Прагерманская мова

Прагерма́нская мова — гіпатэтычна адноўленая мова-продак германскіх моў.

Прагерманская мова
Рэгіёны	Паўночная Еўропа
Статус	гіпатэтычная
Вымерла	распалася на дыялектныя групы
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейскія мовы Германскія мовы Прагерманская мова

Прарадзіма

Карта культур дарымскага жалезнага веку, якія звязваюцца з прагерманцамі, каля. 500 да н. э. — 50 да н. э. Пурпурным колерам афарбован арэал распаўсюджання ястарфскай культуры

Да распаду праіндаеўрапейскай моўнай супольнасці продкі германцаў (разам з продкамі славян і балтаў) уваходзілі ў лік плямён, якія адносяцца да археалагічнай культуры баявых тапароў. У эпоху бронзавага веку, пачатак і завяршэнне працэса выдзялення прагерманскай мовы прыкладна адпавядае па часе існаванню на тэрыторыі Паўднёвай Скандынавіі і Ютландскага паўвострава археалагічнай культуры нардычнага бронзавага веку (IV—VI перыяды адпавядаюць 1100—530 гадам да н.э.).

У сярэдзіне I тысячагоддзя да н.э. носьбіты прагерманскай мовы насялялі паўднёвую Скандынавію, Данію, Шлезвіг-Гольштэйн, Мекленбург і прылеглыя вобласці. К пачатку нашай эры яны рассяліліся на поўдні ад Фландрыі да Віслы, сутыкнуўшыся з кельтамі^[1].

Носьбітаў позняй прагерманскай мовы звычайна звязваюць з культурамі так званага дарымскага жалезнага веку (па класіфікацыі О. Мантэліуса), сярод якіх вядучае месца занімала ястарфская культура.

Лінгвістычная характарыстыка

Фанетыка і фаналогія

Зычныя

Прагерманскія зычныя

Зычныя	Губныя	Зубныя	Заднеязычныя	Лабіявелярныя
Глухія выбухныя	p ці pp	t ці tt	k ці kk	kʷ
Глухія фрыкатыўныя	f ці ff	θ ці θθ	x ці h	xʷ ці hʷ
Звонкія	ƀ, b ці bb	đ, d ці dd	ǥ, g ці gg	ǥʷ ці gʷ
Насавыя	m ці mm	n ці nn
Спіранты		z, s ці ss
Плаўныя і паўгалосныя		r, l ці rr, ll	j ці jj	w ці ww

Самымі важнымі фанетычнымі змяненнямі, перажытымі прагерманскай мовай, былі закон Грыма і закон Вернера.

Простыя галосныя

Прагерманскія галосныя

	Пярэдняга рада	Сярэдняга рада	Задняга рада
Верхняга пад'ёму	[i(ː)]		[u(ː)]
Верхне-сярэдняга пад'ёму	[e(ː)] ([eː] = ē²)		[oː]
Ніжне-сярэдняга пад'ёму	[æː] (ǣ = ē¹)
Ніжняга пад'ёму		[a]

• У прагерманскай было чатыры кароткія галосныя (i, u, e, a) і чатыры ці пяць доўгіх (ī, ū, ē, ō і, магчыма, ǣ).
• Праіндаеўрапейскія a і o супалі ў прагерманскім a, праіндаеўрапейскія ā і ō супалі ў прагерманскім ō.
• ǣ і ē таксама запісваюцца як ē¹ і ē²; ē², магчыма, не было асобнай фанемай і рэканструюецца толькі для невялікай колькасці слоў.

Дыфтонгі

Вынікам супадзення a і o, ā і ō стала страта прагерманскай мовай дыфтонгаў *oi, *ou, *āi і *āu, якія супалі з *ai, *au, *ōi, *ōu адпаведна. Акрамя таго, монафтангізаваўся дыфтонг *ei, які даў *ī. Такім чынам, у прагерманскай мове на позніх стадыях яе існавання было толькі чатыры дыфтонгі.

Лёс складовых санорных

Індаеўрапейскія складовыя санорныя ў прагерманскай мове складовасць страцілі, распаўшыся на спалучэнні un, um, ur, ul.

Націск

У прагерманскай мове свабодны індаеўрапейскі націск у пэўны перыяд змяніўся фіксаваным на першым складзе. Тым не менш, некаторыя звесткі пра месца націску ў прагерманскіх словах можна пачэрпнуць дзякуючы закону Вернера. Гэтыя звесткі адпавядаюць ведыйскім і старажытнагрэчаскім даным^[2][3].

Марфалогія

Назоўнік

У прагерманскай мове назоўнікі змяняліся па двух ліках і шасці склонах (назоўны, родны, давальны, вінавальны, клічны і творны). Як і ў праіндаеўрапейскай, існавала тры роды: мужчынскі, жаночы і ніякі. Скланенне ў цэлым працягвала індаеўрапейскае, хоць і назіраецца некаторае спрашчэнне. Скланенне дзялілася на тыпы ў залежнасці ад тэматычнага галоснага: -a-, -ō-, -n-, -i-, і -u-. Першыя тры былі асабліва прадуктыўныя і паслужылі асновай для фарміравання скланення прыметнікаў; астатнія праяўлялі тэндэнцыю да зліцця з імі. Унутры тыпаў на -a- і -ō- былі падтыпы на -ja- і -wa-, і -jō- і -wō адпаведна. Указаныя падтыпы неспрадвечныя, яны выдзеліліся ў выніку фанетычных змен. Унутры тыпу на -n- таксама выдзяляюцца падтыпы: -ōn- (лексемы мужчынскага і жаночага родаў), -an- (сярэдняга) і -īn- (жаночага, у асноўным, адцягненыя). Апроч таго, выдзяляецца тып скланення на зычны, у які ўваходзіла невялікая колькасць назоўнікаў на -er, сярэдняга роду на -z-, дзеепрыметнікі цяперашняга часу і некаторыя назоўнікі на -nd-.

	Назоўнікі на -a-		Назоўнікі на -i-
	Адз.л.	Мн.л.	Адз.л.	Мн.л.
Назоўны	*wulfaz	*wulfōs, -ōz	*gastiz	*gastijiz
Родны	*wulfisa, -asa	*wulfōn	*gastisa	*gastijōn
Давальны	*wulfai, -ē	*wulfamiz	*gastai	*gastī
Вінавальны	*wulfan	*wulfanz	*gastin	*gastinz
Творны	*wulfō		*gastī
Клічны	*wulfa		*gasti

Дзеяслоў

У прагерманскай было ўсяго два часы (прошлы і цяперашні) і тры лады (абвесны, загадны і ўмоўны). Акрамя таго, у дзеяслова была форма інфінітыва.

Спражэнне дзеяслова beranan «несці»:

асоба/лік	адзіночны	множны
1-я	*berō «я нясу»	*beromiz «мы нясём»
2-я	*beriz «ты нясеш»	*beriþ «вы несяце»
3-я	*beriþ «ён, яна, яно нясе»	*beranþ «яны нясуць»

Сінтаксіс

У параўнанні з праіндаеўрапейскім станам прагерманскі сінтаксіс змяніўся мала. Па-ранейшаму асноўным парадкам слоў быў SOV, прыметнік ставіўся перад назоўнікам, працягваў дзейнічаць закон Вакернагеля^[4][5].

Лексіка

Слоўнікавы фонд прагерманскай мовы нясе ў сабе сляды кантактаў прагерманцаў з суседнімі народамі: рымлянамі, кельтамі, славянамі.

Антуан Мейе меркаваў, што эпоха інтэнсіўных кельцка-германскіх кантактаў прыходзіцца на V—III стст. да н. э.^[6] У гэты час германцы запазычылі такія словы, як^[7]: *ambaxtaz «слуга»^[8], *īsarnan «жалеза» < пракельц. *īsarno-^[9][10], *lēkjaz «урач» < пракельц. *lēgi-^[11] (паводле альтэрнатыўнай этымалогіі, узыходзіць да прагерм. *lekan- «цячы, працякаць»^[12]), *rīkz «кароль» < пракельц. *rēg-^[13][14], *brunjōn «нагруднік»^[15][16], *gīslaz «залог»^[17] (паводле альтэрнатыўнай этымалогіі, узыходзіць да пра-і.е.: *g^heid^htlos^[18]), *walxaz «чужаземец» (запазычана з назвы племені волькаў)^[19], *Rīnaz «Рэйн».

Некаторая колькасць слоў была запазычана прагерманцамі з латыні, у асноўным яны адносяцца да гандлёвай дзейнасці^[7]: *Rūmōnīz «рымляне», *pundan «фунт», *katilaz «кацёл», *kaup- «купляць»