Сілезія (правінцыя)

Сілезія (ням.: Schlesien), неафіцыйна таксама Пруская Сілезія (ням.: Preußisch-Schlesien) — пруская правінцыя са сталіцай у горадзе Брэслау. У 1919—1938 гады і ў 1941—1945 гады Пруская Сілезія была падзелена на дзве правінцыі — Верхнюю і Ніжнюю Сілезію. Сёння асноўная частка былой правінцыі Сілезія размешчана на тэрыторыі сучаснай Польшчы і толькі вельмі невялікая яе заходняя частка знаходзіцца ў Германіі, уваходзячы ў склад федэральнай зямлі Саксонія (раёны Баўтцэн і Гёрліц).

Сілезія Schlesien
Правінцыя Прусіі 1742/1815—1919 1938—1941
Правінцыя Сілезія ў граніцах 1871 года
Даведкавая інфармацыя
Сталіца	Брэслау
Плошча	37 013 км² (1939)
Насельніцтва	4 868 764 чал. (1939)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Сілезія.

Гісторыя

Далучэнне сілезскіх зямель Гогенцолернамі

Правінцыі Каралеўства Прусія ў 1806 годзе

Пасля таго як брандэнбургскі курфюрст Фрыдрых III Гогенцолерн у 1701 годзе абвясціў сябе каралём Прусіі Фрыдрыхам I, тым самым ператварыўшы Прускае герцагства ў каралеўства, назва «Прусія» паступова распаўсюдзілася на ўсе ўладанні Гогенцолернаў як у граніцах Свяшчэннай Рымскай імперыі, так і за яе межамі, хоць фармальна яна адносілася толькі да ўладанняў прускага караля за межамі Свяшчэннай Рымскай імперыі. Пры гэтым іншыя ўладанні прускага караля, якія ўваходзілі ў Свяшчэнную Рымскую імперыю, аж да яе развалу ў 1806 годзе фармальна не з'яўляліся тэрыторыямі Каралеўства Прусія.

У 1742 годзе прускі кароль Фрыдрых II пасля Першай Сілезскай вайны па ўмовах мірнага дагавора ў Брэслау далучыў большую частку Аўстрыйскай Сілезіі, у тым ліку Кладскае графства. Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Прусія таксама атрымала тэрыторыі Сявежскага княства, якое таксама з'яўляецца часткай гістарычнай Сілезіі, стварыўшы на іх невялікую правінцыю Новая Сілезія. Аднак ужо ў 1807 годзе тэрыторыя Новай Сілезіі пасля паражэння Прусіі ў вайне з Напалеонам нароўні з іншымі прускімі правінцыямі Паўднёвая Прусія і Новая Усходняя Прусія ўвайшла ў склад створанага па выніках Тыльзіцкага міру Варшаўскага герцагства.

Рэарганізацыя прускіх правінцый

У 1815 годзе па выніках Венскага кангрэса па заканчэнні вызваленчых войнаў тэрыторыя Прусіі была значна павялічана. Для лепшай арганізацыі тэрыторыі дзяржавы ў Прусіі была праведзена адміністрацыйная рэформа, якая прадугледжвала поўную перабудову правінцыйнага падзелу і заснаванне пасады обер-прэзідэнта ў правінцыях. У час гэтай рэформы Пруская Сілезія была пашырана за кошт Верхняй Лужыцы.

Акругі Сілезіі ў 1878 годзе

У 1815 годзе на тэрыторыі правінцыі Сілезія былі створаны чатыры адміністрацыйныя акругі:

1. Адміністрацыйная акруга Брэслау, цэнтр — Брэслау.
2. Адміністрацыйная акруга Лігніц, цэнтр — Лігніц.
3. Адміністрацыйная акруга Опельн, цэнтр — Опельн.
4. Адміністрацыйная акруга Райхенбах^[de] (1815—1820), цэнтр — Райхенбах.

Ужо ў 1820 годзе акруга Райхенбах была скасавана і падзелена паміж суседнімі акругамі Брэслау і Опельн.

Верхнесілезкі плебісцыт

Пасля Першай сусветнай вайны была абвешчана Другая Польская Рэспубліка, якая адразу ж высунула тэрытарыяльныя прэтэнзіі на частку ўсходніх правінцый Прусіі. Каб прыцягнуць славянскую большасць на ўсходзе Сілезіі на свой бок, у 1919 годзе з тэрыторыі правінцыі Сілезія была вылучана акруга Опельн, якая ўтварыла новую самастойную правінцыю Верхняя Сілезія. Астатняя ж частка была пераназвана ў Ніжнюю Сілезію. Гэтым крокам была прадпрынятая спроба даць верхнесілезкім славянскім народам больш аўтаноміі, каб захаваць гэту тэрыторыю ў складзе Германіі пасля рэферэндуму, прызначанага Версальскім дагаворам.

У 1920 годзе Германія, таксама паводле Версальскага дагавора, была вымушана саступіць рэгіён Глучын Чэхаславакіі. Пасля польскіх паўстанняў і верхнесілезкага рэферэндуму ў 1922 годзе Германіі ўсё ж прыйшлося перадаць Польшчы ўсходнюю частку правінцыі Верхняя Сілезія.

У Трэцім рэйху

У Трэцім рэйху дэ-факта з 1933 года пасля абвяшчэння палітыкі «гляйхшальтунга» абедзве правінцыі Ніжняя і Верхняя Сілезія кіраваліся адной асобай — гаўляйтарам гау Сілезія. У 1938 годзе абедзве правінцыі былі аб'яднаны ўжо афіцыйна ў адзіную правінцыю Сілезія, аднак неўзабаве пасля акупацыі Чэшскай Сілезіі і польскай кампаніі вермахта ў 1939 годзе тэрыторыя прускай Сілезіі была значна пашырана за кошт анексаваных рэгіёнаў. У кастрычніку 1939 года на новых тэрыторыях у складзе правінцыі Сілезія была створана адміністрацыйная акруга Катавіц з цэнтрам у Катавіцы. У лістападзе 1939 года тэрыторыі акруг Опельн і Катавіц былі яшчэ нязначна пашыраны за кошт перадачы прыгранічных зямель з Генерал-губернатарства ў склад Прускай Сілезіі. У сувязі са значным пашырэннем агульнай плошчы правінцыі Сілезія ў студзені 1941 года яна зноў была падзелена на дзве — Ніжнюю Сілезію з акругамі Брэслау і Лігніц і Верхнюю з акругамі Опельн і Катавіц.

Дзве падзеленыя правінцыі праіснавалі аж да 1945 года. Пасля вайны рэгіён амаль цалкам апынуўся пад польскім кіраваннем. Сёння асноўная частка былой правінцыі Сілезія размешчана на тэрыторыі сучасных Ніжнесілезскага і Апольскага ваяводстваў Польшчы і толькі вельмі невялікая частка ўваходзіць у склад Германіі як частка федэральнай зямлі Саксонія (раёны Баўтцэн і Гёрліц). Чэшская Сілезія зноў з'яўляецца часткай Чэхіі.

Геаграфія і эканоміка

Паўночная частка правінцыі ўяўляла з сябе нізінную, а паўднёвая — гарыстую мясцовасць. Тэрыторыя Сілезіі амаль цалкам належала да басейна ракі Одэр, толькі на паўднёвым усходзе яе захоплівала Вісла, а на захадзе праз яе тэрыторыю працякалі рэкі, якія ўваходзяць у сістэму Эльбы: Ізер, Шпрэе і Чорны Эльстэр. Па тэрыторыі правінцыі працякалі шматлікія прытокі Одэра: Ольза, Клодніц, Малапана, Вейда, Барч, Опа, Цына, Гоцэнплоц, Глацкая Нёйса, Олау, Вейстрыц і Кацбах. Бобер і Лужыцкая Нёйса ўпадалі ў Одэр за межамі правінцыі^[1].

На значнай частцы Сілезіі (каля паловы ўсёй паверхні правінцыі) меліся ўрадлівыя глебы. Пасля правінцыі Саксонія Сілезія давала найбольшую колькасць пшаніцы і ячменю ў Прусіі. Акрамя таго, вялікія ўраджаі давалі пасевы ржы, бульбы і бабовых. Акрамя таго апрацоўваліся цукровы бурак, тытунь, цыкорый і хмель. У цэлым, пладаводства і вінаградарства квітнелі ў Грунбергу, Бейтэне і Мускау. Значна былі развіты таксама жывёлагадоўля (гадоўля коней, буйной рагатай жывёлы, авечак, коз і свіней) і пчалярства^[1].

На тэрыторыі правінцыі размяшчаўся Верхнесілезкі каменнавугальны басейн — найбуйнейшы ў Германіі. Здабываліся таксама жалезныя, цынкавыя, срэбра-свінцовыя і медныя руды і серны калчадан. Вельмі развіты былі металургія (выплаўляліся чыгун, цынк, срэбра), апрацоўка металаў, машынабудаванне і выраб інструментаў, а таксама апрацоўчая прамысловасць (апрацоўка валакністых рэчываў). Сілезія славілася вытворчасцю лепшых пяньковых і льняных палотнаў ва ўсёй Прусіі. Таксама было развіта і баваўняная вытворчасць, пража шэрсці і вытворчасць шарсцяных тканін. Вялікае значэнне мелі таксама цукровая, мукамольная, вінакуранае і піваварная вытворчасці, а таксама папяровая і гарбарная вытворчасці. Галоўны гандлёвы цэнтр правінцыі — Брэслау. Асноўная навучальная ўстанова правінцыі — Універсітэт Брэслау^[1].

Насельніцтва

Правінцыя Сілезія, карта 1890 года

Акруга і раёны правінцыі Сілезія ў 1905 годзе

Акруга Опельн і Катавіц (тады ўжо правінцыя Верхняя Сілезія) станам на 1943 год

Статыстычныя даныя

Нацыянальны склад правінцыі быў разнастайны. У 1895 годзе з 4 415 309 жыхароў налічвалася 973 586 палякаў, 68 797 чэхаў і 26 299 вендаў; астатняе насельніцтва — немцы. У канфесійным плане ў 1895 годзе сярод жыхароў правінцыі налічвалася 2 384 754 каталікоў, 1 974 629 пратэстантаў, 8155 прадстаўнікоў іншых хрысціянскі спавяданняў і 47 543 яўрэяў. Земляробствам, жывёлагадоўляй, лесаводствам і рыбнай лоўляй было занята 46,9 % працаздольнага насельніцтва; у горнай справе і апрацоўчай прамысловасці — 43,2 %, гандлем і транспартнай справай — 9,7 %^[1].

Тэрыторыя і насельніцтва правінцыі Сілезія ў 1900 годзе:^[2]

Адміністрацыйная акруга	Плошча, км²	Насельніцтва, чал.	Колькасць раёнаў
			сельскіх	гарадскіх
Акруга Лігніц	13.610,20	1.102.992	19	2
Акруга Брэслау	13.483,63	1.697.719	23	2
Акруга Опельн	13.225,36	1.868.146	19	5
Усяго па правінцыі	40.319,19	4.668.857	61	9

Плошча і колькасць насельніцтва правінцыі Сілезія і асобных яе адміністрацыйных акруг станам на 17 мая 1939 года ў граніцах на 1 студзеня 1941 года і колькасць раёнаў на 1 студзеня 1941 года:^[3]

Адміністрацыйная акруга	Плошча, км²	Насельніцтва, чал.	Колькасць раёнаў
			сельскіх	гарадскіх
Акруга Лігніц	14.023,41	1.314.710	17	4
Акруга Брэслау	12.957,64	1.971.829	18	4
Акруга Опельн	11.694,61	1.374.232	15	3
без былых польскіх тэрыторый	8.943,97	1.047.808
былыя польскія тэрыторыі	2.750,64	326.424
Акруга Катавіц	8.923,64	2.966.852	12	6
без былых польскіх тэрыторый	1.088,12	534.417
былыя польскія тэрыторыі	7.835,52	2.432.435
Усяго па правінцыі	47.599,30	7.627.623	62	17
без былых польскіх тэрыторый	37.013,14	4.868.764
былыя польскія тэрыторыі	10.586,16	2.758.859

Гарадское і сельскае насельніцтва

Размеркаванне насельніцтва Сілезіі па розных тыпах населеных пунктаў у залежнасці ад іх велічыні па агульнай колькасці жыхароў станам на 17 мая 1939 года^[3]:

Год	Доля насельніцтва па катэгорыях населеных пунктаў па колькасці жыхароў
	меней 2.000 жыхароў	2.000 — 100.000 жыхароў	больш 100.000 жыхароў
1939	41,2 %	38,8 %	20,0 %

Обер-прэзідэнты

Герб правінцыі Сілезія

Пасада обер-прэзідэнта ўведзены ў Прусіі паводле ўказу ад 30 красавіка 1815 года пра паляпшэнне арганізацыі правінцыйнага кіравання (ням.: Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzial-Behörden).

Гады	Обер-прэзідэнт	Партыя
1816—1820	Фрыдрых Тэадор фон Меркель[de]
1824—1825	Морыц Гаўбальд фон Шонеберг[de]
1825—1825	Ганс Граф фон Бюлаў[de]
1825—1845	Фрыдрых Тэадор фон Меркель[de]
1845—1848	Вільгельм фон Ведэль[de]
1848—1848	Ганс Давід Людвіг Граф Ёрк фон Вартэнбург[de]
1848—1848	Юліус Піндэр[de]
1848—1868	Ёган Эдуард фон Шляйніц[de]
1869—1872	Эберхард цу Штольберг-Вернігеродэ[de]
1873—1874	Фердынанд фон Нордэнфлюхт[de]
1874—1877	Адольф фон Арнім-Бойцэнбург
1877—1879	Роберт Віктар фон Путкамер
1879—1894	Ота Тэадор фон Зайдэвіц[de]
1894—1903	Герман фон Гацфельд[de]
1903—1909	Роберт фон Цэдліц-Труцшлер[de]
1910—1910	Ёхан фон Дальвіц[de]
1910—1919	Ганс Лаўхлан фон Гюнтэр[de]
1919—1919	Фелікс Філіп[de]
1919—1938	паасобнае існаванне Верхняй і Ніжняй Сілезіі
1938—1941	Ёзэф Вагнер	НСДАП

Фелікс Філіп пасля падзелу правінцыі на Верхнюю і Ніжнюю Сілезію працягнуў кіраванне Ніжняй Сілезіяй да 1920 года.

Гаўляйтар партыйнага гау Сілезія Ёзэф Вагнер у 1935—1938 гг. адначасова быў таксама і обер-прэзідэнтам як у Верхняй, так і ў Ніжняй Сілезіі, а пасля іх афіцыйнага аб'яднання ўзначаліў і аб'яднаную правінцыю.

Зноскі

1. Силезия прусская // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
2. Provinz Schlesien // Gemeindeverzeichnis Deutschland 1900 (ням.)
3. Fläche und Bevölkerung der größeren Verwaltungsbezirke (S. 8), Zahl der Gemeinden und Kreise (S. 21), Bevölkerung nach Gemeindegrößenklassen (S. 22) (ням.). Statistisches Jahrbuch für das Deutsche Reich 1939/40 (Digitalisat).