Ніжнялужыцкая мова

Ніжнялу́жыцкая мова^[3] (dolnoserbska rěc, dolnoserbšćina) — адна з дзвюх літаратурных моў лужычанаў (лужыцкіх сербаў), распаўсюджаная ў вобласці Ніжняя Лужыца ва ўсходняй Германіі (федэральная зямля Брандэнбург). Уваходзіць у лужыцкую падгрупу заходнеславянскіх моў^[4].

Ніжнялужыцкая мова
Саманазва	dolnoserbska rěc, dolnoserbšćina
Краіны	Германія
Рэгіёны	Ніжняя Лужыца (Брандэнбург)
Арганізацыя, якая рэгулюе	Ніжнялужыцкая моўная камісія
Агульная колькасць носьбітаў	7 240 (1995)[1]
Статус	знікае (definitely endangered)[2]
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Славянская група Заходнеславянская галіна Лужыцкая падгрупа
Пісьменнасць	лацінка (Ніжнялужыцкі алфавіт)
Моўныя коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	dsb
ISO 639-3	dsb
WALS	srl
Ethnologue	dsb
ELCat	4109
IETF	dsb
Glottolog	lowe1385
Вікіпедыя на гэтай мове

Колькасць носьбітаў мовы — 7 240 чалавек (1995 год)^[1] — памяншаецца, на ёй размаўляе збольшага старэйшае пакаленне лужычанаў у наваколлі Котбуса, моладзь не ведае мовы^[5].

На крышталізацыю ніжнялужыцкай літаратурнай нормы вельмі паўплывала верхнелужыцкая мова, але насупраць ёй ніжнялужыцкая менш нармавана і кадыфікавана, ёй уласцівыя няўстойлівасць і вялікая варыянтнасць^[6]. Мовы лужыцкай групы падзяляюць усе заходнеславянскія моўныя чэрты, часткай набліжаючыся да моў ляхіцкай падгрупы, часткай — да чэшска-славацкіх. Мовы Горнай і Долнай Лужыцы маюць значную колькасць супольных чэрт і ў той жа час адрозніваюцца паміж сабой на ўсіх узроўнях моўнай сістэмы (фанетыка, марфалогія, лексіка), мяжу паміж імі ўтвараюць ізаглосы некалькіх старажытных моўных з’яў^[7][8].

Рэгулятарам літаратурнай мовы з’яўляецца Ніжнялужыцкая моўная камісія, якая дзейнічае цяпер пры лужыцкай прасветнай грамадзе «Маціца сербская»^[9].

Моўная геаграфія

На ніжнялужыцкай мове размаўляюць ва Усходняй Германіі на абшары вакол горада Котбус. Агульная колькасць носьбітаў падаецца ў розных крыніцах ад 5 да 15 тысяч, але колькасць актыўных карыстальнікаў трохі меншая.

Двухмоўная шыльда ў Котбусе з назвамі вулак па-долналужыцку і па-нямецку

Будынак Ніжнялужыцкай гімназіі у Котбусе

Ніжнялужыцкая мова знікае, што абгрунтоўваюць дэмаграфічныя падлікі. Большасць размоўнікаў — людзі старэйшага ўзросту. Моладзь карыстаецца нямецкай мовай, што дае большую магчымасць зрабіць кар’еру.

Ёсць спробы захаваць мову ад знікнення. Да найважнейшых адносіцца «Вітай-праграма», што ставіць за мэту развіццё ніжнялужыцкай мовы ў дзіцячых садках. Вынікі праграмы, аднак, далёкія ад станоўчых, што не дазваляе глядзець на будучыню мовы аптымістычна. Існуе збянтажанасць, што як самі лужычане не паспрабуюць рашуча захаваць мову, яна можа знікнуць на працягу наступных двух ці трох пакаленняў.

Дыялекты

• заходнекотбускі;
• усходнекотбускі;
• веташаўскі.

Пісьмовасць

Пісьмовасць на грунце лацінкі створана ў XVI сталецці^[7].

Літара		Назва	Літара		Назва	Літара		Назва
A	a	a	CH	ch	cha	Ŕ	ŕ	eŕ, veke eŕ
B	b	bej	I	i	i	S	s	es
C	c	cej	J	j	jot	Š	š	eš
Č	č	čej	K	k	ka	Ś	ś	śej
Ć	ć	ćej	Ł	ł	eł	T	t	tej
D	d	dej	L	l	el	U	u	u
DŹ	dź	dźej	M	m	em	W	w	wej
E	e	e	N	n	en	Y	y	y
Ě	ě	jet, ět	Ń	ń	eń	Z	z	zet
F	f	ef	O	o	o	Ž	ž	žet
G	g	gej	P	p	pej
H	h	ha	R	r	er

Лінгвістычная характарыстыка

Ніжнялужыцкая мова шмат чым адрозніваецца ад верхнелужыцкай.
Фанетычныя асаблівасці:

1. Захаванне гуку g выбухнога (у верхнелужыцкай h).
2. Пераход r > š пасля зычных p, t, k (trawa > tšawa).
3. Задзіночанне č і c (čas > cas).

Марфалагічныя асаблівасці:

1. Парны лік.
2. Асаблівыя формы дзеясловаў мінулага часу: аорыст ды імперфект.
3. Супін, які ў іншых славянскіх мовах, акрамя славенскай, знікнуў.

Лексічныя асаблівасці — нямецкі ўплыў на слоўнік большы, чым у верхнелужыцкай.

Марфалогія

Назоўнік

Назоўнік ніжнялужыцкай мовы мае катэгорыі роду (мужчынскі, жаночы, ніякі), ліку (адзіночны, парны, множны), склону и адушаўлёнасці^[10].

Назоўнікі скланяюцца ў 6 склонах: назоўным, родным, давальным, вінавальным, творным, месным^[11].

Жаночы род назоўнікаў мае 3 скланенні: к I-му адносяцца назоўнікі з асновай на цвёрды зычны і канчаткам -a у назоўным склоне, к II-му — назоўнікі з асновай на мяккі ці зацвярдзелы (гістарычна мяккі) зычны (c, s, z, š, ž) і канчаткам -a у назоўным склоне, па III-ім змяняюцца назоўнікі з нулявым канчаткам^[12].

Скланенне назоўнікаў жаночага роду на ўзоры словаў głowa «галава», droga «дарога», zemja «зямля», duša «душа», kosć «костка», rěc «мова»^[13]:

Склон і лік	I скланенне		II скланенне		III скланенне
Назоўны адз. ліку	głowa	droga	zemja	duša	kosć	rěc
Родны адз. ліку	głowy	drogi	zemje	duše	kosći	rěcy
Давальны адз. ліку	głowje	droze	zemi	dušy	kosći	rěcy
Вінавальны адз. ліку	głowu	drogu	zemju	dušu	kosć	rěc
Творны адз. ліку	głowu	drogu	zemju	dušu	kosću	rěcu
Месны адз. ліку	głowje	droze	zemi	dušy	kosći	rěcy
Назоўны парн. ліку	głowje	droze	zemi	dušy	kosći	rěcy
Родны парн. ліку	głowu	drogowu	zemjowu	dušowu	kosćowu	rěcowu
Давальны парн. ліку	głowoma	drogoma	zemjoma	dušoma	kosćoma	rěcoma
Вінавальны парн. ліку	głowje	droze	zemi	dušy	kosći	rěcy
Творны парн. ліку	głowoma	drogoma	zemjoma	dušoma	kosćoma	rěcoma
Месны парн. ліку	głowoma	drogoma	zemjoma	dušoma	kosćoma	rěcoma
Назоўны мн. ліку	głowy	drogi	zemje	duše	kosći	rěcy
Родны мн. ліку	głowow	drogow	zemjow	dušow	kosćow, kosći	rěcow
Давальны мн. ліку	głowam	drogam	zemjam	dušam	kosćam	rěcam
Вінавальны мн. ліку	głowy	drogi	zemje	duše	kosći	rěcy
Творны мн. ліку	głowami	drogami	zemjami	dušami	kosćami	rěcami
Месны мн. ліку	głowach	drogach	zemjach	dušach	kosćach	rěcach

Лічэбнік

Лічэбнікі ад 1 па 21^[14]:

	Колькасныя		Парадкавыя	Зборныя
	Адушаўлёныя	Неадушаўлёныя
1	jaden (м. р.), jedna (ж. р.), jedno (с. р.)		prědny
2	dwa (м. р.), dwě (ж. р., с. р.)		drugi	dwoji
3	tśi	tśo	tśeśi	tšoji
4	styri	styrjo	stworty	stwory
5	pěś	pěśo	pěty	pěśory
6	šesć	šesćo	šesty	šesćory
7	sedy	sedymjo	sydymy	sedymory
8	wosym	wosymjo	wosymy	wosymory
9	źewjeś	źewjeśo	źewjety	źewjeśory
10	źaseś	źaseśo	źasety	źaseśory
11	jadnasćo		jadnasty	jadnasćory
12	dwanasćo		dwanasty
13	tśinasćo		tśinasty
14	styrnasćo		styrnasty
15	pěśnasćo		pěśnasty
16	šesnasćo		šesnaty
17	sedymnasćo		sedymnasty
18	wosymnasćo		wosymnasty
19	źewjeśnasćo		źewjeśnasty
20	dwaźasća		dwaźasty
21	jadenadwaźasća		jadenadwaźasty

Займеннік

Скланенне асабовых займеннікаў першай і другой асобы^[15]:

Склон	I асоба				II асоба
	Я		Мы	Мы ўдвух	Ты		Вы	Вы ўдвух
	без прыназоўніка	после прыназоўніка			без прыназоўніка	после прыназоўніка
Назоўны	ja		my	mej	ty	wy	wej
Родны	mje	mnjo / mnje	nas	naju	śi, tebje	tebje	was	waju
Давальны	mě	mnjo / mnje	nam	nama	śi, tebje	tebje	wam	wama
Вінавальны	mě	mnjo / mnje	nas	naju	śi, tebje	tebje	was	waju
Творны		mnu	nami	nama		tobu / tebu	wami	wama
Месны		mnjo / mnje	nas	nama		tebje	was	wama

Дзеяслоў

Дзеяслоў ніжнялужыцкай мовы мае такія катэгорыі, як час, лад, трыванне, стан, асоба, лік і род^[16].

У літаратурнай мове сістэма часу складаецца з цяперашняга і будучага часоў, формаў мінулага часу (перфект, плюсквамперфект, аорыст, імперфект). Але ўжо ў XIX ст. аорыст, перфект і плюсквамперфект пачалі знікаць з гутарковай мовы, а ў сучасны момант пакідаюць і літаратурную норму.^[17]

Перфект утвараецца састаўным чынам: l-дзеепрыметнік і дапаможны дзеяслоў byť у цяперашнім часе. Змяненне дзеяслова piś «піць» у перфекце^[17]:

Асоба	Адзіночны лік			Парны лік	Мн. лік
	Мужчынскі	Жаночы	Ніякі
1-я асоба	som pił	som piła	*som piło	smej piłej	smy pili
2-я асоба	sy pił	sy piła	*sy piło	stej piłej	sćo pili
3-я асоба	jo pił	jo piła	jo piło	stej piłej	su pili

Лексіка

Верагодна, з ніжнялужыцкай у чэшскую перайшло слова brambor «бульба» (хоць самі лужычане завуць бульбу словам běrna)^[18].

Гл. таксама

• Панашэму
• Сербалужыцкая літаратура
• Крысціян Фрыдрых Штэмпель — перакладчык старажытнагрэчаскай літаратуры.

Зноскі

1. Ethnologue report for language code: dsb (англ.)(недаступная спасылка). Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Архівавана з першакрыніцы 29 верасня 2012. Праверана 21 ліпеня 2012.
2. UNESCO (англ.). — UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012.
3. Ці долнасорбская, ці долналужыцкая
4. Широкова А. Г. Западнославянские языки
5. Скорвид С. С. Серболужицкий (серболужицкие) и русинский (русинские) языки: к проблеме их сравнительно-исторической и синхронной общности // Исследование славянских языков в русле традиций сравнительно-исторического и сопоставительного языкознания. Информационные материалы и тезисы докладов международной конференции. — М., 2001. — С. 109—114.
6. Ермакова М. И. Функционирование серболужицкого языка // Язык. Этнос. Культура. — М., 1994. — С. 151—165.
7. Трофимович К. К. Лужицкий язык
8. Енч Г., Недолужко А. Ю., Скорвид С. С. Серболужицкий язык. — С. 1—2. Архівавана 24 снежня 2013.
9. Delnjoserbska rěčna komisija Архівавана 18 жніўня 2013.
10. Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 39. — ISBN 978-80-246-1762-6.
11. Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 43. — ISBN 978-80-246-1762-6.
12. Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 45-47. — ISBN 978-80-246-1762-6.
13. Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 54-57, 64-72. — ISBN 978-80-246-1762-6.
14. Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 97-114. — ISBN 978-80-246-1762-6.
15. Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 120. — ISBN 978-80-246-1762-6.
16. Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 218. — ISBN 978-80-246-1762-6.
17. Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 275. — ISBN 978-80-246-1762-6.
18. Frinta A. Česká jména lužickosrbského původu // Naše řeč. — 1956. — Т. 39. — № 9-10.