Гаскала імкнулася выкарыстаць новыя магчымасці эканамічнай, сацыяльнай і культурнай інтэграцыі, якія, сталі даступнымі для яўрэяў у канцы XVIII стагоддзя з ліквідацыяй юрыдычнай дыскрымінацыі^[1].

З канца XVIII стагоддзя ў Берліне яўрэйскія інтэлектуалы і буржуазія прынялі і засвоілі фундаментальныя прынцыпы еўрапейскай філасофіі Асветніцтва — гуманізм, рацыяналізм, універсалізм і секулярызм. Прадвеснікам гэтай новай тэндэнцыі быў нямецка-яўрэйскі філосаф Майсей Мендэльсон (1729—1786), які адстойваў і прасоўваў важнасць такіх каштоўнасцей, як сучасная адукацыя, адкрытасць для грамадства і лаяльнасць да дзяржавы. Самая сутнасць гэтага працэсу заключалася ў пераходзе ад традыцыйнай кансерватыўнай супольнасці, дзе дамінавала рабінская ўлада, да новай, ліберальнай рэспублікі індывідаў, дзе падкрэсліваецца цэнтральнасць асобы і яе права весці сваё жыццё ў адпаведнасці з уласнай інтэрпрэтацыяй нормаў рэлігіі і традыцыі^[3].

Рух выступаў супраць яўрэйскай замкнёнасці, заахвочваў прыняцце распаўсюджанага адзення замест традыцыйнага, а таксама працаваў над памяншэннем аўтарытэту традыцыйных грамадскіх інстытутаў, такіх як рабінскія суды і рады старэйшын. Ён рэалізаваў шэраг праектаў культурнага і маральнага абнаўлення, у тым ліку адраджэнне іўрыту для выкарыстання ў свецкім жыцці, што прывяло да павелічэння колькасці іўрыту ў друкаваных выданнях.

У сваіх розных зменах Гаскала адыграла важную, хоць і абмежаваную, ролю ў мадэрнізацыі яўрэяў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Яе актывісты, Маскілім, ініцыявалі і праводзілі грамадскія, адукацыйныя і культурныя рэформы як у дзяржаўнай, так і ў прыватнай сферах. Яна сутыкнулася з супрацівам як традыцыяналісцкай рабінскай эліты, якая спрабавала захаваць старыя яўрэйскія каштоўнасці і нормы, так і радыкальных асіміляцыяністаў, якія жадалі ліквідаваць або мінімізаваць існаванне яўрэяў як адасобленай супольнасці.

Вызначэнні

Ранняя Гаскала

На працягу XVIII стагоддзя, асабліва ў другой яго палове, назіраліся прыкметы змен у духоўным жыцці невялікай праслойкі еўрапейскіх яўрэяў. Гэтыя асобы, большасць з якіх належалі да адукаванай эліты, пачалі праяўляць цікавасць да тэм, якія выходзілі за рамкі рабінскага канону. Некаторыя з іх даследавалі сярэднявечную яўрэйскую філасофскую літаратуру; іншыя вывучалі сярэднявечныя і рэнесансныя навуковыя працы, гэта значыць кнігі, напісаныя на іўрыце яўрэйскімі навукоўцамі ў такіх галінах, як матэматыка, астраномія і граматыка іўрыту. Іншыя вывучалі еўрапейскія мовы і чыталі на іх навуковыя працы. Сярод найбольш вядомых гэтых прота-маскілім быў Барух Шык са Шклова.

Акрамя жадання пашырыць свае даследаванні і творчасць, раннія маскілім імкнуліся ўвесці рэформы ў метады вывучэння рэлігійных тэкстаў. Сярод іншага, яны імкнуліся заснаваць вывучэнне Талмуда на пошуку літаральнага сэнсу тэксту. Падобным чынам яны надалі больш увагі вывучэнню Бібліі, грунтуючыся на глыбокім вывучэнні граматыкі іўрыту.

Гэтыя раннія маскілім сталі крыніцай натхнення і легітымнасці для сваіх пераемнікаў.^[1]

Літаратурны гурток

Нягледзячы на адсутнасць цэнтралізацыі, маскілім падзялялі пачуццё агульнай ідэнтычнасці і самасвядомасці, заснаваныя на існаванні агульнага літаратурнага канону, які пачаў фармулявацца ў першым локусе Гаскалы ў Берліне. Цэнтральнай задачай руху стала адраджэнне іўрыту як літаратурнай мовы для свецкіх мэтаў (яго аднаўленне як вуснай мовы адбылося значна пазней). Маскілім даследавалі і стандартызавалі граматыку, стваралі незлічоныя неалагізмы і складалі вершы, часопісы, тэатральныя творы і літаратуру ўсіх відаў на іўрыце. Гісторыкі апісвалі рух у асноўным як «Рэспубліку літаратуры», інтэлектуальную супольнасць, заснаваную на друкарнях і чытацкіх таварыствах.

Рэфарматарскі рух

Ідэалы Гаскалы былі ўвасоблены ў практычныя крокі праз шматлікія праграмы рэформаў, ініцыяваных мясцовымі і незалежнымі актывістамі, якія дзейнічалі невялікімі групамі або нават паасобку. Удзельнікі руху імкнуліся пазнаёміць свой народ з еўрапейскай культурай, прымусіць яго прыняць народную мову свайго месца пражывання і інтэграваць яго ў больш шырокае грамадства. Яны выступалі супраць яўрэйскай замкнёнасці і самасегрэгацыі, заклікалі яўрэяў адмовіцца ад традыцыйнага адзення на карысць распаўсюджанага і прапаведавалі патрыятызм і лаяльнасць новым цэнтралізаваным урадам. Прыхільнікі Гаскалы імкнуліся аслабіць і абмежаваць юрысдыкцыю традыцыйных грамадскіх інстытутаў — рабінскіх судоў, якія мелі права вырашаць шматлікія грамадзянскія пытанні, і савета старэйшын, які выконваў функцыі свецкага кіраўніцтва. Маскілім успрымалі іх як рэшткі сярэднявечнай дыскрымінацыі. Яны крытыкавалі розныя рысы яўрэйскага грамадства, такія як дзіцячыя шлюбы (траўмаваныя ўспаміны пра саюзы, заключаныя ва ўзросце трынаццаці ці чатырнаццаці гадоў, з’яўляюцца распаўсюджанай тэмай у літаратуры Гаскалы), выкарыстанне анафемы для прымусовага выканання грамадскай волі і канцэнтрацыю практычна толькі на рэлігійных даследаваннях.

У лінгвістычнай галіне маскілім жадалі замяніць дуалізм, характэрны для традыцыйнай ашкеназскай супольнасці, якая размаўляла на ідышы, а яе фармальнай літаратурнай мовай быў іўрыт. Яны грэбавалі ідышам, лічылі яго карумпаваным дыялектам і яшчэ адным сімптомам яўрэйскай галечы. Гэты рух ініцыяваў негатыўнае стаўленне да ідыша, якое захавалася праз шмат гадоў сярод адукаваных людзей, хоць часта яго актывістам даводзілася звяртацца да яго з-за адсутнасці лепшага сродку для звароту да мас. У эканамічным плане маскілім прапаведавалі прадуктыўнасць і адмову ад традыцыйных яўрэйскіх прафесій на карысць сельскай гаспадаркі, рамёстваў і свабодных прафесій.

У пытаннях веры (якія пад ціскам мадэрнізацыі былі адведзены ў асобную сферу «рэлігіі») прыхільнікі руху, ад умераных да радыкалаў, не мелі адзінага звязнага парадку дня. Галоўным крытэрыем, паводле якога яны ацэньвалі іўдаізм, быў рацыяналізм. Іх найважнейшым унёскам стала адраджэнне яўрэйскай філасофіі, як альтэрнатывы містычнай Кабале, якая служыла амаль адзінай сістэмай мыслення сярод ашкеназаў і тлумачальнай сістэмай для захавання рэлігійных абрадаў. Адмова ад Кабалы выклікала надзвычайныя спрэчкі ў традыцыйным грамадстве.

Іншым аспектам было стаўленне руху да гендэрных адносін. Многія з маскілімаў былі выхаваны ў рабінскай эліце, у якой (у адрозненне ад бедных яўрэйскіх мас або багатых старэйшын) мужчыны былі пагружаныя ў традыцыйныя даследаванні, а іх жонкі падтрымлівалі іх фінансава, пераважна вядзеннем бізнесу. Многія з яўрэйскіх асветнікаў былі траўмаваныя ўласным вопытам, горкія ўспаміны пра гэта з’яўляюцца распаўсюджанай тэмай у аўтабіяграфіях. Успрыняўшы сістэму еўрапейскіх буржуазных сямейных каштоўнасцяў, многія з іх імкнуліся кінуць выклік паўматрыярхальнаму парадку рабінскіх сем’яў, які спалучаў адсутнасць яўрэйскай адукацыі для жанчын з раннім шлюбам. Замест гэтага яны настойвалі на тым, каб мужчыны сталі эканамічна прадуктыўнымі, абмяжоўвалі сваіх жонак хатнім асяроддзем, але таксама забяспечвалі ім належную рэлігійную адукацыю. ^[4]

Развіццё руху

Яўрэйскія асветнікі пераследвалі дзве паралельныя мэты: яны заклікалі яўрэяў да акультурацыі і гарманізацыі з сучаснай дзяржавай і патрабавалі, каб яўрэі заставаліся асобнай групай са сваёй уласнай культурай і ідэнтычнасцю. Яны займалі сярэднюю пазіцыю паміж яўрэйскай супольнасцю і навакольным грамадствам, традыцыяй і і сучаснасцю. Адыход ад гэтай хісткай раўнавагі ў любым кірунку азначаў таксама разрыў з яўрэйскім Асветніцтвам.

Палітычная праграма Гаскалы грунтавалася на падобным падыходзе. Яна выступала супраць замкнёнай супольнасці мінулага, але імкнулася да захавання моцнай яўрэйскай структуры (дзе яны самі былі б лідарамі і заступнікамі перад дзяржаўнымі ўладамі); асветнікі нават не былі цалкам згодныя з грамадзянскай эмансіпацыяй, і многія з іх ставіліся да яе з асцярожнасцю, часам з трывогай. У сваіх працах яны праводзілі рэзкую мяжу паміж сабой і тымі, каго яны называлі «псеўдамаскілім» — тымі, хто прыняў каштоўнасці Асветніцтва і свецкія веды, але не імкнуўся ўраўнаважыць іх са сваёй яўрэйскасцю, а хутчэй імкнуўся да поўнай асіміляцыі. Такія элементы падвяргаліся крытыцы і высмейванню не менш, чым старыя рабінскія ўлады, якім супрацьстаяў рух. Не было рэдкасцю, што яго прыхільнікі станавіліся кансерватыўным элементам, які змагаўся з далейшым размываннем традыцый: у Вільні Самуэль Іосіф Фуэн ператварыўся з прагрэсівіста ў праціўніка больш радыкальных элементаў на працягу аднаго пакалення.

Аналагічным чынам, тыя, хто адмовіўся ад аптымістычнага, ліберальнага бачання інтэграцыі яўрэяў (хоць і як згуртаванай супольнасці) у больш шырокае грамадства на карысць паўнавартаснага яўрэйскага нацыяналізму або радыкальных рэвалюцыйных ідэалогій, таксама парвалі з Гаскалой. Яўрэйскія нацыянальныя рухі Усходняй Еўропы здзекліва разглядалі яе як наіўную, ліберальную і асіміляцыянісцкую ідэалогію, якая падтрымлівае замежныя культурныя ўплывы, падточвае яўрэйскую нацыянальную свядомасць і абяцае ілжывыя надзеі на роўнасць у абмен на духоўнае занявольванне. Гэты крытычны погляд на Гаскалу распаўсюджвалі нацыяналістычныя мысляры і гісторыкі, пачынаючы ад Перца Смаленскага, Ахад Ха-Ама, Сямёна Дубнова і інш. Калісьці ён быў распаўсюджаны ў ізраільскай гістарыяграфіі.

Асноўным фактарам, які заўсёды характарызаваў гэты рух, была яго слабасць і залежнасць ад значна больш магутных элементаў. Яго прыхільнікамі ў асноўным былі збяднелыя інтэлектуалы, якія зараблялі на жыццё прыватным рэпетытарствам і падобнымі рэчамі; мала хто меў стабільную фінансавую базу, і ім патрабаваліся мецэнаты, няхай гэта будуць заможныя яўрэі ці дзяржаўныя ўстановы. Гэтая тройка — улады, яўрэйская абшчынная эліта і маскілім — была аб’яднана толькі амбіцыяй грунтоўнага рэфармавання габрэйскага грамадства. Урад не цікавіўся праектамі Асветніцтва, ён патрабаваў ад яўрэяў ператварыцца ў прадуктыўных, адданых падданых з рудыментарнай свецкай адукацыяй і не больш. Багатыя яўрэі ў асноўным спадзяваліся на паляпшэнне стану свайго народа, якое прывяло б да вызвалення і роўных правоў. Дзяржава і эліта мелі патрэбу ў маскілімах як пасярэдніках і спецыялістах у сваіх намаганнях па правядзенні рэформаў, асабліва ў якасці педагогаў. Аднак актывісты значна больш залежалі ад першых, чым наадварот; расчараванне ад няздольнасці прасоўваць маскільскую праграму ў асяроддзі апатычных яўрэяў, альбо кансерватыўных «фанатыкаў», з’яўляецца распаўсюджанай тэмай у літаратуры руху.

Гаскала на Літве і Беларусі

Ужо з канца ХVIII ст. Віленскі Гаон далучыў сваіх блізкіх і паслядоўнікаў да вывучэння спадчыны асветнікаў, а таксама такіх свецкіх дысцыплін і навук, як астраномія і матэматыка.

Беларускае мястэчка Шклоў стала цэнтрам Гаскалы, дзе маскілім маглі прысвяціць сябе вучобе, літаратуры і стварэнню праграм адраджэння яўрэйскага грамадства шляхам пераходу да заняткаў сельскай гаспадаркай. Радыкальныя ідэі і зварот некаторых з іх у хрысціянства зрабілі маскілім непапулярнымі ў большасці расійскіх яўрэяў^[5].

Паступовую папулярнасць на Літве і Беларусі Гаскала стала здабываць з 1820-х. Аўраам Бер Доб Лебенсон адыграў тут ролю тэарэтыка руху. Яго кніга «Прызначэнне Ізраіля», выдадзеная ў 1828 г. на іўрыце, выклікала вялізны рэзананс. Ён патрабаваў знішчэння меж інтэлектуальнага гета шляхам паляпшэння сістэмы адукацыі, вывучэння навук і «чыстых» моў (нямецкай і рускай), адкрытасці яўрэйскай культуры, пераходу да больш даходных формаў працы, у прыватнасці да земляробства. У адрозненне ад Мендэльсона, які звяртаўся да вузкага кола яўрэйскай буржуазіі Прусіі, ён хацеў закрануць інтарэсы шырокіх яўрэйскіх мас Расійскай імперыі^[6].

Літвацкая версія Гаскалы была памяркоўнай, кансерватыўнай і заснаванай на вельмі ўмеранай інтэрпрэтацыі ідэй Асветніцтва. Так, напрыклад, што тычыцца выканання яўрэйскіх рэлігійных рытуалаў і штодзённых паводзін, маскілім заставаліся неад’емнай часткай традыцыйнага мясцовага яўрэйскага грамадства да апошняй трэці ХІХ стагоддзя. Адсутнасці вялікіх канфліктаў спрыяла і тое, што рэлігійны светапогляд кансерватыўных яўрэйскіх колаў у Літве быў адносна ўмераны і рацыянальны^[3]. Традыцыйная навуковая эліта лічыла вывучэнне навукі не толькі дазволеным, але і пажаданым, бо навука магла быць карысным інструментам для высвятлення галахічных пытанняў. Тым не менш, узнікла варожасць, паколькі тэндэнцыя да секулярызацыі, уласцівая Гаскале, набыла больш адкрытае і выяўленае выражэнне. Супрацьстаянне паміж гэтымі двума лагерамі ўспыхнула ў поўнай сіле ў 1840-х гадах на фоне эпізоду, вядомага як Гаскала мі-Таам (дзяржаўная Гаскала).

Дзяржаўная рэформа яўрэйскай адукацыі

Натхнёны палітыкай Габсбургскай імперыі, якая прымушала габрэяў атрымліваць сучасную адукацыю, міністр адукацыі Сяргей Увараў прапанаваў стварыць у Расіі сучасныя яўрэйскія школы. Увараў хацеў «рэфармаваць» габрэяў, у той жа час ён імкнуўся вызваліць іх ад «шкоднага ўплыву Талмуда». Ініцыятыва Уварава выклікала буру сярод яўрэяў Расійскай імперыі. Традыцыяналісты імкнуліся прадухіліць прапанаваныя ім змены, у той час як маскілім распрацоўвалі падрабязныя планы далёка ідучых рэформаў. Сярод іншага, яны прапанавалі стварыць фінансаваныя ўрадам рабінскія семінарыі для падрыхтоўкі асветніцкіх рабінаў, якія заменіць традыцыйных рабінаў.

Увараў выклікаў Макса Ліліенталя, маладога маскіла з Германіі, які тады быў дырэктарам сучаснай яўрэйскай школы ў Рызе, і даручыў яму падрыхтаваць падрабязны план рэформы яўрэйскай адукацыі і скласці спіс кандыдатаў на пасады настаўнікаў у прапанаванай сістэме адукацыі. Ліліенталь з энтузіязмам узяўся за гэтае заданне. Нягледзячы на ​​тое, што ён не атрымаў ніякіх канкрэтных абяцанняў, ён верыў, што калі яўрэі Расіі станоўча адрэагуюць на ініцыятыву ўрада, яны атрымаюць значную карысць ад паляпшэння свайго прававога статусу. Ліліенталь з канца 1841 года наведваў рысу аселасці, у прыватнасці Вільню і Мінск, каб праверыць узровень падтрымкі планаў Уварава. Але яго фактычна выгналі з Мінска; і ў Вільні, дзе маскілаў было больш, ён тым не менш не змог атрымаць афіцыйнага рашэння ад супольнасці ў падтрымку праграмы.

Калі ён вярнуўся праз некалькі месяцаў, цяпер ужо ў статусе афіцыйнага прадстаўніка ўрада, яго мэтай было знайсці рабінаў, гатовых удзельнічаць у савеце расійскіх рабінаў, які павінен быў адбыцца ў Санкт-Пецярбургу. На гэты раз рэакцыя была больш ветлівай, верагодна, таму, што традыцыяналісты баяліся наступстваў адмовы ад супрацоўніцтва. Змена стаўлення традыцыйнага лагера да Ліліенталя адбылася пасля яго сустрэчы з Іцхакам з Валожына, кіраўніком Валожынскага ешыбота, якога лічылі лідарам абшчыны літвакоў. Хоць Ліліенталь апісваў Іцхака як чалавека, які цалкам падтрымліваў запланаваную рэформу ў адукацыі, іншыя крыніцы паказваюць, што ён вырашыў прыняць удзел у рабінскай радзе ў першую чаргу таму, што баяўся рэакцыі ўладаў^[1].

Закон аб стварэнні дзяржаўных школ быў прыняты ў лістападзе 1844 года. Акрамя пачатковых школ, былі створаны некалькі сярэдніх школ і дзве рабінскія семінарыі; закон перадаў усе традыцыйныя ўстановы яўрэйскай адукацыі пад нагляд Міністэрства адукацыі. Тым не менш, толькі невялікая меншасць яўрэйскіх дзяцей наведвала новыя школы; большасць з іх паходзіла з бедных і малаўплывовых слаёў насельніцтва. Дзяржаўны нагляд за традыцыйнымі яўрэйскімі пачатковымі школамі і ешыботамі аказаўся неэфектыўным, і яны працягвалі працаваць як і раней. Тым не менш, хоць колькасць вучняў была адносна вельмі невялікай, упершыню сотні яўрэйскіх дзяцей атрымалі магчымасць вучыцца ў сучасных школе.

Рэформа адукацыі мела далёка ідучыя наступствы для статусу Гаскалы ў Расійскай імперыі. Падтрымка ўладаў заахвоціла людзей публічна выказваць сваю прыналежнасць да гэтага руху. Хоць маскілім заставаліся невялікай меншасцю, іх упэўненасць у сабе расла, і яны сталі больш смелымі і агрэсіўнымі, у спадзяванні, што ўрад абароніць іх, калі гэта спатрэбіцца^[1].

Гаскала ў часы кіравання Аляксандра ІІ

Кіраванне Аляксандра II выклікала надзею ў маскілім, бо яны шчыра верылі ў непазбежнасць яўрэйскай эмансіпацыі ў Расіі. Ліберальны характар ​​новага рэжыму рэзка кантраставаў з рэакцыйнай палітыкай Мікалая I. Некаторыя дыскрымінацыйныя законы былі адменены, а шэраг законаў, прынятых у канцы 1850-х і пачатку 1860-х гадоў, вызваліў ад абавязку жыць у межах аселасці яўрэяў, якіх улады лічылі «карыснымі» — гэта значыць, багатых купцоў, кваліфікаваных рамеснікаў і выпускнікоў універсітэтаў і тэхнічных каледжаў, а таксама лекараў, фармацэўтаў і акушэрак. З пункту гледжання маскілім, гэтыя законы мелі першараднае значэнне: упершыню ў гісторыі габрэяў Расіі ўрад прапанаваў сапраўдную кампенсацыю тым, хто меў агульную адукацыю і тым, хто абраў «прадуктыўныя» прафесіі.

Пачала фарміравацца яўрэйская інтэлігенцыя, якая характарызавалася валоданнем рускай мовай, блізкім знаёмствам з рускай літаратурай і ў той ці іншай ступені ідэнтыфікацыяй сябе з рускім народам і яго культурай. У адрозненне ад маскілім папярэдняга пакалення, якія былі ў асноўным самавукамі, прадстаўнікі рускай яўрэйскай інтэлігенцыі былі выпускнікамі сярэдніх школ і універсітэтаў. Прыхільнікі мадэрнізацыі яўрэйскай супольнасці стварылі яўрэйскія газеты на рускай мове, якія сталі пляцоўкамі для абмеркавання пытанняў, якія хвалююць яўрэяў краіны. Члены гэтай групы таксама заснавалі «Хеўрат Марбе Хаскала бе-Ісраэль» (Таварыства садзейнічанню культуры сярод яўрэяў Расіі) для прасоўвання мэтаў Гаскалы ў яўрэйскай супольнасці.

Найбольш яркім праяўленнем змены характару Гаскалы ў 1860-я і 1870-я гады стала з’яўленне радыкальнай формы. Яе прыхільнікі, як правіла, мелі традыцыйную адукацыю і былі ў асноўным з Літвы і Беларусі; сярод іх былі такія аўтары, як Мендэле Мойхер-Сфорым, Іегуда Лейб Гордан, і Перац Смаленскі. Яны перанялі ідэалагічныя тэндэнцыі, папулярныя сярод расійскай інтэлігенцыі, сярод якіх былі пазітывізм, утылітарызм і матэрыялізм. Радыкальныя маскілім працягвалі развіваць літаратурную творчасці на іўрыце; але матэрыяльныя цяжкасці мас расійскіх яўрэяў сталі цэнтральным прадметам іх заклапочанасці^[1].

Гэтыя аўтары засяроджваліся на рэальных абставінах, апісвалі, што яны лічылі негатыўнымі аспектамі яўрэйскага жыцця, у асабліва яркіх танах. Сярод іншага, яны крытыкавалі традыцыйную адукацыю, мадэлі шлюбу ў грамадзе, эканамічныя паводзіны і дзеянні абшчынных лідараў. Літаратурным жанрам, які часта выкарыстоўвалі аўтары Гаскалы для выражэння сацыяльнай крытыкі, быў раман. Іх раманы мусілі адлюстроўваць увесь спектр яўрэйскага жыцця ў Расіі; але на самой справе яны былі дыдактычнымі, са стэрэатыпнымі персанажамі. Асаблівае месца ў літаратуры Гаскалы, як мастацкай, так і публіцыстычнай, займалі рабіны, тым больш што яны ўсё яшчэ карысталіся высокім статусам у грамадстве. Аўтары Гаскалы неаднаразова абвінавачвалі рабінаў у тым, што яны неналежным чынам выконвалі сваю працу. Паколькі ім не хапала агульнай адукацыі, рабіны не маглі прадстаўляць грамадства перад уладамі, а іх ізаляцыя ад рэальнага жыцця народных мас не давала ім палягчаць пакуты яўрэяў^[1].

У другой палове 1870-х гадоў стала зразумела, што радыкальная Гаскала зайшла ў тупік. Рэзкая крытыка, якую выказвалі яе прыхільнікі як супраць умеранай Гаскалы, так і супраць традыцыйнага ладу жыцця, не магла прапанаваць рашэнняў для паляпшэння жыцця шырокіх мас расійскіх яўрэяў. Цяжкае становішча расійскіх яўрэяў было вынікам дыскрымінацыйнага заканадаўства і эканамічных абмежаванняў, якія на іх накладаліся. Без якіх-небудзь рэальных змен у палітыцы ўрада ў дачыненні да сваіх яўрэйскіх падданых не было ніякіх шанцаў на змены. І расійскі ўрад у канцы 1870-х гадоў зноў заявіў, што не мае намеру даваць яўрэям роўныя правы. У той жа час па старонках расійскай прэсы пракацілася хваля антысемітызму. Калі раней яўрэяў абвінавачвалі ў самасегрэгацыі і адсутнасці адукацыі, то цяпер адукаваных яўрэяў абвінавачвалі ў тым, што яны «прабіваліся» на ключавыя пасады ў расійскай эканоміцы^[1].

Юдафобскі рух, хваля пагромаў 1881—1882 гг. і рэпрэсіўная палітыка Аляксандра III вымусілі маскілім адмовіцца ад сваіх спадзяванняў на расійскі ўрад. Адны з іх далучыліся да расійскага рэвалюцыйнага руху, іншыя звярнуліся да яўрэйскага нацыяналізму і сіянізму.

Спіс Маскілім

• Аўраам Бер Доб Лебенсон (~1790-1878) — паэт і граматык літвацкага паходжання.
• Аўрам Якаў Паперна (1840—1919) — расійскі яўрэйскі педагог і пісьменнік.
• Аляксандр Зэдэрбаўм (1816—1893) — польска-расійскі яўрэйскі журналіст. Ён быў заснавальнікам і рэдактарам часопіса «Ха-Меліц» і іншых перыядычных выданняў, якія выдаваліся на рускай мове і ідыш; пісаў на іўрыце.
• Аўром Бер Готлабер (1811—1899) — яўрэйскі пісьменнік, паэт, драматург, гісторык, журналіст і педагог.
• Эліэзер Доб Ліберман (1820—1895) — рускі іўрытмоўны пісьменнік.
• Ісаак Бэр Левінсон (1788—1860), яўрэйскі вучоны іўрыту, сатырык, пісьменнік і лідар Хаскалы ў Расійскай імперыі. Яго называлі «Мендэльсонам Расіі».
• Майсей Мендэльсон (1729—1786) — філосаф і тэолаг, адзін з галоўных заснавальнікаў Гаскалы
• Ісаак бен Якаў Бен’якаў (1801—1863) — расійскі бібліёграф, пісьменнік і выдавец. Яго бацькі пераехалі ў Вільню, калі ён быў яшчэ дзіцем, і там ён атрымаў адукацыю ў граматыцы іўрыту і рабінскіх навуках.
• Кальман Шульман (1819—1899) — яўрэйскі пісьменнік, які перакладаў розныя кнігі і раманы на іўрыт.