Сацыялінгвістыка

Сацыялінгвістыка ці сацыяльная лінгвістыка — навуковая дысцыпліна, якая развіваецца на стыку мовазнаўства, сацыялогіі, сацыяльнай псіхалогіі і этнаграфіі і вывучае комплекс праблем, звязаных з сацыяльнай прыродай мовы, яе грамадскімі функцыямі, механізмам уздзеяння сацыяльных фактараў на мову і той роляй, якую выконвае мова ў жыцці грамадства.

Сацыялінгвістыка
Прадмет вывучэння	linguistic prescription[d], стандартная мова, language ideology[d], language attitude[d], codification[d], моўная норма, communicative competence[d], language proficiency[d], hyperadaptation[d], usage[d], hypercorrection[d] і linguistic insecurity[d]
Вывучаецца ў	сацыялінгвістыка
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Мовазнаўства

Мовы свету

Тэарэтычная лінгвістыка

Фаналогія Марфалогія Сінтаксіс Семантыка (+лексічная) Прагматыка Кагнітыўная лінгвістыка Генератыўная лінгвістыка

Дэскрыптыўная лінгвістыка

Антрапалагічная лінгвістыка Эвалюцыйная лінгвістыка (параўнальна-гістарычнае мовазнаўства, этымалогія) Фанетыка Сацыялінгвістыка

Прыкладная лінгвістыка

Камп'ютарная лінгвістыка Фарэнсіка Засваенне мовы Language assessment Language development Прэскрыптывізм Антрапалагічная лінгвістыка Нейралінгвістыка Псіхалінгвістыка Стылістыка Антрапалагічная лінгвістыка

Астатняе

Пісьменства Дэшыфроўка Тыпалогія Гісторыя лінгвістыкі Спіс лінгвістаў Мовы свету Нявырашаныя праблемы

Партал:Лінгвістыка

Г Р П

Асноўныя праблемы сацыялінгвістыкі: сацыяльная дыферэнцыяцыя мовы, праблема нацыянальнай мовы, моўная сітуацыя, сувязь і ўзаеміны мовы і культуры, праблемы сацыяльных аспектаў білінгвізму і дыгласіі, выміранне і рэвіталізацыя моў. Адмысловае месца ў сацыялінгвістыцы займае праблема моўнай палітыкі.

Для сацыялінгвістыкі як навукі характэрны наступныя прынцыпы:

• Вывучае мову, беручы да ўвагі знешнія ў адносінах да мовы чыннікі, а не толькі ўнутраныя моўныя структуры.
• Разглядае эвалюцыю мовы ў сацыяльным кантэксце.
• Унутраныя чыннікі: семантыка і сінтаксіс, якія ўзнікаюць у працэсе маўлення.
• Знешнія чыннікі: эканамічныя, дэмаграфічныя, сацыяльныя, палітычныя, гендарныя і інш.

Гісторыя

У 1916 годзе выйшла першае выданне «Курса агульнай лінгвістыкі» Фердынанда дэ Сасюра (1857—1913), дзе сцвярджалася, сярод іншага, што «мова — сістэма, якая мае свой уласны парадак развіцця», «мовазнаўства мае адзіны сапраўдны прадмет даследавання — мова сама па сабе і сама для сябе». З крытыкай гэтых тэзісаў выступіў філолаг, мовазнаўца Антуан Мее (1866—1936) — адзін з папярэднікаў сучаснай сацыялінгвістыкі:

Аддзяляючы моўныя змены ад знешніх умоваў, ад якіх яны залежаць, Фердынанд дэ Сасюр пазбаўляе іх рэальнасці; гэта зводзіць іх да абстракцый, якія ніколі не вытлумачыць. А. Мее

Тэрмін «сацыялінгвістыка» ў ЗША быў уведзены ў 1952 годзе сацыёлагам Г. Кары.

Уільям Лабоў (нар. 1927) лічыцца ў англасаксонскай традыцыі заснавальнікам сучаснай сацыялінгвістыкі. Менавіта ён у 1966 годзе апублікаваў кнігу «Сацыяльнае расслаенне англійскай мовы ў Нью-Ёрку» (The Social Stratification of English in New York City).

У XX стагоддзі развіваецца марксісцкае мовазнаўства, якое вызначае дамінаванне, перавагу сацыяльнага, класавага, дзе сацыялінгвістыка вызначаецца як «буржуазная дысцыпліна».

Прадмет

Прадметам сацыялінгвістыкі лічацца ўсе віды ўзаемаадносінаў паміж мовай і грамадствам:

• мова і культура,
• мова і гісторыя,
• мова і этнас,
• мова і царква,
• мова і школа,
• мова і палітыка,
• мова і масавая камунікацыя
• і інш.

Прадмет сацыялінгвістыкі часам ахоплівае сітуацыі выбару чалавекам (суразмоўцам) таго ці іншага варыянту мовы (або элемента, адзінкі мовы). У моўных зносінах увесь час магчымыя варыянты: варыянты любога рангу — пачынаючы ад канкурэнтных моў (пры шматмоўі) да варыянтаў нарматыўнага вымаўлення — называюць сацыялінгвістычнай зменнай. Гэта свайго роду адзінка аналізу ў сацыялінгвістычных даследаваннях.

Сацыялінгвістыка часам разумеецца як вывучэнне асаблівасцей мовы розных сацыяльных, узроставых, гендарных^[1] груп суразмоўцаў.

Напрамкі даследаванняў

Сацыялінгвісты свету, а таксама беларускія займаюцы вывучэннем наступных моўных з’яваў:

Глотапалітыка

Гэта ўздзеянне дзяржавы, яе асобных інстытутаў, уплывовых асоб на мову. Разуменне гэтага ўздзеяння адкрывае разуменне моўнага сораму, моўнай нянавісці. Паняцце «глотапалітыка» ўведзена ў сацыялінгвістыку французскімі даследчыкамі Луі Геспенам і Жанам-Батыстам Марселезі (Guespin et Marcellesi 1986). Глотапалітыка дазваляе больш поўна разумець палітычны ўплыў на развіццё мовы^[2].

Моўная (сама)нянавісць

Таксама вядома як auto-odi^[3], паняцце прапанавана Рафаэлем Луісам Нініёлесам у якасці адпраўнога пункта для разважанняў пра стан маргіналізацыі беларускай мовы. Дзякуючы канцэпту auto-odi паўстала паняцце «моўны сорам».

Сацыялінгвісты паступова адыходзяць ад паняцця моўнай (сама)нянавісці і пераходзяць да паняцця моўнага сораму.

Моўны сорам

У Беларусі ў большасці выпадкаў канстатуецца пераважна сорам. Паняцце «моўны сорам» больш дакладнае, бо яно дамінуе ў аналізе дыскурсаў, у аналізе ўспамінаў, а таксама ў адказах рэспандэнтаў падчас інтэрв’ю. Да ўсяго моўны сорам — гэта паняцце, які паўстае на ўзроўні самавызначэння. Моўны сорам варта разглядаць як вынік негатыўнай моўнай палітыкі, рэпрэсій, траўмы, якія зведалі беларусы ў межах Расійскай імперыі, а пазней у Савецкім саюзе^[4].

Гендарны напрамак

Гэты напрамак даследуе, якім чынам пол, гендар і сексуальнасць звязаныя паміж сабою і ўплываюць на мову. А дакладней — як гендар адлюстроўваецца ў мове, як мужчыны і жанчыны падаюцца, апісваюцца ў мове на ўзроўні лексікі, сінтаксісу, катэгорыі роду і інш. Таксама важна разумець моўныя і камунікацыйныя асаблівасці паводзінаў мужчын і жанчын: ці існуюць адрозненні ў маўленні мужчын і жанчын; ці ёсць моўная і камунікацыйныя спецыфіка з улікам сексуальнасці (гетэра- і гомасексуальнасці)^[5].

Сацыялінгвістычныя школы, традыцыі

• Французская школа гістарычнага мовазнаўства: Антуан Мее
• Швейцарская школа: Луі Гаш
• Школа У. Лабова (ЗША)
• Брытанская школа: Бэзіл Бернстайн^[6]
• Французская глотапалітычная школа сацыялінгвістыкі: Луі Геспен і Жан-Батыст Марселезі
• Каталонская школа: Рафаэль Луіс Нініёлес^[7]
• Савецкая школа сацыялінгвістыкі, якая пачалася з дыялекталогіі: Афанасій Сялішчаў (1920-я гады)
• Аўстралійска-польская сацыялінгвістычная школа: Ганна Вяжбіцкая
• Украінская школа сацыялінгвістыкі: Ларыса Масенка
• Беларуская школа сацыяльнай лінгвістыкі: Ніна Мячкоўская
• Асобныя лінгвісты (без школ): Луі-Жан Кальвэ^[8], Філіп Бланшэ, Клод Ажэж.

У Беларусі

Сацыялінгвісты даследуюць моўную палітыку (уключаючы білінгвізм), моўныя стандарты, уплыў каланіялізму, русіфікацыі, моўныя мутацыі і гібрыды (трасянку) і шэраг сацыялектаў (арго, жаргон, слэнг). Сацыялінгвістыка ў беларускай мове прадстаўлена наступнымі аўтарамі, выданнямі і даследаваннямі:

• Павел Сцяцко: Праблемы лексічнага нармавання беларускай мовы. Горадня, 1990; Праблемы нормы, культуры мовы. Горадня, 1998; Культура мовы. Менск, 2002.
• Ніна Мячкоўская: сацыяльная лінгвістыка // Мечковская Н. Б., СОЦИАЛЬНАЯ ЛИНГВИСТИКА, М., 1996 (2000); Мечковская, Н. Б. Белорусский язык: Социолингвистические очерки. München, 2003.
• Сяргей Запрудскі: сацыялінгвістыка // Language policy of the Republic of Belarus in the 1990s, 2002; Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918—1941, 2005; Научный и политический аспекты реформы белорусского языка 1933 года // Славяноведение. 2007; In the grip of replacive bilingualism: the Belarusian language in contact with Russian // International Journal of the Sociology of Language. 2007; Некоторые проблемные вопросы изучения трасянки: по итогам ольденбургского проекта // Часопіс Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Філалогія. 2022.
• Генадзь Цыхун: моўныя кантакты і гібрыды // Цыхун Г., Крэалізаваны прадукт: Трасянка як прадмет лінгвістычнага даследавання // Arche-Скарына. 2000. No 6. С. 51—58; Цыхун Г., The Linguistic Situation and Mixed Language Forms in Belarus // History, Language and Society in the Borderlands of Europe: Ukraine and Belarus in Focus. Ed. B. Törnquist-Plewa. Malmö: Sekel Bokförlag, 2006. P. 61—75.
• Іна Каліта: сацыялінгвістыка // Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. Ústí nad Labem, 2010.
• Часопісы «Беларуская лінгвістыка» — з 1972 г., The Journal of Belarusian Studies, 1965—1988, адноўлены з 2013 г., Acta Albaruthenica з 1998 г.

Зноскі

1. Картаграфія тваёй сексуальнасьці: ад сексуальнай арыентацыі да Тэорыі сексуальных канфігурацыяў. Алекс Янтафі, Мэг-Джон Баркер 2018, пераклад 2022, Андрэй Клішын, Уладзіслаў Гарбацкі
2. Уладзіслаў Іваноў. Ад (нутры)моўных праблемаў да праблемаў мовы (Глётапалітычны падыход да разуменьня моўнага рознагалосься ў Беларусі). Першы Міжнародны Кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы, 2012. С. 268—272.
3. Ninyoles 1985: 16—17
4. Уладзіслаў Іваноў / Uladzislaŭ Ivanoŭ. Моўны сорам беларусаў (сацыялінгвістычны аналіз) Архівавана 4 лютага 2022.. Вільня, 2020.
5. «Гендарнае вымярэньне сацыялінгвістыкі». Размова з Уладзіславам Гарбацкім. 7.04.2022 на YouTube
6. Bernstein, Basil. Class, Codes and Control. Volume 1: Theoretical Studies Towards a Sociology of Language. London and Boston: Routledge and Kegan Paul, 1971.
7. Ninyoles, Rafael Lluis. Conflicte lingüístic valencià : substitució lingüística i ideologies diglòssiques. Valence: Eliseu Climent, 1985.
8. Calvet, Louis-Jean. Linguistique et colonialisme, petit traité de glottophagie. Paris: Payot, 1974.