Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя

Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя (ням.: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, скароч. НСДАП, ням.: NSDAP) — палітычная партыя Германіі, якая існавала з 1920 па 1945, з ліпеня 1933 да мая 1945 — кіруючая і адзіная законная партыя ў Трэцім Рэйху. Пасля паразы Германіі ў Другой сусветнай вайне ў 1945 па рашэнню створанага саюзнікамі па антыгітлераўскай кааліцыі акупацыйнага кантрольнага савета была распушчана. На Нюрнбергскім працэсе кіруючы склад партыі быў абвешчаны злачынным, а ідэалогія НСДАП называлася адной з галоўных прычын вайны.

Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя
ням.: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei
Сцяг партыі (1933 — 1945 гг.)
Лідар	Карл Харэр  (руск.) (1919—1920) Антон Дрэкслер (1920—1921) Адольф Гітлер (1921—1945) Марцін Борман (30 красавіка—2 мая 1945)
Заснавальнік	Антон Дрэкслер
Дата заснавання	5 студзеня 1919 (як Нямецкая рабочая партыя) 24 лютага 1920
Дата роспуску	12 кастрычніка 1945
Штаб-кватэра	Брыенэр штрасэ, 45  (руск.), Мюнхен
Краіна	Веймарская рэспубліка  Трэці рэйх
Ідэалогія	нацыянал-сацыялізм
Маладзёжная арганізацыя	Гітлерюгенд
Колькасць членаў	190 (пачатак 1920)[1]
Гімн	Песня Хорста Веселя  (руск.)
Партыйны друк	Völkischer Beobachter  (руск.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Нацыянал-сацыялізм

Асноўныя паняцці

Дыктатура • Правадырызм • Правая ідэалогія • Шавінізм • Расавая палітыка • Мілітарызм • Антыдэмакратызм

Ідэалогія

Фёлькішэ бевегунг • «25 пунктаў» • «Мая барацьба» • Унтэрменш • Нюрнбергскія расавыя законы • Расавая тэорыя Гюнтэра • Расавая палітыка • «Міф дваццатага стагоддзя»

Гісторыя

Трэці рэйх • Ноч доўгіх нажоў • Крыштальная ноч • Другая сусветная вайна • Вырашэнне чэшскага пытання / яўрэйскага пытання • Катастрофа еўрапейскага яўрэйства • Халакост • Нюрнбергскі працэс

Асобы

Адольф Гітлер • Відкун Квіслінг • Войцех Тука • Генрых Гімлер • Герман Герынг • Рудольф Гес

Арганізацыі

НСДАП • СА • СС • Гітлерюгенд • Вервольф • Саюз нямецкіх дзяўчат • Юнгфольк • Саюз дзяўчынак • Зімовая дапамога • Германскі працоўны фронт • Сіла праз радасць • Вера і прыгажосць • Нацыянал-сацыялістычныя (мехкорпус • авіякорпус • народная дабрачыннасць • жаночая арганізацыя • саюз студэнтаў • саюз урачоў • саюз настаўнікаў • саюз юрыстаў • саюз дапамогі ахвярам вайны)

Нацысцкія партыі і рухі

Венгрыя • Паўночны Каўказ • Бельгія • Нідэрланды • Чачня • Нарвегія • Латвія • Беларусь

Роднасныя паняцці

Фашызм • Антыкамунізм • Неанацызм • Інтэгральны нацыяналізм • Нацысцкі акультызм

Партал:Нацысцкая Германія · Праект «Фашызм»

Гісторыя

Ад узнікнення да путчу

Асноўны артыкул: Піўны путч

Дэлегацыя НСДАП на «Нямецкім дні» Нямецкага народнага саюза абароны і наступлення  (руск.) у кастрычніку 1922, у Кобургу

НСДАП была створана 24 лютага 1920, на сходзе ў піўной «Хофбройхаус» Нямецкай рабочай партыі (удзельнічала 2 тыс. чал.), калі А. Гітлер абвясціў праграму «25 пунктаў»  (руск.)^[2]. Тады ж было прынята рашэнне аб змене назвы партыі — да яе было дададзена «Нацыянал-сацыялістычная». Сам Гітлер растлумачыў назву сваёй партыі наступным чынам:

Сацыялізм, гэта вучэнне пра тое, як варта клапаціцца аб агульным дабры. Камунізм — гэта не сацыялізм. Марксізм — гэта не сацыялізм. Марксісты скралі гэта паняцце і сказілі яго сэнс. Я вырву сацыялізм з рук «сацыялістаў». Сацыялізм — старажытная арыйская, германская традыцыя

^[3]

У першай фазе свайго развіцця, да 1923, НСДАП рэкрутавала сваіх членаў галоўным чынам з былых удзельнікаў вайны і сярэдніх слаёў гарадскога і сельскага насельніцтва^[4]. Рабочыя ў партыі складалі меншасць у параўнанні з афіцэрамі, рамеснікамі, служачымі, чыноўнікамі і сялянамі. Але гэтая ўяўная рабочая партыя ўсяляк імкнулася прыцягнуць да сябе таксама і пралетарскія пласты. Гэтай мэты служылі розныя псеўдасацыялістычныя патрабаванні, такія, як нацыяналізацыя трэстаў, канфіскацыя ваенных даходаў, зямельная рэформа і, па няясным выразе праграмы, «знішчэнне працэнтнай кабалы»^[5].

У снежні 1920 А. Гітлер на атрыманыя ад рэйхсвера і ад прамыслоўцаў 120 тыс. рэйхсмарак набыў газету «Völkischer Beobachter»  (руск.).

У пачатковы перыяд дзейнасці, партыю фінансавалі перш за ўсё гаспадары баварскіх фірмаў^[6]. Аднак на пачатку 1920-х Гітлера пачалі падтрымліваць капітаны цяжкай прамысловасці Ф. Цісен  (руск.), Э. Борзіг  (ням.) і інш.^[7] У кастрычніку 1923 Ф. Цісен уручыў НСДАП 100 тыс. залатых марак. Канцэрн Ройш-Ганіэль  (ням.) перадаваў партыі значныя сродкі праз генерала Э. Людэндорфа^[8].

Для абароны партыйных выступоўцаў і аховы парадку на розных партыйных мерапрыемствах у лютым 1920 была створана служба добраахвотнікаў (zeitfreiwilligen), пазней перайменавана ў службу партыйных распарадчыкаў — орднэраў (Ordnertruppe). Увосень 1920 у партыі існавала 35 отртсгруп, а колькасць членаў перавысіла 2 тыс. чал. 3 жніўня 1921 служба орднэраў была перайменавана ў «гімнастычны і спартыўны аддзел»^[9]/ 5 кастрычніка «гімнастычны і спартыўны аддзел» атрымаў новую назву — «штурмавыя атрады» (Sturmabteilung; СА)^[10].

Улетку 1921 быў зацверджаны праект сцяга НСДАП — на чырвоным палотнішчы белы круг, у цэнтры якога — чорная свастыка.

Аднаўленне і прыход да ўлады (1923—1933)

Выступаючы ў студзені 1923 г., праз некалькі дзён пасля таго, як французская армія акупавала Рурскую вобласць  (руск.), Гітлер казаў з трыбуны:

Не! Не далоў Францыю... павінен быць наш лозунг — прэч здраднікаў айчыны — прэч лістападаўскіх злачынцаў!

^[11]. Першы агульнагерманскі з’езд нацыянал-сацыялістычнай партыі, які адбыўся 27 — 28 студзеня 1923 г., не ўнёс ніякіх змен у галоўны кірунак нацысцкай прапаганды:

Наша галоўная мэта — барацьба з бальшавізмам

. Пытанне аб задачах НСДАП у сувязі з акупацыяй Рура нават не абмяркоўвалася. Увага з’езда было прыкавана да падрыхтоўкі гвалтоўнага звяржэння імперскага ўрада. Публічнае абмеркаванне гэтага пытання некалькі збянтэжыла нават баварскія ўлады, якія самі вялі палітычную барацьбу супраць цэнтральнага германскага ўрада і падтрымлівалі нацыстаў, але аддавалі перавагу такія пытанні абмяркоўваць канфідэнцыяльна^[12].

З пачатку 1930-х фінансаванне нямецкімі манапалістамі нацысцкай партыі набывае рэгулярны характар. Так, з 1 студзень 1931 г. Рэйнскай-Вестфальскі вугальны сіндыкат пачаў адлічваць у касу партыі па 6 млн марак штогод. Нацысцкую партыю фінансавалі і замежныя капіталісты. Найбуйнейшы галандскі нафтавай прамысловец Г. Дэтэрдынг  (руск.) за ўсяго да моманту прыходу А. Гітлера да ўлады перадаў нацысцкай партыі 10 млн галандскіх гульдэнаў^[13].

19 лістапада 1932 г. прадстаўнікі нямецкай буйной прамысловасці і землеўладальнікі накіравалі П. фон Гіндэнбург наступнае пасланне:

Мы бачым у нацыянальным руху, які ахоплівае наш народ, шматабяцальны пачатак, які толькі і стварае, дзякуючы пераадоленню класавых супярэчнасцей, неабходную базу для новага ўздыму нямецкай эканомікі. Мы ведаем, што гэты ўздым запатрабуе шматлікіх ахвяр. Мы верым, што гэтыя ахвяры могуць быць з гатоўнасцю прынесеныя толькі ў выпадку, калі найбуйнейшая група гэтага нацыянальнага руху будзе ўдзельнічаць ва ўрадзе як кіруючая сіла. Даручанне адказнага кіраўніцтва прэзідэнцкім кабінетам, які складаецца з лепшых у дзелавым і асабістым адносна кадраў, фюрару найбуйнейшай нацыянальнай групы ліквідуе недахопы і памылкі, уласцівыя ў сілу абставін любому масавага руху, і дазволіць павесці за сабой мільёны людзей, якія стаяць у баку, зробіць іх надзейнай сілай.

^[14]

У 1932 міністр унутраных спраў генерал В. Грэнэр распарадзіўся распусціць СА і СС, а таксама забараніў нашэнне формы членамі ўсіх ваенізаваных арганізацый НСДАП. Праз дзень пасля гэтай забароны да генерала В. Грэнэра звярнуўся кронпрынц Вільгельм з лістом, у якім гаварылася: «…мне асабліва сумна, што Вы паставілі свой подпіс пад распараджэннем аб роспуску СА і СС. Я магу расцаніць гэта распараджэнне як сур’ёзную памылку, багата страшнай небяспекай для ўнутранага свету. Забарона членам „Сталёвага шлема“ насіць форму і роспуск СА і СС непазбежна наймацнейшым чынам падарвуць у нацыянальных колах давер да міністэрства абароны. Паколькі я з даўніх часоў імкнуся асабіста садзейнічаць усталяванню даверу паміж рейхсвер і нацыянальнымі арганізацыямі — гэта асабліва адносіцца да НСДАП, — Вы зразумееце…, наколькі цяжкае ўражанне вырабляе на мяне гэты крок, змацаваны Вашым імем…»^[15]

Пасля прыходу партыі да ўлады, у 1933 па ініцыятыве А. Крупа  (руск.) быў створаны «Фонд Адольфа Гітлера», у які Круп адразу ўклаў 6 млн рэйхсмарак, а таксама дадаткова перадаў яшчэ 6 млн на іншыя рэчы нацыянал-сацыялізму. Канцэрн «ІГ Фарбэніндустры»  (руск.) уклаў у гэты фонд з 1933 па 1944 каля 80 млн марак^[16].

НСДАП на выбарах

Вынікі федэральных выбараў НСДАП

Выбары	Галасы			Мандаты		Заўвагі
	#	%	+/-	#	+/-
Май 1924	1,918,300	6.5 (#6)		32 / 472
Снежань 1924	907,300	3.0 (#8)	▼ 3.5	14 / 493	▼ 18
1928	810,100	2.6 (#9)	▼ 0.4	12 / 491	▼ 12
1930	6,409,600	18.3 (#2)	▲ 15.7	107 / 577	▲ 95
Ліпень 1932	13,745,000	37.3 (#1)	▲ 19.0	230 / 608	▲ 123
Лістапад 1932	11,737,000	33.1 (#1)	▼ 4.2	196 / 584	▼ 34
Сакавік 1933	17,277,180	43.9 (#1)	▲ 10.8	288 / 647	▲ 92
Лістапад 1933	39,655,224	92.11 (#1)	▲ 48.2	661 / 661	▲ 373
1936	44,462,458	98.8 (#1)	▲ 6.7	741 / 741	▲ 80
1938	44,451,092	99.1 (#1)	▲ 0.3	813 / 813	▲ 72

НСДАП у выбарах Ландтагаў

Анхальт

Вынікі выбараў у Анхальце

Выбары	Галасы			Мандаты		Заўвагі
	#	%	+/-	#	+/-
Чэрвень 1924	7,189	4.1 (#7)	▬	2 / 36	▲ 2	У складзе Народна-сацыяльнага свабоднага блока
1924	7,958	4.1 (#8)	▬	1 / 36	▼ 1	У складзе Народна-сацыяльнага свабоднага блока
1928	4,117	2.1 (#8)	▼ 2	1 / 36	▬
1932	89,652	40.9 (#1)	▲ 38.8	15 / 36	▲ 14

Бадэн

Вынікі выбараў у Бадэне

Выбары	Галасы			Мандаты		Заўвагі
	#	%	+/-	#	+/-
Чэрвень 1925	8,917	1.2 (#8)	▲ 1.2	0 / 72	▬
1929	65,121	7 (#8)	▲ 5.8	6 / 88	▲ 6

Баварыя

Вынікі выбараў у Баварыі

Выбары	Галасы			Мандаты		Заўвагі
	#	%	+/-	#	+/-
1924	512,271	17.1 (#3)	▲ 17.1	23 / 129	▲ 23	у складзе Народнага блоку
1928		6.13 (#5)	▼ 10.99	9 / 128	▼ 14
1932		32.52 (#2)	▲ 26.39	43 / 128	▲ 34

Браўншвайг

Вынікі выбараў у Браўншвайгу

Выбары	Галасы			Мандаты		Заўвагі
	#	%	+/-	#	+/-
1924	9,479	3.4 (#6)	▲ 3.4	1 / 48	▲ 1
1927	10,358	3.7 (#8)	▲ 0.3	1 / 48	▬
1930	67,902	22.2 (#3)	▲ 18.5	9 / 40	▲ 8

Брэмен

Вынікі выбараў у Брэмене

Выбары	Галасы			Мандаты		Заўвагі
	#	%	+/-	#	+/-
1923	10,963	6.2 (#6)	▲ 6.2	7 / 120	▲ 7	Нямецкая народная партыя свабоды
1924	7,432	4.1 (#7)	▼ 2.1	4 / 120	▼ 3	Нацыянал-сацыялістычная партыя свабоды
1930	51,327	25.4 (#1)	▲ 32	32 / 120	▲ 29

Вальдэк

Вюртэмберг

Гамбург

Вынікі выбараў у Гамбурге

Выбары	Галасы			Мандаты		Заўвагі
	#	%	+/-	#	+/-
1924	13,495	2.5 (#6)	▲ 2.5	4 / 160	▲ 4
1927	9,754	1.5 (#7)	▼ 1	2 / 120	▼ 2
1928	14,760	2.2 (#7)	▲ 0.7	3 / 120	▲ 1
1931	202,506	26.2 (#2)	▲ 24	43 / 120	▲ 40
1932	233,750	31.2 (#1)	▲ 5	51 / 120	▲ 11

Гесэн

Кобург

Ліпе

Вынікі выбараў у Ландтаг Ліпэ

Выбары	Галасы			Мандаты		Заўвагі
	#	%	+/-	#	+/-
1925	678	0.8 (#8)	▬	0 / 21	▬
1929	2,713	3,4 (#8)	▲ 2,6	0 / 21	▬
1933	39,064	39.5 (#1)	▲ 36.1	9 / 21	▲ 9

Любек

Мекленбург-Шверын

Мекленбург-Штрэліц

Ольдэнбург

Прусія

Саксонія

Цюрынгія

Шаўмбург-Ліпэ

Члены партыі

Партыйны значок

Дата	Колькасць[17]
Канец 1919	64
Канец 1920	3.000
Канец 1921	6.000
23 лістапада 1923	55.787
Канец 1925	27.117
Канец 1926	49.523
Канец 1927	72.590
Канец 1928	108.717
Канец 1929	176.426
Канец 1930	389.000
Канец 1931	806.294
Красавік 1932	1.000.000
Канец 1932	1.200.000
Канец 1933	3.900.000
Канец 1939	5.300.000
Май 1943	7.700.000

Зноскі

1. Спіс членаў партыі пачынаўся не з адзінкі, а з нумара 500. История фашизма в Западной Европе / АН СССР, Институт всеобщей истории; Редкол.: Г. С. Филатов [и др.]. — М.: Наука, 1978. — 613 с. — С. 148.
2. Feder, G. Das Programm der NSDAP und seine weltanschaulichen Grundgedanken. — München, 1932. — S. 19—22.
3. American Monthly. 1923
4. Kater, M. H. Zur Soziographie der fruhen NSDAP // Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte. — 1971. — 19. — S. 124—159.
5. Випперман, В. Европейский фашизм в сравнении 1922—1982 / Пер. с немецкого А. И. Федорова. — Новосибирск: Сибирский хронограф, 2000. — С.
6. Hallgarten, G. W. Hitler, Reichswehr und Industrie. — F/M., 1962. — С. 96, 125.
7. Гинцберг, Л. И. На пути в имперскую канцелярию. — М., 1972. — С. 57.
8. История фашизма в Западной Европе… — С. 150.
9. Fischer, C. The rise of the Nazis / Conan Fischer. — Manchester—New York: Manchester University Press — Distributed exclusively in the U.S.A. by Palgrave, 2002. — V, 211 p. — P. 77. — ISBN 0719060672.
10. Мельников, Д., Черная, Л. Империя смерти: Аппарат насилия в нацистской Германии, 1933—1945 / Д. Мельников, Л. Черная. — М.: Издательство политической литературы, 1987. — 414 с. — С. 13.
11. Heiden, K. Adolf Hitler. Bd. I. — S. 342.
12. Franz-Willing, G. Die Hitlerbewegung. Der Ursprung. 1919—1922. — Hamburg, 1962. — S. 232—234.
13. Норден, А. Фальсификаторы. — М., 1959. — С. 125. Са спасылкай на: Hamburger Fremdenblatt. — 1939. — № . — 6. Februar. — S.
14. Бахман, К. Кем был Гитлер в действительности: Пер. с нем. / Общ. ред. В. Д. Ежова; [Послесл. П. Шютта]. — М.: Прогресс, 1981. — 207 с. — С. 69. Са спасылкай на: Zeitschrift für Geschichtswissenschaft. — 1956. — № 2. — S. 366.
15. Бахман, К. Кем был Гитлер в действительности… — С. 83.
16. Geschichte der deutsche Arbeiterbewegung. Bd. 5. — Berlin, 1966. — S. 10.
17. Handbuch der deutschen Geschichte. Bd. 19: 20. Jahrhundert (1918—2000); Das Dritte Reich: 1933—1939 / M. Grüttner; [Hrsg. W. Benz]. — Stuttgart: Klett-Cotta, 2014. — LIV, 605 s. — S. 101. — ISBN 978-3-608-60019-3.