Уйăх (Çĕр çулташĕ)

Уйăх — Çĕре чи çывăх астрономилле объект тата унăн çулташĕ, эппин лешĕн йĕри-тавра çаврăнса тăрать. Хĕвел системинче пысăккăшĕпе пиллĕкмĕш çулташ. Атмосфери çук^[3].

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Уйăх пăхăр.

Уйăх

категори	спутник
Орбита палăрăмĕсем
Афели
Перигели
периапсида	363 104 км (356 400 – 370 400 км)
апоапсида	405 696 км (404 000 – 406 700 км)
Мăн çуртĕнĕл	384 399 км 0,00257 а. е.
Орбитăллă эксцентриситет	0,0549 (вăтам)
Орбитăллă тапхăрĕ
Сидери тапхăрĕ	27,321582 кун 27 кун 7 сехет 43,1 мин
Орбитăллă хăвăртлăхĕ	1,023 км/ç (вăтам)[1]
Вăтам аномали
Тайăмĕ	5,145° эклиптики[2]
Хăпаракан çыххин долготти	(чакни) 1 пĕр çаврăм 18,6 çулта
Перицентрăн аргуменчĕ	(хăпарни) 1 пĕр çаврăм 8,85 çулта
Физика пахалăхĕсем
Размер
Экваториаллă радиусĕ	1738,14 км 0,273 çĕрĕн
Полярлă радиусĕ	1735,97 км 0,273 земных
Планета пичĕн лаптăкĕ	3,793·107 км² 0,074 çĕрĕн
Хĕсĕнни
Калăпăш	2,1958·1010 км³ 0,020 çĕрĕн
Масса	7,3477·1022 кг 0,0123 çĕрĕн
Вăтам йăвăлăх	3,3464 г/см³
Экватăрти йывăрăшăн вăйĕ	1,62 м/ç²
Иккĕмĕш космос хăвăртлăхĕ	2,38 км/ç
Сидерлĕ çаврăнăвăн тапхăрĕ	синхронлă (яланах Çĕр патне пĕр енĕпе çăврăннă)
Экватăрти çаврăну йĕрлĕ хăвăртлăхĕ
Çаврăну тĕнĕлĕ эклиптика тайăмĕ	1,5424° (эклиптика тĕлĕшĕпе)
çурçĕр полюсĕнче Тӳррĕн хăпарни
Тайăнни
Альбедо	0,12
Планета пичĕн температури
Чи сивĕ	100 К (−173 °C) (экватор) 33 К (−240 °C)
Вăтам	220 К (−53 °C) 130 К (−143 °C)
Чи вĕри	390 К (117 °C) 230 К (−43 °C)
атмосферăн йышĕ
Планета питĕнчи пусăмĕ

Курăнакан çăлтăрла кап - −2,5/−12,9 −12,74 (тулли чухне). Çĕр çине, туллилле, 0,25 — 1 лк çутăлăх парать.

Ят

Вырăсла Луна сăмах праслав. *luna < пра-и.е. *louksnā́ «çутă» сăмахпа çыхантараççĕ, çак индоевропа формине лат. lūna «уйăх»^[4] сăмах та тухать. Грексем Çĕр спутникне Селена (ав.гр. Σελήνη) тенĕ, авалхи египт — Ях (Иях)^[5], вавилонта — Син^[6].

«Колумбия» 2003-мĕш çулхи кăрлачăн 26-мĕшĕнче Уйăхăн тĕслĕ тĕрлĕ çӳллешенчен ӳкерчĕкĕсем

^[7][8].

«НУйăх çинче. Çĕр тухать.» СССР почта маркки, 1967 ç.

Сăнав

Уйăх фазисем Хĕвелпе Çĕр тĕлĕшĕнче вырнаçнипе çыханни. Симĕс тĕспе сидери уйăхĕ пĕтсен синоди уйăхĕ пĕтичен Уйăх çавранакан кĕтесе кăтартнă.

Ку австрали ӳкерчĕкĕнче уйăх 180 градус таран пăрăннă — кăнтăр çурчăмăрĕн уйрăмлăхĕ.

Уйăхăн кĕтес виçийĕ хĕвелĕнине питĕ çывăх - çур градус яхăннелле.

Уйăх либрацийĕ

Ту породисем

Уйăх грунчĕн хуташĕ тинĕс тата материк районĕсенче самях ылмашать. Уйăх породисенче тимĕр, шыв, вĕçекен компанентсем сахал.

Уйăх çинчи тори концентрацин картти, Lunar Prospector сăнанипе.

Уйăх реголичĕн хими хутăше процентпа^[9].

Элементсем	«Луна-20» аппаратпа илсе килнĕ	«Луна-16» илсе килнĕ
Si	20,0	20,0
Ti	0,28	1,9
Al	12,5	8,7
Cr	0,11	0,20
Fe	5,1	13,7
Mg	5,7	5,3
Ca	10,3	9,2
Na	0,26	0,32
K	0,05	0,12

«Луна-20» АМС материк районĕнчен, «Луна-16» тинĕс районенчен грунт илсе килнĕ^[10].

Çавăн пекех пăхăр

Литература

Кĕнекесем

• Петров В.П Здравствуй, Луна!. — Лениздат. — 24500 экз.
• Шевченко В.В. Луна и ее наблюдение. — Наука. — 100000 экз.
• Уманский С.П. Луна — седьмой континент. — Знание. — 45000 экз. — ISBN 5-07-000408-5
• Шкуратов Ю. Г. Луна далёкая и близкая. — Харьковский нац. университет им. В. Н. Каразина. — ISBN 966-623-370-3
• Роберт Хейзен История Земли: От звездной пыли — к живой планете: Первые 4 500 000 000 лет. — Альпина Нон-фикшн. — 364 p. — ISBN 978-5-91671-706-8

Статьясем

• Луна / Михайлов А. А., Виноградов А. П. // Ошибка: не задан параметр Шаблон:Para в шаблоне {{публикация}}. — +3-е изд
  −{{{2}}} — Шаблон:Публикаци/место : Советская Энциклопедия, 1974. — Т. 15 : Ломбард — Мезитол.Шаблон:Публикаци/страницы — 629 000 экз.
• Шаблон:ФЭ