Elur - Wikiwand

Elurra hodeietatik maluta edo pikor zurietan erortzen den ur izoztua da, lurrean pausatzean geruza zuria eratzen dutena.^[1] Elur-kristalek hexagonoetan oinarritutako forma geometriko fraktalak hartzen dituzte, eta malutetan biltzen dira. Normalean, egitura irekia eta leuna izaten du, kanpoko presioak konprimitzen duenean izan ezik.

Thumb — Paisaia elurtua (Gorriti, Nafarroa)

Neguan jasotzen dugu batik bat, bai eta beste urtaro batzuetan ere, gune menditsu eta garaietan. Tenperatura hotzetan eratzen dira, eta, lurrera erori baino lehen isurkari bihurtuko ez badira, zero gradutik beherakoa izan behar du lurraren eta hodeiaren arteko tenperaturak; horrek argitzen du zergatik askotan mendialdeetan elurra egiten duen gailurrean eta euria ibarrean.

Nibologia da elurra aztertzen duen zientzia.

Remove ads

Hitza

Elur da euskara batuan erabili beharrekoa^[1], nahiz eta euskalki batzuetan antzeko aldaerak erabili: edur mendebaldekoan eta elhür zubereran. Beste eguraldi hitzekin bezala, ari du hartzen du^[2], eta ez ari da: elurra ari du. Beste esamolde batzuk ere erabili ohi dira, hala nola elurra dihardu, elurra da.

Elur hitzak badirudi etimologikoki lur hitzarekin lotura duela.

Elur pertsona-izena ere bada, epizenoa^[3].

Remove ads

Prezipitazioa

Elurra hodeietan garatzen da, eta hodeiek, aldi berean, sistema meteorologiko handiago baten parte dira. Hodeietako elur-kristalen garapenaren fisika hezetasun-edukia eta tenperaturak barne hartzen dituen aldagai multzo konplexu baten emaitza da. Erortzen diren kristalen formak sailka daitezke oinarrizko forma eta konbinazio batzuetan. Noizbehinka, elur-malutak plaka, adartxo eta izar forman sor daitezke oskarbi dagoen zerupean tenperatura oso hotzeko alderantzikatze batekin^[4].

Hodeiak eraketa

Elur-hodeiak sistema meteorologiko zabalagoen testuinguruan sortu ohi dira. Horien artean garrantzitsuena behe-presioko eremua da, zeinak fronte bero eta hotzak izaten dituzten zirkulazioaren parte gisa. Beste bi elur-iturri gehigarri eta tokian bertan emankorrak dira aintzira-efektuko ekaitzak (baita itsas efektukoak ere) eta goratze-efektuak, bereziki mendietan.

Behe-presioko eremuak

Latitude ertainetako zikloiak behe-presioko eremuak dira, eta hodeiak, elur-ekaitz leunak eta haizete handiak eragin ditzakete^[5]. Udazkenean, neguan eta hemisferio bateko udaberrian, atmosfera kontinenteetako troposferaren sakonean hain hotza izan daiteke ezen elurteak eragin dezakeela. Ipar hemisferioan, behe-presioko eremuaren iparraldeak sortzen du elur gehien^[6]. Hegoaldeko latitude ertainetan, elur gehien sortzen duen zikloiaren aldea hegoaldea da.

Fronteak

Fronte hotz batek (aire masa hotzago baten eraso ertzak) elur ekaitz frontala sor dezake lerro konbektibo frontal bizia (euri banda baten antzekoa) tenperatura azalean izozte puntutik gertu dagoenean. Sortzen den konbekzio handiak nahiko hezetasun du lerroa igarotzen den lekuetan zuritzeko, haizeak elurte handia eragiten baitu^[7]. Elur-ekaitz mota horrek 30 minutu baino gutxiago iraun ohi du bere ibilbideko edozein puntutan, baina lerroaren mugimenduak distantzia handiak bete ditzake. Aurrealdeko depresioak sor daitezke azaleko fronte hotzaren aurretik edo fronte hotzaren atzetik, distantzia laburrera. Fronte hotzean, sakontzen den behe-presioko sistema bat edo ohiko fronte hotz baten antzera jokatzen duten ibar-lerro batzuk egon daitezke. Depresioak frontearen ondoren gertatzen diren egoeretan, ez da arraroa izaten depresio linealen bizpahiru banda igarotzea segida azkarrean, 40 kilometrotan (25 milia) bakarrik banatuta, bakoitza puntu beretik igaroz 30 minutu inguruko aldearekin. Hazkunde bertikal eta nahaste-kopuru handia dagoen kasuetan, ekaitzak kumuloninbo hodei txertatuak gara ditzake, tximistak eta trumoiak sortzen dituztenak eta trumoi-elurra esaten zaiona.

Fronte bero batek elurra sor dezake denbora batez, aire bero eta hezeak izozte-puntutik beherako airea gainditzen baitu eta prezipitazioa sortzen baitu mugan. Askotan, elurra euri bihurtzen da frontearen atzean dagoen sektore beroan^[7].

Aintzira eta ozeanoen efektuak

Aintzira-efektuko elurra baldintza atmosferiko hotzagoetan agertzen da aire hotzeko masa bat aintzirako ur beroagoko eremu luzeetan zehar mugitzen denean. Orduan, aintzirako ur-lurruna biltzen duen beheko aire-geruza berotzen da; goiko aire hotzagoan, gora egiten du; izoztu, eta haizebeko (haizearen alde) ertzetan gelditzen da^[8]^[9].

Ur gaziko masen gainean gertatzen den efektu berari, ozeano-efektuko edo badia-efektuko elurra deritzo. Efektua areagotu egiten da aire-masa mugikorra haizearen azpiko kostaldeetan kota altuagoen eragin orografikoak altxatzen duenean. Altxatze horrek prezipitazio-banda estu baina oso biziak sor ditzake, orduko zentimetro askoko elur-tasa metatu daitezkeenak eta askotan elurte kopuru handia utz dezaketenak^[10].

Aintzira-efektuko elurrak kaltetutako eremuei elur-gerriko deritze. Horien artean daude Aintzira Handien ekialdeko eremuak, Japonia iparraldeko mendebaldeko kostaldeak, Errusiako Kamtxatka penintsula eta Aintzira Gazi Handiaren, Itsaso Beltzaren, Kaspiar itsasoaren, Itsaso Baltikoaren eta iparraldeko Ozeano Atlantikoaren zenbait eremu^[11].

Mendi efektuak

Elur orografiko edo erliebekoa sortzen da haize-fluxu handi batek aire hezea mendikateen haizealdeko aldetik gora behartzen duenean. Aire hezea mendikate baten magaletik gora altxatzeak hozte adiabatikoa eragiten du, eta, azken finean, kondentsazioa eta prezipitazioa. Prozesu horren bidez, hezetasuna pixkanaka lurruntzen da airetik, aire lehorragoa eta beroagoa utziz beheranzko aldean, edo haizebeko aldean^[12]. Ondorioz, elurte handiagoak^[13] eta, altitudearekin batera, tenperatura jaisteak^[14] elurraren sakonera eta elur-geruzaren iraunkortasuna handitzen dituzte elur-joera duten eremuetan book^[15].

Remove ads

Ezaugarriak

Elurra ez da euria bezain sarri ikusten; izan ere, ez dira erraz aurkitzen prezipitazioak beti gotorrak diren eskualdeak. Elur formako prezipitazio gotorraren batez bestekoari, guztizko prezipitazioarekin alderatuta, «elur koefiziente» esaten zaio.

Mendi handietan eta latitude polarretan, non tenperaturak urte guztian diren hotzak, koefiziente horrek balio handiak izaten ditu, baina eremu horietatik kanpo asko jaisten da. Munduan bildutako elur kopuruen datu zehatzik ez badago ere, badirudi kopuru horiek ez direla izaten guztizko prezipitazioaren % 1 baino gehiago.

Euriarekin gertatzen den bezala, elurraren erortze lastertasuna ere neurriaren araberakoa izaten da, baina malutak oso arinak dira, dentsitate txikikoak baitira, askotan metro kuboko 100 kg baino gutxiagokoak (euri tantek 1.000 kg inguru izaten dute metro kuboko); horregatik, elurraren banaketa lur-arraseko haizearen araberakoa izaten da, eta; horrez gainera, elurra lurrera iristen denean, batzuetan, barreiatu egiten da, eta leku asko hutsik utzi, eta besteetan pilatu.

Lurrean pilatu denean, hedaduraz eta lodieraz gorabehera handiak dituen geruza bat osatzen du elurrak, bertan geratu edo desagertuko dena prezipitazioaren kopuruaren eta banaketaren arabera eta tenperaturaren arabera. Eremu polarretan, hotzak ez baitio askorik eusten hezetasunari, ez da inoiz elurte handirik izaten, baina tenperaturak apalak badira, luzaroan iraun dezake elur geruzak, ehunka edo milaka urtetan batzuetan, eta oso mantso txertatzen da sistema hidrologikoan.

Elur-malutak

Elurra hodeian, garaiera oso hotzetan, sortutako izotzezko kristal txiki-txikien modura hasten da eskuarki. Erori ahala, beste kristalekin elkartu, eta mataza handiak osatzen dituzte, baina, betiere, bi baldintza hauek betetzen direnean:

Alde batetik, hezetasuna handia izatea, zeren, bestela, kristalak lurrundu egiten baitira;
Bestetik, tenperaturak izozte-puntuaren ingurukoa izatea (hau da, eguratseko ura gotortzea; hori gertatzen da 0 °C-ko tenperaturetan edo hortik behera, eta hala eratzen dira prezipitazio gotorrak, elurra, kazkabarra, etab.).

Izan ere, giroa gehiago hozten denean, kristalak lehorrak egoten dira, eta ezin dira elkartu.

Elur-malutak eratuko dituzten izotz-kristalek forma ezberdinak hartzen dituzte, tenperaturaren arabera aldatzen direnak, baina baita hezetasun-mailaren arabera ere^[16] :

0 eta -4 °C artean: "xafla" hexagonalak^[17];
-4 eta -6 °C artean: "orratzak";
-6 eta -10 °C artean: "zutabe" barne-hutsak (giro lehorragoa);
-10 eta -12 °C artean: sei punta luzedun kristalak;
-12 eta -16 °C artean: dendritak (giro hezearekin).

Urtzea

Elurra urtzeko behar den beroa hainbat iturritatik dator; naturalena, eguzki-erradiazio zuzena da. Elurra urtzeko behar den erradiazio efektiboaren kopurua elurraren islatzeko ahalmenaren edo albedoaren araberakoa da. Elur erori berri eta garbiaren gainean eragiten duen erradiazioaren ia % 90 islatu egiten da urtzerik eragin gabe. Era berean, erradiazio kopuru berak baina elur zaharrago edo zikinean hautsa pilatu duenean, gutxiago islatu eta beraz gehiago urtuko du.

Airearen beroa beste faktore garrantzitsu bat da elurra urtzerakoan. Aire geldiak eroankortasun termiko txikia duenez, elur kopuru txikia urtu egiten du airearen beroak haizerik ez dagoenean. Izan ere, haizeak eragindako zurrunbiloek aire asko jartzen dute elurrarekin kontaktuan, eta horrek nabarmen areagotzen du elurraren urtzea.

Airearen lurrun-presioa izotzaren presioa baino handiagoa bada, zurrunbiloek airearen hezetasuna ekarri dezake, eta elur azalean kondentsatu. Ura 0 °C-tan kondentsatzeko behar duen beroa 596 cal/g denez eta izotza urtzeko 80 cal/g baino ez, gainazalean 25,4 mm ur kondentsatzean, elurreko 190 mm ur inguru urtzea eragingo luke. Aire beroaren konbekzio bidezko eta kondentsazio bidezko urtzea zurrunbiloaren araberakoa denez, haizearen abiadura oso faktore garrantzitsua da elurraren urtze abiadura zehazteko.

Euriak ere beroa ematen dio elurrari, euri-urak izozte-puntutik gorako tenperatura baitu.

Remove ads

Elur-muga

Mendialdeetan, elur gehiago egiten baitu normalean, zenbat eta gorago orduan eta gehiago irauten du elur geruzak, eta, aldi berean, tenperaturak jaitsi egiten dira. Hori dela eta, lerro ideal bat marraz daiteke, nahiz gorabehera handiak izaten dituen eskualdeen arabera. Lerro horren gainetik urtean zehar erori den elurra ez da erabat desagertzen urtaro epelean, eta aurreko urtekoaren gainean pilatzen da.

Urte osoko elurraren klima muga esaten zaio arestian aipatu den lerro horri, edo laburrago, elur-muga.

Gaur egun, bost mila metro inguruan dago ekuatoreko eremuan, eta, askoz beherago, latitude handietan, Hego hemisferioan batez ere; Hego hemisferioan, zirkulu polar antartikoaren inguruan, hotzagoa eta hezeagoa izanik giroa, itsas mailan dago muga hori.

Tenperaturaz eta prezipitazio kopuruz gainera, elur geruzaren kokalekua beste zenbait eragileren mendeko ere bada, eta eragile horiek garrantzizkoak izaten dira batzuetan, leku jakin batzuetan batez ere.

Horien artean, aipagarriak dira norabidea, haize hezearen eragina, topografia, substratuaren nolakotasuna, etab. Horrela ulertzen da zergatik izaten dituzten urte osoko elurrek, prezipitazioaren erabateko balioek ez bezala, gorabehera handiak garaieraren arabera; hala, adibidez, Alpeetako laiotz aldeetan, 2.800-3.000 metrotan dago muga; Norvegian, 1.000 metrotaraino jaisten da Atlantiko aldean, alde hori mendebaleko perturbazioen mende baitago, eta, aldiz, 2.000 metrotaraino igotzen da, ekialdetik; Kilimanjaron, 5.400 metrotan dago hegoaldean, eta 5.800 metrotan iparraldean.

Azkenik, azpimarratu behar da urte osoko elur-muga ez dela beti bera izaten, eta aldatu egiten dela klimaren arabera. XX. mendean, glaziarren eta urte osoko elurraren muga atzerarazi egin du Lurrean tenperaturak gora egin izanak; muga hori gaurkoa baino askoz ere beherago zegoen lehen, eta, adibidez, 800 bat metrotan zegoen Vosgesetan, 1.200-1.300 metrotan Alpeetan, eta 1.800 metrotan Pirinioetan.

Remove ads

Motak

Euskaraz hainbat hitz eta esamolde dago elur mota desberdinak izendatzeko:

Elurbustia^[18]^[19], elur urtua: Euriarekin nahasian, maluta egin gabe trinkotu gabe datorrenean, ia urtua;
Elur geldoa, elur gizia, elur irina, elur izpia, elur xehea^[19]: Elur fin-fina;
Elurtxikia edo elurttipia: Elur xume eta xehea; beste hainbat izen du, horien artean: elurxea, elurxehea, elurxintxarra, elurgilloa, elurpirrina, elurtxingoa, elur-txipitxa, elur-kixika, elur-zirina...^[20];
Elur malutak^[21], elur matazak, elur malkoak^[20], elur lumak: Erortzen diren kristal multzo arinetako bakoitza;
- Amukela, elur maloa^[19]: Maluta handia;
- Elur pikorra^[19]: Maluta txikia eta trinkoa;
- Elur firuka: Elur-maluta fin-finak;
- Elur hautsa: Fin-fina eta soltea;
- Elur moltsoa, elur hostoa, elur zafla: Elkarri lapata, pega-pega, multzotuta datorrenean^[20].

Eta lurrean-edo erori denean:

Elur laparra, elur lapatsa, elur nabarra: Lurra apenas estaltzen duen elurra^[19];
Elur geruza: Lurra guztiz estaltzen duena, lodia ala mehea izan daiteke; elur-maindirea edo elur-izara eratzen du^[20];
Elur-gazura: Herenegungoa^[20];
Elur gesala, elur baltsa, elur kresala: Elurra urtzen hasten denean, edo elurbustia lurrera iristean;
Elur salda: Elurra mehetu eta gesaltzen denean, eta plisti-plasta ibiltzekoa^[20];
Lurmena: Elurra urtu den lurra^[19];
Kalotxa: Oinetakoetan itsatsiriko elurra^[19];
Elurtza: Leku batean pilatutako elur kopuru handia;
Kaparra: Elur izoztua.

Elurteak

Elurra egiten duenean, honela sailka daitezke fenomeno meteorologikoak:

Elurra mara-mara egin, elurra sapa-sapa egin: elurra emeki baina ugari egin^[19]
Elurtea: Elurra egin duenean, elur aldia edo denbora ere adierazi ahal du
- Elurte arina
- Elurte handia
- Elurte larria
Elur erauntsia: Elur jasa bortitza^[1]
Elur ekaitza: Haize eta elurrezko ekaitza^[1]
Bisutsa : Haize erauntsia eta elurra dakartzan ekaitz larria^[19], haize erauntsiek harrotzen eta mugitzen duten elurra^[1]

Remove ads

Eragina ekosisteman

Bai landareek, bai animaliek elurretara moldatzeko moduak garatu dituzte. Landareen moldatze-mekanismoen artean daude, esaterako, sorgorraldia eta hazien biziraupena; eta, animalienetan, hibernazioa, isolamendu termikoa, janaria gordetzea, gorputzeko erreserbak egitea eta elkar berotzea^[22].

Landareak

Elurrak bi modu nagusitan elkar-eragiten du landarediarekin: landareek elurraren ezartzean eta mantentzean eragin dezake, eta, alderantziz, elurrak landareen banaketan eta hazkuntzan eragina izan dezake. Zuhaitzen adarrek adibidez, batez ere koniferoenak, elurra eteten dute, eta lurrean metatzea eragozten. Zuhaitzetan esekitako elurra lurrekoa baino lasterrago desagertzen da kokaleku eguzkitsuagoa eta haizetsuagoa delako. Gainera, zuhaitzek eta beste landare batzuek lurreko elurra geldoago desagertzea eragin dezakete, eguzkitik eta haizetik babesten baitute. Gainera, elur-jausiek eta elur urtu turrustek lurra eta landareak higatu ditzakete.

Era berean, elurrez estalitako landaretza izozte gogorretatik babestuta dago, elur geruza isolatzaile termiko ona baita. Tontorretako zenbait landarek beren bizialdia jarraitzen dute neguan. Adibidez, negu-txilintxa (Galanthus nivalis) elur geruza zeharkatzeko gai da loratzeko.

Animaliak

Elurrak animalia barietate handi baten bizileku da, gainean zein azpian. Ornogabe asko elurretan garatzen dira, hala nola armiarmak, liztorrak, kakalardoak eta collembolak. Horrelako artropodoak, normalean, aktiboak dira 5 °C azpiko tenperaturetan. Ornogabeak bi taldetan sailkatzen dira, izozpeko tenperaturan bizirauteari dagokionez: izoztea jasaten dutenak eta izoztea ekiditen dutenak. Lehenengo taldekoak esaterako, asko hoztu daitezke izotz-kontrakoak jariatzeko gai direlako. Organismo batzuek barau egiten dute neguan digestio-prozesutik izoztu daitezkeen edukiak kanporatuz.

Ornodun txikiak aktiboak izan daitezke elur azpian. Horien artean, arrabio beltzak (Salamandra atra) elurretan aktibo daude -8 °C tenperaturan; udaberrian azaleratzen dira, eta urmael urtuetan erruten. Ugaztunen artean, aktibo jarraitzen dutenak 250 g baino txikiagoak izan ohi dira. Orojaleek aukera gehiago dute sorgorraldia edo hibernazioa egiteko eta belarjaleak, berriz, elur azpian janaria gordetzeko. Adibidez, lursaguek 3 kg arteko janari gordetzen dute, eta pikek 20 kg arte. Saguak eta lursaguak elurpeko espazio ilun eta lasaian bizi dira, tunel-sare batean barrena etengabe mugituz eta landareen zurtoinak marruskatuz. Lursaguak taldekako bizilekuetan elkartzen dira elkarren artean berotzeko. Gainazalean, otso, koiote, azeri, katamotz eta erbinudeek elurpeko gordeleku horien beharra dute janaria lortzeko, eta maiz sartzen dira elur geruzan haiek aurkitzeko^[22].

Uraren zikloa

Elurra poliki-poliki bilakatzen da ur likido. Horregatik, askoz hobeto iragazten da lurrean, eta euri-urak baino gehiago elikatzen du geruza freatikoa. Hala ere, giroa azkar epeltzen bada, euriarekin elkarturik uholde kaltegarriak eragin ditzake.

Remove ads

Elurra eta gizakia

Bat-bateko elurteek azpiegiturak eta zerbitzu publikoak eten ditzakete giza jarduera geldiaraziz, baita baldintza meteorologiko horietara ohituta dauden eskualdeetan ere. Aireko eta lurreko garraioa erabat itxi daiteke. Oinarrizko zerbitzu publikoek ere (elektrizitatea, telefono-lineak eta gas-hornidura) huts egin dezakete. Elurteek eragin negatiboa izan dezakete sistema fotovoltaikoen errendimenduan.

Elur ugariko eremuetan bizi diren biztanleek elurretan zehar bidaiatzeko hainbat modu garatu dituzte, hala nola eskiak, elur-erraketak eta zaldiek, txakurrek edo beste animalia batzuek eta/edo elur-motorrek tiratutako lerak.

Elurrak irrist egiteko aukera ematen du. Horrela, aisialdian eta kirola egiteko estimatua da oso: eskia (alpetarra, iraupenekoa, muturrekoa), luge jaitsiera, snowboarda, elur-erraketa, bobsleigha eta abar. Eski-estazioetan, pistak prestatuta daude, eta eskiatzaileak eramateko zerbitzuak eskaintzen dira (igoera mekanikoak: teleskiak, teleaulkiak, teleferikoak). Elurra ziurtatzeko eta aisialdi mota hori iraunarazteko, elur-kanoia asmatu zen elurra artifizialki sortzeko.

Elurra isolatzaile termiko bikaina da, aire asko baitago barruan. Inuitek etekina atera zioten ezaugarri horri elurrezko bizilekua eraikitzeko: iglua. Egitura hemisferikoa du, eta elur-bloke gogortuz egina dago. Gailurra izotz bloke zeharrargizkoa da, eta guztia ur izoztuarekin sendotzen da. Kanpoan -40 °C bada ere, barruan -5 °C da lurrean. Baina iglua ez da inuiten ohiko etxea, baizik-eta aldi baterako ehizarako aterpea.

Askotarikoak

Unicoden, hiru ikur daude elurrari buruz U2700 taulan^[23] :

U+2744: ❄, elur-maluta
U+2745: ❅, elur-maluta itxia
U+2746: ❆, elur-maluta lodia

Egutegi errepublikanoan, elurra zen elurkor hileko lehen egunaren izena^[24].

Esaerak

Esaera ugari dago elurra adierazgarri duena, esaterako, hauek:

Elur urte, gari urte
Negua elurte, uda ogite
Otsailean lainoa noraino, elurra gero haraino
Abenduko elurra gazta zaharraren pare
Elurretan jaio eta izotzetan bataiatu
Izotzileko elurra, burnia; otsailekoa, altzairua; martxokoa, harria; apirilekoa, lurra; eta maiatzekoa, gazura
Urtarrileko elur, burdinazko elur
Elurra mendian, haize hotza herrian
Elur melur, ez nauk hire beldur, etxean badiat nahiko arto eta egur.
Ezkur urte, elur urte

Remove ads

Errekorrak

Denboraldiko elurterik handienaren munduko errekorra, guztira, Bellingham (AEB) hiriko Baker Ski Area mendian izan zen, 1998-1999 denboraldian, 2.896 cm elur jaso zuena^[25]; horrela aurreko errekorra gainditu zuen: Rainier mendian (AEB), 1971-1972 denboraldian 2.850 cm-rekin^[26].

Urteko batez besteko elurterik handienaren munduko errekorra 1.764 cm-koa da, Sukayu Onsen hirian (Hakkōda mendiak, Japonia), 1981-2010 denboraldian^[27].

Elur lodieraren munduko errekorra 1.182 cm da, Ibuki mendiaren hegalean neurtu zen, Shiga prefekturan, Japonian, 1927ko otsailaren 14an^[28].

Elur gehien duen eta milioi bat biztanle baino gehien dituen hiria Sapporo da, Japonian. Urtean, batez beste, 595 cm elur izaten du.

Remove ads