Першая палаталізацыя

Пе́ршая палаталіза́цыя — праславянская змена заднеязычных k, g, x у пазіцыі перад галоснымі пярэдняга раду і [j] у [č'] (tʃ^j), [dž'] (dʒ^j), [š'] (ʃ^j) адпаведна. Калі перад заднеязычным быў свісцячы зычны s ці z, утвораны шыпячы асіміляваў яго: sk > šč' (ʃtʃ^j), zg > ždž' (ʒdʒ^j).

Прыклады

• пра-і.е.: *k^wetwores > праслав.: *četyre > руск.: четы́ре. Ср. літ.: keturì, санскр.: चत्वारः (IAST: catvā́raḥ), стар.-грэч.: τέσσαρες, гамер. πίσυρες, лац.: quattuor, ірл.: cethir, гоцк.: fidwôr^[1];
• пра-і.е.: *g^wīwos > праслав.: *živъ > руск.: живо́й, ст.-слав: живъ. Ср. літ.: gývas, лат.: dzîvs «жывы, свежы, бадзёры», санскр.: जीवः (IAST: jīváḥ) «жывы», лац.: vīvus «жывы», стар.-грэч.: βίος «жыццё», гоцк.: qius «жывы»^[2];
• пра-і.е.: *mūs > mūxis > праслав.: *myšь > руск.: мышь, ст.-слав: мышь. Ср. санскр.: मूट् (IAST: mūţ), стар.-грэч.: μῦς, лац.: mūs, англ.: mouse^[3];
• пра-і.е.: *etsk^we > праслав.: ešče > аг.-усх.-слав.: още, ст.-слав: ѥште «яшчэ». Ср. санскр.: अच्छ (IAST: accha) «паблізу, каля, к»^[4];
• праслав.: *drozga > праслав.: droždža, droždži, droždžьje > руск.: дро́жжи, ст.-слав: дрождиѩ. Ср. ісл.: dregg «ападак», стар.-літ.: dragės^[5][6].

Адносная храналогія

Першая палаталізацыя адбылася да манафтангізацыі дыфтонгаў, якая выклікала другую палаталізацыю^[7].

Абсалютная храналогія

Р. П. Піўтарак датуе дадзены працэс VI—V стст. да н. э.^[8], Л. Машыньскі — пачаткам нашай эры — II ст. н. э.^[9], А. Лампрэхт адносіць да 400—475 гг. (плюс-мінус 25 гадоў), Ю. У. Шавялёў і М. Шэклі — да V—VI стст.^[10][11], а М. Грынберг піша, што дадзены працэс адбываўся ў першай палове I тысячагоддзя, завяршыўшыся к VII ст. н. э.^[12]

Даныя тапонімаў

Рака Лучоса

Першая палаталізацыя была яшчэ жывым працэсам, калі славяне засялялі басейн верхняга Дняпра, дзе яны запазычылі ў мясцовага балтыйскага насельніцтва шэраг тапонімаў: Vilkesa > Воўчаса, *Akesā > Ачоса, *Laṷkesā > Лучоса, Merkys > Мерач, *Gēdras (літ.: giẽdras «ясны») > Жадра, *Skērii̯ā > Шчара, а таксама пазней пры каланізацыі земляў фіна-уграў, калі былі запазычаны назвы Іжора (фінск.: Inkerinmaa, эст.: Ingerimaa) і Селіжараўка^[13].

Даныя запазычанняў

Першая палаталізацыя адлюстравана ў шэрагу славянскіх запазычанняў з германскіх моў:

• праслав.: *šata / *šatъ «шата, покрыва» (польск.: szata) < прагерм.: *hētaz^[14];
• праслав.: *šеlmъ «шалом» < прагерм.: *helmaz^[15].