Курчалой

Курчалой — Нохчмахкахойн тукхуман нохчийн шира тайпа. Тайпанан мохк — Курчала. Еллачу ДНК тесташа гойту Курчалой J2 а, R1a гаплотобанера хилар, амма дукхах берш J2 тобанера бу. Курчалой, ЦӀонтарой, Аьрсаной цхьаьна дех схьабевлла^[1].

Къена тайпа
Курчалой
Шатаев Мохьмад
Кхин цӀерш	Куршалой
Этноиерархи
Раса	кавказан
Тукхам	нохчмахкахой
Йукъара хаамаш
Дин	• дин • ислам (суннизм)
Къам	нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
Росси: хууш дац : хууш дац : хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар
Къилбаседа Кавказ: • ист. мохк Нохч-Мохк

Географи

ТӀелипан дукъ, Попийн тӀе

Нохчийчохь кхоъ эвла йу Курчала цӀе йолуш, Гумс эркан аьтту бердаца Ширдий-Мохкана къилбехьа, ЦӀоьнтаран къилбаседа-малхбузехьа, ЭгӀашбетан малхбалехьа^[2].

Курчалан йукъайогӀу: Ботака кӀотар, Лакха Курчала, Лаха Курчала^[3], Хизар ваьхна кӀотар, Элжархан кӀотар^[4].

Топонимаш

• Курчалойн кешнаш – Соьлжан аьтту бердашца, Гихан хикхочен гена доццуш лаьтта дӀатесна кешнаш^[5].
• Курчалойн йукъ – Курчалара куп^[6].
• Курш-пхьатӀи – Барснахан а, Эзин а йукъара саьлнаш. Хьалхарчу декъо Куршалой дош дагадоуьйту. Куруш хьалха хилла долу тӀепаза дайна къам^[7].
• Курчалой-ГӀала - Курчалойн кӀоштан йукъ, лаьтта Хумг хин тӀехь, Гуьме-дукъ иа, Эртинан-дукъ а йукъахь^[6].

Беха меттигаш

Курчалой беха меттигаш: Бена-Йурт^[8], БердакӀел^[9], Жима АтагӀа^[10], Курчалой-ГӀала^[6], Лаха Невре, Макане^[11], Нойбоьра^[12], Шела^[13], Ӏалхан-Йурт^[14].

Тайпа декъадалар

Курчалой бекъало некъешка-гарашка: Алмакхой-гар, КӀайчхой-гар, Байсалан-некъе, Батайн-некъе, Гасканан-некъе, ГIоли-некъе, Дади-некъе, Кажин-некъе, Обурган-некъе, Сувби-некъе, Хьазбиган-некъе, ЦIуькин-некъе, Шахьболтан-некъе, Iелин-некъе^[2]

Силсил

Курчалойн силсил: Кушул — Курчалхан — Хьанбилхан — ЧӀабалхан — ЧӀайхан — Чергисхан — Бегал — Оку — Товла — Майла (МаьӀиг) — Товболат — Темболат — Тимирболат — Берса (XVI бӀешарахь Нохчийчохь ислам дин дендинарг ) — ТӀурло — Ӏаббас — МохьмадӀела — МуртазӀела — Айдамир — Эдалгир — Баду^[2]…

Берсин кхин а кӀант хилла Аьрсамик, цуьнан тӀаьхьенаш: Ильяс – Нурбахьад - Ӏали-Хаьжа – Мачу – Бекмарза – Хьамий – Исраил – Солт-Ахьмат – Султан (Ӏабдул-Паттахь) – Нохчо – Берс.

МуртазӀелин кӀант хилла Ӏамар-Ӏела, ткъа цуьнан тӀаьхьенаш: Ӏаьмир-молла – Мустап-Шайх – Ибрахим-хьаьжа (1844 - 1937 шераш) – Хьамид – Нажмудди – Ризван.

Истори

Куьрчалахь бӀов

Курчалой лору Сайд-Ӏали Шамин тӀаьхьенах волу, Нашах йиллиначу, Фахрутдинах схьабевлла. Ткъа Кушул Нашхара схьаваьлла.

Легенда йу, Нашхара Кушул кхелхина сецна Куьрчалахь Йуьртачоь олучу меттигехь. Цуьнан кхоъ кӀант хилла: ШаӀа, ТӀелип, Курчалхан. ШаӀех Зандакъой бевлла, ТӀелипах – Билтой, ткъа Курчалханах – Курчалой.

Алмакх эвла йиллина курчалойша а, чунгаройша а^[15].

Этимологи

А.В.Твердыйс билгалдоккху, этнониман этимологи кегайелла хилар, цунна хета, цуьнан бух тӀехь жӀайхойн куруш – «ахча», «бахам» хилар, ткъа цунах схьайаьлла вайнехан этноним – Курчалой^[16].

К.З.Чокаевс йоьхку и цӀе туьркийн Кырчейли – Азербайджанера меттиг^[17].

Ӏ.Д.Вагаповс а, Р.П.Ахмадовс а боху, Куьрчала йоьзна йу туркойн дашах «Кырджалы» - аренийн бахархой, «кырджа» – жима аре йу («кыр» – аре), цигара схьа ду бессарабийн «кирджали» – талорхо, болгарийн «кърджали», сербин-хорватийн «крджалиja», румынийн «кирджали» – волавелла леларг^[18].

ГӀараваьлла волу нохчийн Ӏилманчо Сулейманов Ахьмада дийцарехь, Гендарганой схьабевлла кхаа вешех: Гундалх, Гундаргенах, Нижалх. Церан йиша Курчала хилла^[19].

ГӀарабевлла тайпанан нах

• Берса-Шайх (Дуча) (вина XVI бӀешо чекхдолуш Курчалахь, велла XVII бӀешарахь) — Нохчийчуьра дуьххьарчех суьпа стаг^[20][21].
• Ахьмадукъ-Хьаьжа Батукаев — Берс-шайхан тӀаьхьенах хилла. Шайх — Накъшбанди. Зийарат ШаӀми-Йуьртахь ду^[22].
• Мусп-Шайх — гӀараваьлла Ӏелам стаг, ИбрахӀим-Хьаьжин да. Зийарат Веданан кӀоштарчу Курчалахь ду^[23].
• ИбрахӀим-Хьаьжа (Мусп-Шайхан кӀант). Шайх — Накъшбанди^[24].
• Шелара ТIелхиг — имам Шемалан Шелан гуонан а, Йоккхачу Нохчийчоьнан а наиб^[25]. Мудир, йаккхий тоьпийн декъан хьаькам. 1859 ш. паччахьан эскаре дехьаваьлла. Имам Шемалан кӀентан Джемал эд-Динан стунда. ДӀавоьллина Шелахь. ТӀаьхьенаш йеха Шелахь а, ЧӀулга-Йуьртахь а.
• Булун Ботакх — имам Шемалан эскаран къеда. 1858 шарахь къона Ботакха Ичкерин гуонан хьаькам хӀоттийна^[25].
• Жанин Бук — имам Шемалан наиб Курчалахь^[25].
• Нурадиев, ИбрахӀим Олхазурович — инарла, схьавалар Лаха Неврера, веха ЧӀулга-Йуртахь.
• Шатаев Мохьмад — нохчийн, советски, пачхьалкхан, йукъараллин гӀуллакххо.

Галерей

• 
  ТӀелипан дукъ, Попийн тӀе
• 
  Силсил чурта, Ведан кӀошт, Куьрчалахь йуьрт кешнаш
• 
  Шелара ТIелхиг наиб
• 
  Ибрахьим-Хьаж Хьамид (1846-1919 гг.)