Африка
континент From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
К:Çутçанталăкри географи объекчĕсем, алфавитпаК:ТĔР:ГЕО:Юлашки тӳрлетни: кăçал
Ку терминӑн урӑх пӗлтерӗшсем пур, Африка (пĕлтерĕшсем) пӑхӑр..svg)
Африка — Вăтаçĕр тинĕсĕн тата Хĕрлĕ тинĕсĕн кăнтăр енче, Атлантика океанĕнчен тухăç енче тата Инди океанĕнчен анăç енче вырнаçнă континент.
Лаптăкĕ — 30 065 000 çм², е Çĕр çинчи 20,3 % пайĕ. Африкăра 800 млн. яхăн çын пурăнать.
Иккӗмӗш материк Еврази хыҫҫӑн тӳремре Вӑтаҫӗр тинӗспе, Ҫурҫӗр — хӗвелтухӑҫ енчен, Атлантика океанӗпе анӑҫ енчен тата кӑнтӑр енчен Инди океанӗпе ҫӑвӑнать. Африкӑра Ҫавӑн пекех Африка материкӗнчен тата ҫыран хӗрринчи утравсенчен тӑракан ҫуттӑн пӗр пайне калаҫҫӗ. Африка лаптӑкӗ утравсемсӗр пуҫне 29,2 млн млн кумпа танлашать, утравсемпе — 30,3 млн млн яхӑн[3] 12, ҫапла Вара ҫӗр ҫийӗнчи пӗтӗмӗшле лаптӑкӑн 6 проценчӗ тата типӗ ҫӗр ҫийӗн 20,4% чухлӗ. Африкӑра 55 патшалӑх вырнаҫнӑ.
Африкӑра миллиард ытла ҫын пурӑнать. Африка этемлӗх сăпки шутланать: шӑпах ҫакӑнта чи авалхи гоминидсен тата вӗсен пӗр шухӑшлӑ асаттесен чи авалхи йӑлисене, Ҫав шутра сахелантропсен, Avstralopitecus africanus, A.afarensis, Homo erectus, H. habilis тата H. ergaster.
Африка континенчӗ урлă экватор каҫать, кунта климат зони нумай; ку вӑл ҫурҫӗрти субтропик климатӗнчен пуҫласа субтропи енӗпе кӑнтӑрти пӗртен-пӗр континент. Пӗрмаях хупӑрласа илнипе тата шӑварӑнса тӑнӑран — ҫавӑн пекех ту — сӑртлӑ тытӑмсемпе шывлӑ горизонт евӗр-климата хӑй тытӑмлӑн йӗркелесе пынипе ниҫта та, ҫырансемсӗр пуҫне, урӑх никам та сӑнаманпа пӗрех.
Африкӑри культура, экономика, политика тата социум йывӑрлӑхӗсене тишкерекен ăслăха африканистика теççĕ.
Remove ads
Хĕрринчи вырăнсем
Ҫурҫӗр — Бланко сăмсахĕ (Бен-Секка, Рас-Энгела, Эль-Абъяд) 37°20′28″ с. ш. 9°44′48″ в. д.
Кӑнтӑр-Игольный сăмсахĕ (Агульяс) 34°49′43″ ю. ш. 20°00′09″ в. д.
Хӗвеланӑҫ — Альмади сăмсахĕ 14°44′27″ с. ш. 17°31′48″ з. д.
Хӗвелтухӑҫ- Рас-Хафун сăмсахĕ 10°27′00″ с. ш. 51°24′00″ в. д.
Ятсем пулса кайни
Чи малтан "афри" сӑмахпа авалхи Карфаген ҫыннисем хуларан инҫех мар пурӑнакан ҫынсене палăртнӑ. Ҫак ят Финикири afar ("тусан") тенине пӗлтерет. Римлянсем Карфагена ҫӗнсе илнӗ хыҫҫӑн Африкӑри провинцие (лат.) тенӗ. Africa). Каярахпа Африкӑна ҫак континентӑн паллӑ регионӗсем те, каярахпа континентрисем хӑйсем те чӗнме пуҫланӑ. Тепӗр теорипе, "афри" халӑх ячӗ берберски ifri-мӗш, "ҫӗр хӑвӑлӗ", ҫӗр хӑвӑлӗнче пурӑнакансем пирки каланӑ. Каярахпа ҫак вырӑнта мăсăльман провинцийӗ ифрик провинцийӗ те ҫак тымара хӑйӗн ятӗнче упраса хӑварнӑ.
Топонимран тухнӑ ытти версисем те пур.
- Иосиф Флавий, I ӗмӗрти еврей историкӗ, ҫак ят Авраам ефер мӑнукӗн ячӗпе (Пулт) пулса пырать тесе каланӑ. 25:4) камӑн тӑхӑмӗсем ливияна вырӑнаҫнӑ?
- Латинла сӑмах aprica, "солнечный" тенине пӗлтерет, Ҫурҫӗр Историйӗн "Пуҫламӑшӗнче", XIV томӗнче, 5.2 (VI ӗмӗр) асӑннӑ.
- Грек сӑмахӗн ячӗ мӗнле пулса кайни ҫинчен версие "сивӗсӗр" тени мӗне пӗлтернине ӑнлантарса панӑ, лев африка историкӗ сӗннӗ. Вӑл"сивӗ" тата "сехре хӑппи" текен сӑмах япӑх префикспа пӗрлешсе кайнӑ тесе шутланӑ-унта сивӗ те, хӑрушӑ та ҫук ҫӗршыва пӗлтерет.
- Джеральд Мэсси, поэт тата египетолог-самучка, 1881 ҫулта египет af-rui-мӗш скачет сӑмахӗсенчен пулса кайни ҫинчен версие "Ка шӑтӑкӗнчен питпе ҫаврӑнмалла" тесе куҫарнӑ. Ка — кашни ҫыннӑн энергетика юманӗ, "ана" та вӑл лоно е ҫуралнӑ вырӑн тенине пӗлтерет. Африка ҫапла вара египет ҫыннисемшӗн "тӑван ҫӗршыв"тенине пӗлтерет.
- И.Ефремов палеонтологпа писатель шухӑшӗпе, "Африка" сӑмах Авалхи Египетран (Лешӗ-Кам) килнӗ (д.-грек. "Афрос" — пеннӑй ҫӗршыв). Ҫакӑ вӑтаҫӗр тинӗсри континент патне ҫывхарнӑ чухне кӑпӑкланса тӑракан темиҫе тӗрлӗ юхӑмпа ҫыхӑннӑ.
Remove ads
Истори
Историчченхи тапхӑр.
Мезозой эри пуçламăшĕнче — Африка ун чухне пĕрлĕ Пангея континента кĕнĕ[3] — тата триас тапхăрĕн вĕçĕнче çак регионта тероподсемпе ахаллĕ кайăк-кĕшĕк хуçаланнă. Ирттернĕ археологи ĕçĕсем триас тапхăрĕн вĕçĕнче материкăн кăнтăрĕнче, çурçĕртипе танлаштарсан, чĕрчун нумайрах пурăннине кăтартаççĕ[3].
Ҫын пулса кайни
Африка этемĕн тӑван ҫӗршывĕ шутланать. Кунта авалхи Homo йышĕн шăммисене тупнă. Ҫав йышăн сакӑр тӗсĕнчен пӗр тĕсĕ кăна — 1000 яхăн ӑслӑ-тӑнлӑ ҫын — сыхланса юлнă, 100 000 ҫул каялла Африка территоринче сарăлнă. Африкӑран вара ҫынсем Азие (60 — 40 пин ҫул каялла), унтан Европӑна (40 пин ҫул каялла), Австралипе Америкӑна (35 -15 пин ҫул каялла) куҫса кайнӑ. Этемлӗхӗн авалхи ӗҫ-хӗлӗн йӗрӗсене Сири çесенхирхирĕнче тупнă, вĕсем Эфиопире тупнӑ авалхи япаласенчен пӗр хут ҫурӑ хушă тенӗ пекех аслăрах.
Гобире тупнӑ, пирӗн эрӑчченхи 150 пин çул каялла тунă керамика савӑчӗсем, тавлашуллӑ шутланаҫҫӗ.
Африка чул ӗмӗрӗн тапхӑрӗнче.
Археологсем тупнă питĕ авалхи япаласем (пирĕн эрăччен 13-мĕш пинçуллăх) Африкăра тырпула тирпеленине кăтартаççĕ. Сахарăра (пушхир пулса кайиччен) выльăх-чĕрлĕхе ĕрчетме пирĕн эрăччен 7500 çул тĕлнелле, Нил таврашĕнче ял хуçалăхне йĕркелеме пирĕн эрăччен 6-мĕш пинçуллăхра, тытăннă.
Ун чухне пулăхлă пулнă Сахарăра пулăçсем, сунарçăсем чылай пурăннă, çакна археологи артефакчĕсем кăтартаççĕ. Мĕнпур Сахарăра (хальхи Алжир, Ливи, Икĕпат, Чад тата ур.) пирĕн эрăччен 6000 çул — VII ĕмĕр тапхăрпа палăртнă нумай петроглиф тата чул касса çырнисене тупнă. Çурçĕр Африкăри чи паллă палăк — Тассилин-Аджер платовĕ.
Сахӑр палӑкӗсен ушкӑнӗсӗр пуҫне живопиҫӗ те ҫавӑн пекех ЮАРТА та тӗл пулать (авалхи ӳкерчӗксене пирӗн эрӑчченхи 25-мӗш пин ҫуллӑх хушса параҫҫӗ).
Лингвистика хыпарĕсем ҫакна кӑтартса параҫҫӗ: банта чĕлхипе калаçакан этноссем (коса, зулу тата ур.) кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ еннелле куҫнӑ, унта вĕсем койса йăхӗсене (бушменсем, готтоттсем тата ур.) хӗссе пынӑ. Банта йăхĕсем пурăннă вырăнсенче Африкăри тропикра ӳсекен тӗштырӑ культурине, ҫав шутра маниоку тата ямс, тупса палӑртнӑ.
Хăшпĕр этнос ушкӑнӗсем халĕ те (сӑмахран, бушменсем), темиҫе пин ҫул каярах хӑйсен мӑн аслашшӗсем пурăннă пекех, сунара çӳреççĕ, çутçанталăкри çимĕçе пуçтараççĕ.
Remove ads
Патшалăх ячĕсем улшăнни
Африкăри патшалăхсем ирĕклĕхшĕн кĕрешнĕ тапхăрта нумайăшĕ тĕрлĕ сăлтава пула (сецесси, пĕрлешĕнни, режима улăштарни е суверенитета илни) хăйсен ятне улăштарнă. Африка евĕрлĕхне кăтартас тĕллевпе Африкăри харпăр ятсене (патшалăхсен, пайăр çынсен) африканизациленĕ.
Remove ads
Политика пайланăвĕ
Африкӑра 55 ҫӗршыв тата палламан патшалӑхсем хӑйсене тӗрӗслесе пӑхнӑ. Вӗсенчен нумайӑшӗ европӑри патшалӑхсен колонийӗсем нумай вӑхӑт хушши пулнӑ тата XX ӗмӗрти 50-60-мӗш ҫулсенче кӑна никама пӑхӑнманлӑх тупнӑ. Унччен Египет (c922), Эфиопи (вӑтам Ӗмӗрсенчен Пуҫласа), Либерия (1847 ҫултан пуҫласа) тата КӐНТӐР (1910 ҫултанпа) ҫеҫ пӑхӑнман; КӐНТӐР тата Кӑнтӑр Родезире (Зимбабве) XX ӗмӗрӗн 80-90-мӗш ҫулӗччен апартеид режимӗ, дискриминаци халӑхӗн тымарӗ упранса юлнӑ. Хальхи вӑхӑтра африка ҫӗршывӗсенче нумай ҫӗршывра режимсем, халӑхпа ҫыхӑннӑ дискриминацисем тытса тӑраҫҫӗ. Тӗпчев организацийӗ Freedom House пӗлтернӗ тӑрӑх, юлашки ҫулсенче африкӑри нумай ҫӗршывсенче (сӑмахран, Нигерире, Мавритранире, Сенгалта, Конго (Киншас) тата Экваториллӗ Гвинейӑра) авторитаризм еннелле демократилле ҫитӗнӳсенчен пӑрӑнасси йӑлана кӗнӗ.
Африка Регионӗсем
Remove ads
Халăхĕ
Кунта икĕ раса халăхĕ тĕл пулать: негр евĕрлисем — Сахарăран кăнтăралла, европа евĕрлисем — çурçĕр Африкăра (арабсем) тата КАР (бурсемпе акăлчан-кăнтăрафриканецсем). Африкăра пурĕ 56 çĕршыв. Вĕсенчен чылайăшĕ Европа патшалахĕсен колонисем пулнă, ирĕклĕхе XX ĕмĕрти 50-60-мĕш çулсенче çеç çĕнтерсе илнĕ.
Унчен ирĕклĕхе Египет (1922), Эфиопи (1941), Либери (1847) тата Кăнтăр Африка Республики (1910) тухнă пулнă. Континентăн çурçĕрĕнче Испани çĕрĕсем — Сеута, Мелилья. Кунта ислам, христианлăх (католиксем, протестантсем, православсем, монофизитсем) тĕнĕсем сарăлнă.
Африкăри чи анлă сарăлнă чĕлхесем шутне араб, акăлчан, франци, суахили, конго, фульбе чĕлхисем кĕреççĕ.
Remove ads
Климачĕ
Африка — планета çинчи чи шӑрӑх материк. Ҫакӑн сӑлтавӗ — материкӑн географи структуринче: Африкӑн мĕнпур çĕрĕ шӑрӑх ҫанталӑкра (субтропик шучӗпе) тата материк урлă экватор йӗрӗ каҫать. Шӑпах Африкӑра Ҫӗр ҫинче чи шӑрӑх вырӑн - Даллол.
Гвиней кӳлмекӗ вăта Африка ҫыранĕнчи районӗсем экваторăн пиҫиххи ярăмне кӗреҫҫӗ, унта ҫулталӑк тăршшипех чылай нӳрĕк ӳкет, ҫулталӑк вӑхӑчĕ улӑшăнмасть те. Экватор ярăмĕнчен ҫурҫӗрелле те, кӑнтӑралла та субэкватор ярамĕсем вырнаҫнӑ. Çулла нӳрӗк сывлӑш массисем (ҫумӑр сезонĕ) хуҫаланаҫҫӗ, хӗлле вара тропикри типӗ пассатсем (типӗ сезон) вĕреççĕ. Субэкватор ярăмӗсен ҫурҫӗр тата кӑнтӑр енчи тропик тӑрӑхӗсем вырнаҫнӑ. Вӗсенче нӳрĕк сахаллине пула вĕри температура тăрать, ҫакӑ вара пушхир патнелле илсе пырать.
Ҫурҫӗр енче Сахар пушхирӗ, кӑнтӑр енче — Калахар пушхирӗ, кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ енче Намиб пушхирӗ вырнаҫнӑ. Материкӑн ҫурҫӗр тата кӑнтӑр вӗҫӗнче — субтропик тăрăхĕсем.
Remove ads
Асăрхавсем
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads