Намітка

На́мітка, намётка, таксама павойнік^[1] — старажытны традыцыйны жаночы галаўны ўбор усходніх славян, які насілі замужнія жанчыны ў Беларусі, Літве, паўднёвых абласцях Расіі  (руск.) і Украіне. Намітка — абавязковы элемент жаночага нацыянальнага касцюма беларусаў і ўкраінцаў. Уяўляе сабой паласу з вельмі тонкага белага кужэльнага льнянога палатна, радзей — канаплянай або шаўковай тканіны, шырынёй 30-70 сантыметраў і даўжынёй ад трох да пяці метраў, якая пэўным чынам завязваецца вакол галавы паверх каптура ці подвачкі  (укр.).

М. М. Філіповіч. Жанчына ў намітцы.1928

Манекен жанчыны ў беларускім нацыянальным касцюме ў інтэр’еры хаты ў Беларускім дзяржаўным музеі народнай архітэктуры і побыту

Гісторыя

Бабуля ў нацыянальным касцюме. Добра відаць традыцыйную беларускую намітку

У княжую эпоху жанчыны накрывалі галаву тканінай^[2] — прастакутным кавалкам палатна памерам 2 м на 40-50 см белага або пурпурнага колеру з упрыгожанымі канцамі. Існавала два спосабы звязвання ўбруса: яго накідвалі на галаву, пакідаючы шыю свабоднай або абмотвалі вакол шыі пад падбародкам. У Іпацьеўскім летапісе таксама згадваецца падобны галаўны ўбор — павойнік^[3]. Першы спосаб нашэння выкарыстоўваўся на Бойкаўшчыне яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя.

У XVI—XVIII стагоддзях жанчыны таксама насілі абрус. Але пачынаючы з XV—XVI стагоддзяў на мініяцюрах пачынаюць з’яўляцца жанчыны ў намітках. У пісьмовых крыніцах тэрмін «наміткі» згадваецца пад 1565 годам у Львоўскай гарадской кнізе, а таксама ў «актавай кнізе Жытомірскага гарадскога ўрада XVI ст.». У Лохвіцкай ратушнай кнізе другой паловы XVII ст. з’яўляюцца тэрміны «намётка» і «перамётка». Але самай распаўсюджанай назвай гэтага галаўнога ўбору ў той час быў «серпанок  (укр.)». Намёткі і серпанок адрозніваліся матэрыялам. Намёткі выраблялася са звычайнага палатна, серпанок — з вельмі тонкага.

У XVIII стагоддзі было наладжана прамысловая вытворчасць серпанкоў на фабрыках^[4].

У XIX стагоддзі намёткі была вядомая па ўсёй тэрыторыі Беларусі і Украіны. У гэты час яе ткалі з лепшых гатункаў лёну ў хатніх умовах тонкімі, як марля. У пачатку XX стагоддзя наміткі яшчэ сустракаліся ў побыце месцамі па вёсках. У перадваенныя гады пераміткі насілі ў заходніх абласцях Украіны, а ў Карпатах і на Валыні яны затрымаліся і да другой паловы ХХ стагоддзя, але шырокага ўжывання ўжо не мелі і паступова сышлі з выкарыстання зусім.

Зараз намёткі з’яўляюцца часткамі мастацкіх калекцый, таварам на антыкварных кірмашах, адзеннем фальклорных калектываў. Павышаецца цікавасць да іх у сучасных замужніх жанчын, якія хочуць апранацца традыцыйна на падзеі ў стылі этна. Майстар-класы са старажытнымі спосабамі завязвання праводзяць у Музеі Івана Ганчара  (укр.), Нацыянальны музей народнага мастацтва Гуцульшчыны і Пакуцця імя І. Кобрынскага  (укр.), Нацыянальны музей у Львове  (укр.).

Назвы

У розных рэгіёнах наміткі называлі па-рознаму. На Валыні намітку называлі «плат», на ўкраінскім Палессі — «завивало», на Лемкаўшчыне — «рубок», на Букавіне — «рушник»^[5]; на Валынскім Палессі — «намітець»^[6]; на Гуцульшчыне, усходзе Закарпацця, захадзе Букавіны, поўдні Заходняга Падолля — «перемітка»^[6]; Букавіне^[6] і Усходнім Падоллі^[7] — «рантух»; на Заходнім Палессі — «серпанок», на Чарнігаўскім Палессі — «зав’язка»^[6]; на Усходнім Падоллі — «нафрама»^[7][8], рускія звалі падобны галаўны ўбор убрус, полотенце, ширинка, подширье, фата, гомылька^[9].

Тканіна

Тканіна для наміткі ткалася спецыяльная. Ніткі ўтка не прыбіваліся шчыльна адна да адной, таму гатовае палатно нагадвала марлю. У якасці матэрыяла на Беларусі часцей за ўсё бралі лён, радзей каноплі, у Кіеўскай вобласці наміткі рабілі з белага шоўку^[10].

Завязванне

Намітка, Ровеншчына

Дзяўчына з Палесся у намітцы

Перамітка, Цярнопальшчына

У залежнасці ад мясцовасці існавала каля 30 розных спосабаў завязвання намітак^[11]. Пад намітку жанчыны апраналі чапец, які мог быць сатканы з грубых нітак хатняга прадзення, а мог быць сшыты з пакупных палотнаў і упрыгожаны залатой вышыўкай у залежнасці ад дастатку сям’i. Часам на галаву клалі выразаныя з дрэва падложкі для таго, каб форма наміткі была больш выразнай і прыгожай. У якасці падложкі маглі выкарыстаць таксама валік з кудзелі, абшыты палатном, на які накручвалі валасы ці подвачку — абруч з лазы або ясеня шырынёй у далонь і памерам у абхоп галавы. Палотнішча абмотвалася вакол галавы, спускаючы канцы на плечы і спіну.

Намітка закрывала лоб і шыю, прыцягваючы ўвагу да вачэй і надаючы ім асаблівае ззянне, таму нават немаладыя жанчыны выглядалі больш прыгожымі. Звісаючыя канцы наміткі падкрэслівалі паставу.

Часцей за ўсё адзін канец наміткі праходзіў пад барадой і драпіраваўся над плячом, а другі спадаў на спіну. Часам абодва канцы завязваліся ззаду, напрыклад, у магілёўскім строі, над ілбом ці па баках, напрыклад, у Капыльска-Клецкім строі^[11].

У некаторых выпадках завязаную намітку замацоўвалі доўгімі шпількамі, каб яе можна было здымаць і надзяваць як шапку і не завязваць кожны раз нанова^[11].

Аздабленне намітак

Наміткі ўпрыгожваліся складанай вышыўкай, часта з сімвалічнымі традыцыйнымі ўзорамі ці арнаментам^[11]. Вышыўка размяшчалася па краю і на канцах наміткі. Выкарыстоўваліся таксама каклюшныя карункі ці мохрыкі^[12] (у пухавіцкім, маларыцкім і кобрынскім строях)^[11] і ўзорыстае ткацтва.

Святочныя наміткі ўпрыгожвалі зелянінай, букетамі штучных і жывых кветак, папяровым веерам, як у ляхавіцкім строі, пер’ем, як у кобрынскім строі, каробачкай з двума «рожкамі» з пукоў фарбаванага пер’я, як у касцюме свацці ў маларыцкім строі^[11].

На Заходнім Палессі наміткі былі пераважна палатняныя, толькі ў сяле Крупава  (укр.) Дубровіцкага раёна Ровенскай вобласці выраблялі тонкае кісейнае палатно. Аздаблялі канцы прастакутнымі палосамі вышыўкі ці ткацтва, а таксама часта чало — вузкую палоску, якая пры вывязванні аказвалася над тварам. Чало не абавязкова знаходзілася пасярод намёткі, а магло быць размешчана бліжэй да аднаго з бакоў. Гэта залежала ад плануемага спосабу завязвання. Таксама, з прычыны таго, што пры завязванні намётка складалася ў некалькі разоў, частка яе паверхні заставалася ўтоенай, так палескія жанчыны мелі магчымасць рабіць некалькі варыянтаў узораў на канцах і два розных чала, якія аказваліся бачны па чарзе ў залежнасці ад жадання ўладальніцы. Дэкарыраванне ажыццяўлялі пераборным ткацтвам чырвонай ніткай або вышыўкай заваліканнем чырвоным з украпваннем чорнага (сіняга) або выразаннем («рыззю») з даданнем прамой гладдзі  (укр.) і верхаплуту белым (ці з даданнем чырвонага і сіняга).

Пакуцкія  (укр.) і гуцульскія пераміткі былі палатнянымі і ўпрыгожаны на канцах пераборным ткацтвам з сусальнымі срэбнымі і залатымі кветкамі, таксама мелі пэндзлікі^[13].

Абрадавае значэнне

Па народных вераваннях намітка мела значэнне абярэга, яе адсутнасць магла прывесці да псуты ў гаспадарцы. Таму жанчыны ад вяселля і да смерці ўбіралі покрыва кожны раз, выходзячы з хаты.

Першапачаткова намітку насілі і ў будні, і ў святы, але пасля з-за дастаткова вялікай складанасці завязвання яна стала ўборам для асаблівага выпадку: свята, кірмашу, якога-небудзь абраду, напрыклад, вяселля, яе таксама апраналі ў царкву.

Часцей за ўсё жанчына ўпершыню апранала намітку на ўласнае вяселле. На Палессі маладой пасля вянчання ў царкве надзявалі намітку, і яна насіла яе цэлы дзень. Па прыезду нявесты, у хаце жаніха свёкар здымаў намітку і сяброўкі расчэсвалі нявесце валасы, закручвалі іх на тканку і надзявалі чапец і хустку^[14]. Шлюбавая намітка захоўвалася ўсё жыццё і ўкладывалася ў труну жанчыны.

Гл. таксама

• Беларускія нацыянальныя галаўныя ўборы
• Брыль (капялюш)
• Строй