Па рэвізіі

Па рэвізіі — аднаактовая п’еса-вадэвіль, напісаная Маркам Крапіўніцкім у 1882 годзе, апублікаваная ў 1885 годзе^[1], папулярная ў беларускіх тэатрах пачатку XX стагоддзя.

Па рэвізіі
укр.: По ревізії
Абвестка аб спэктаклі «Па рэвізіі» (1911 г.) трупы Буйніцкага
Жанр	вадэвіль
Аўтар	М. Крапіўніцкі
Мова арыгінала	украінская
Дата напісання	1882
Дата першай публікацыі	1885
Тэкст твора ў Вікікрыніцах

Гісторыя напісання

Вадэвіль напісаны пад канец 1882 года, як успамінаў М. Садоўскі  (укр.), — «за некалькі дзён і з гарачым захапленнем». Гэтым творам аўтар зарэкамендаваў сябе як бліскучы майстар так званых «народных малюнкаў» — жанравых драматычных сцэн з тагачаснай жывой вясковай рэчаіснасцю^[2].

Сюжэт

«Па рэвізіі» — вострая і дасціпная сатыра на сельскую ўладу ў паслярэфоренную эпоху. Пісар Скубко і старшына Васіль Мірановіч — хабарнікі, ашуканцы і п’яніцы. Аднак пад уладай гэтых жулікаватых, абмежаваных «начальнікаў» — сотні сялян. Перад гледачом паўстае дэфармаваны, шаржыраваны свет чалавечых адносін, апісанню якога паклаў пачатак яшчэ Р. Квітка-Аснаўяненка сваёй «Канатопскай ведзьмай  (укр.)»^[3].

Першыя пастаноўкі на Украіне

Пастаноўка «Па рэвізіі» 1885 года ў Тэатры карыфееў  (укр.) — першым прафесійным тэатры Украіны, якім кіраваў Марка Крапіўніцкі.

Першыя пастаноўкі адбыліся ў Тэатры карыфееў  (укр.), заснавальнікам якога быў М. Крапіўніцкі.

Вадэвіль «Па рэвізіі» у выкананні такіх акцёраў, як Марыя Канстанцінаўна Занькавецкая, Г. Затыркевіч-Карпінская  (укр.), М. Садоўскі  (укр.), А. Саксаганскі  (укр.), карыстаўся велізарным поспехам у гледача^[2], — і не толькі ўкраінскага, — стаўшы сапраўднай тэатральнай класікай^[3].

Беларускі пераклад п’есы

У віленскай газеце «Гоман» у 1916 годзе паведамлялася^[4]:

У 90-х гадах была перакладзена на беларускую мову камедыя М. Крапіўніцкага «Па рэвізіі»

Іншыя крыніцы сведчаць, што пераклад п’есы «Па рэвізіі» ў 1902 годзе зрабіў Напалеон Чарноцкі. Беларускі варыянт гэтага твора з поспехам ставіўся аматарскімі гурткамі падчас рэвалюцыйнага ўздыму 1905—1907 гадоў^[5]. Як бы там ні было, на пачатку 1908 года «Наша Ніва» паведамляла сваім чытачам: «Друкуецца для народнага тэатра „Па рэвізіі“ Крапіўніцкага. Скора выйдзе» (1908, № 7). Выдавецкіх планаў ажыццявіць не ўдалося, а сам пераклад, зроблены Чарноцкім, да нашага часу не адшуканы^[6].

Беларускі пераклад п’есы быў надрукаваны толькі ў 1911 годзе ў Пецярбургу выдавецкай суполкай Загляне сонца і ў наша аконца. Апрацоўку тэксту зрабіў Напалеон Чарноцкі. П’еса была выдадзена літаграфскім спосабам тыражом у 200 экзэмпляраў^[7]. Аўтары перакладу (пераробкі) ў выданнях не названы. П. Ахрыменка на падставе цікавых назіранняў даводзіць, што выдадзены ў Пецярбурзе пераклад «Па рэвізіі» не належыць Н. Чарноцкаму^[8]. Такім чынам, гэта новы, другі па ліку пераклад украінскай п’есы. Рукапіс гэтага перакладу, як выявілася, захаваўся ў архіве «Нашай нівы»^[9].

Як сведчаць надпісы на тытулах выданняў твораў М. Крапіўніцката («з папраўкамі», «перароблена»), пераклады ўкраінскіх п’ес былі выкананы з пэўнымі адступленнямі ад правіл рэалістычнага мастацкага перакладу^[6]. Так, усе ўкраінскія назвы гарадоў і вёсак заменены на беларускія: Кіеў — на Вільню, славуты Чыгірын — на шырокавядомую ў Беларусі Смаргонь і г. д. Адбыліся змены і ў назвах дзейных асоб: Палажка заменена Таццянай, Іўга — Еўкай, у ролі Рындычкі выступае Пантурчыха, Проські — Параска^[6]. Гэта тлумачыцца тым, што аўтары перакладу хацелі не проста вывесці беларускую мову на сцэну, але і папулярызаваць саміх беларусаў з іх псіхалогіяй, адзеннем і фальклорам. Перакладчыкі станавіліся такім чынам суаўтарамі твораў^[6].

Таксама ў параўнанні з украінскімі пастаноўкамі ў беларускіх варыянтах значна скарочана колькасць вершаваных куплетаў, разлічаных на спяванне, некаторыя вершаваныя моманты пераказаны прозай^[6]. Такім чынам адбывалася некаторая страта рамантычнай афарбоўкі, пастаноўкі набывалі выразныя адзнакі сацыяльна-бытаівой камедыі^[10].

Беларускія пастаноўкі

Першай беларускай пастаноўкай, напэўна, можна лічыць пастаноўку 1902 года.

Вось як пра яе паводле ўспамінаў А. Уласава расказвае ў сваёй кнізе «Беларускі тэатр» Ф. Аляхновіч^[11]:

…адзначым «спэктакль», які быў у ліпні 1902 г. ў маёнтку «Карльсбэр» вядомага беларускага архэолёга і гісторыка Андрэя Сьніткі. Арганізатарам і рэжысэрам быў Юры Уласаў (брат сэнатара А. Уласава), які сам пералажыў на беларускую мову ўкраінскую аднаактную п’еску «Па рэвізіі» і паставіў яе з учасьцем ваколічных сялян і сялянак. Рэжысэру трудна было ўтрымаць «на сцэне» дысцыпліну, дзеля таго, што «артысткі», з якіх усе ў вёсцы, даведаўшыся аб рэпэтыцыях, сьмяяліся і кпінкі строілі, хутка адмовіліся ад роляў. Тады рэжысэр кінуўся на хітрыкі: ён «заангажаваў» свае артысткі… палоць траву. Дзеля гэтай работы дзяўчаты ўжо не сароміліся йсьці ў двор, дзе фактычна далей ішлі рэпэтыцыі, якія цягнуліся два месяцы. Спэктакль адбыўся ў пуні на спэцыяльна пабудаванай дзеля гэтага сцэне. Значная частка прыйшоўшай на спэктакль публікі ведала ўжо п’есу ня горш за «артыстаў», гэтак ужо абіліся аб вушы і дакучылі ўсім у двары рэпэтыцыі.

Дазвол на спэктакль адтрымалі, ашукаўшы іспраўніка быццам будуць гуляць паўкраінску (гэтак дазвалялася).

Увесну 1906 вядомы беларускі рэвалюцыянер і дзеяч культуры Алесь Бурбіс у маёнтку Пятроўшчына пад Мінскам (раён вуліцы Сямашкі і Пятроўшчына) паставіў свой варыянт п’есы, пасля якога сам чытаў вершы Я. Купалы «Што ты спіш?», «Не рвіся к багатым», «Пашкадуй мужыка!» і меў вялікі поспех. Прысутнічала больш за 300 гледачоў. Для парабкаў і сялян уваход быў вольным^[12][13].

Сцэна са спектаклю «Па рэвізіі». Тэатр Ігната Буйніцкага ў 1910 годзе

У канцы студзеня 1910 года Францішак Аляхновіч разам з Ігнатам Буйніцкім і Аляксандрам Бурбісам рэжысіруе пастаноўку перакладзенай з украінскай мовы на беларускую аднаактовай п’есы М. Крапіўніцкага «Па рэвізіі», адначасова выконваючы і ролю акцёра^[14]. Гэта быў першы беларускамоўны спектакль у Вільні. Ён меў сенсацыйны поспех^[15]. Сярод удзельнікаў Я. Арлоўскі, Ф. Мурашка, Ч. Родзевіч і іншыя.

Пасля гэтага п’есу ставілі Першая беларуская трупа І. Буйніцкага (у ролі Пантурчыхі Цётка^[16], у ролі Мірановіча І. Буйніцкі^[17]), Беларускі трэці дзяржаўны тэатр (1922), тэатральная трупа Будслаўскай беларускай гімназіі і іншыя беларускія аматарскія гурткі і прафесійныя тэатры.

«Па рэвізіі» ў пастаноўцы Гродзенскага гуртка беларускай моладзі, дзе Пантурчыху грала Зоська Верас, стала першым беларускамоўным спектаклем на сцэне ў Гродна.

Беларускамоўную пастаноўку п’есы ў Пецярбургу зладзіў Б. Эпімах-Шыпіла^[18]

Ролі ў пастаноўках п’есы выконвалі многія беларускія грамадскія дзеячы, у тым ліку Я. Арлоўскі, Ч. Родзевіч, Ф. Аляхновіч, З. Верас, І. Буйніцкі, Цётка і іншыя.

Рэакцыя ўлад

Драматычны гурток, арганізаваны Ф. Ждановічам, пасля паказу спектаклю па п’есе ў в. Старое Сяло пад Мінскам быў забаронены ўладамі, а сам кіраўнік быў вымушаны з’ехаць у Крым, каб пазбегнуць арышту.

Зноскі

1. КРОПИВНИ́ЦКИЙ, Марк Лукич (руск.)
2. Марко Кропивницький у фотографіях (укр.)
3. МАРКО КРОПИВНИЦЬКИЙ Архівавана 12 сакавіка 2013. (укр.)
4. А. Н. Беларускі тэатр.— «Гоман», 1916, № 69.
5. Гл.: Кулеш Тодар. Беларускія спектаклі ў перыяд рэвалюцыі 1905 года.— «Літаратура i мастацтва», 1957, 18 снежня; Барышаў Г. Братнія сувязі.— «Літаратура i мастацтва», 1957, 23 кастрычніка.
6. Т. В. Кабржыцкая, В. П. Рагойша. Карані дружбы. Беларуска-ўкраінскія літаратурныя ўзаемасувязі пачатку XX стагоддзя. — Мінск: Выдавецтва БДУ імя У. Леніна, 1976.
7. Па рэвізіі. Камедыя ў 1 дзеі. Перароблена з украінскае мовы. Напісаў п а-ўкраінску Крапіўніцкі. Пецярбург, 1911.
8. Гл.: Охріменко П. П. Шляхами братания Киів, 1968, с. 64-66.
9. ДзАЛМ, ф. 3, воп. 1, адз. зах. 91, арк. 7—15.
10. Гл.: Ахрыменка П. Летапіс братэрства. Мінск, 1973, с. 113—114.
11. Францішак Аляхновіч. Беларускі тэатр. — Вільня: выданне Беларускага грамадзянскага сабрання, 1924. — С. 85-86.
12. 120 гадоў з дня народзінаў Алеся Бурбіса
13. Витрина городской жизни (руск.)
14. Уладзімір Ковель. Камедыі з мяшчанскага жыцця. Станаўленне Францішка Аляхновіча як драматурга // Роднае Слова. — Мн.: 1998. — № 9. — С. 31. — ISSN 0234-1360.
15. Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пачатак XX ст.: Падруч. для філал. фак. пед. ВНУ / І. Э. Багдановіч, У. В. Гніламёдаў, Л. С. Голубева і інш.; Пад агул. рэд. М. А. Лазарука, А. А. Семяновіча. — 2-е выд., дапрац.. — Мн.: Выш. шк., 1998. — С. 536. — 560 с. — 7 000 экз. — ISBN 985-06-0304-6.
16. Цётка
17. 150 гадоў з дня нараджэння Ігната Буйніцкага
18. Эпімах-Шыпіла Браніслаў