Hungariera

Hungariera edo magyarrera^[1] (magyar nyelv; hungariarren berezko izenetik eratorria – magyarok /ˈmɒɟɒrok/) uraldar hizkuntza bat da, ugriar adarrekoa, mansiera eta khantierarekin batera.

Hungariera / Magyarrera
magyar nyelv — magyar
, eta
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Hungaria eta zenbait lurralde Errumania, Eslovakia, Serbia, Ukraina, Kroazia, Austria eta Eslovenian
Hiztunak	13 milioi
Rankinga	57
Ofizialtasuna	Hungaria, Europar Batasuna, Eslovenia (eskualde hizkuntza), Serbia (eskualde hizkuntza), Austria (eskualde hizkuntza), hainbat udalerritan Errumania, hainbat eskubide Ukraina, Kroazia eta Eslovakian
Eskualdea	Europa Erdialdea
UNESCO sailkapena	1: ziurra
Araugilea	Hizkuntzalaritzako Ikerketa Institutua Hungariako Zientzia Akademian
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza uraldar hizkuntzak Ugriar hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	ordena libreko hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, hizkuntza eranskaria, subjektu aditza objektua, silabadun hizkuntza, hizkuntza sintetikoa eta azentua
Denbora gramatikalak	orainaldia eta lehenaldia
Modu gramatikalak	indikatiboa, baldintzazko modua eta agintera
Genero gramatikalak	baliorik ez
Kasu gramatikalak	nominatiboa, akusatiboa, datiboa, instrumental-comitative case (en) , causal-final case (en) , traslatiboa, terminatiboa, formative case (en) , essive-modal case (en) , inesiboa, superessive case (en) , adesiboa, ilatiboa, sublative case (en) , adlatiboa, elatiboa, delative case (en) , ablatiboa, banakaria, multiplicative case (en) , temporal distributive case (en) , denborazko kasua, soziatiboa eta formal case (en)
Alfabetoa	Hungarian alphabet (en) , latindar alfabetoa eta Old Hungarian (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	hu
ISO 639-2	hun
ISO 639-3	hun
Ethnologue	hun
Glottolog	hung1274
Wikipedia	hu
Linguasphere	41-BAA-a
ASCL	3301
IETF	hu

Haren beste ahaide europar batzuk finlandiera eta komiera dira. XIX. mendearen amaiera arte hungarieraren ahaidetasuna beste uraldar hizkuntzekin zalantzan zegoen, haren lexikoan jatorri ezezaguneko hitz asko daudelako, baina Errusiako uraldar hizkuntzetan –komiera, udmurtera, mokxera, mariera– hungarierazko erroekin ahaidetasuna duten erro asko aurkitu zituzten.

Morfologiari dagokionez, hizkuntza eranskaria da, beste ugrofinlandiar hizkuntza guztiak bezala. Fonetikari dagokionez, hamalau bokal ditu eta haien iraupena oso garrantzitsua da, horrek hitzen esanahia alda dezakeelako.

Hiztunen kopuru esanguratsua duten Europako hizkuntza ez indoeuropar bakanetakoa da: hamabi-hamabost milioi bat hiztun ditu, batik bat Hungarian, bai eta Errumanian, Eslovakian, Serbian, Ukrainan, Kroazian, Austrian eta Eslovenian ere. Estatu horietan guztietan ofiziala da, bai eta Europar Batasunean ere.

Etimologia

«Magyar» (mоgor, antzinako hungarieran) hitzak bi zati ditu: lehenengoa –mōś– mansiarren berezko izenarekin alderatzen da eta agian uraldar *mańćɜ «gizaki, gizon» hitzetik eratorria. Bigarren osagaiaren jatorria ezezaguna da, baina agian finlandiar yrkö «gizon» hitzarekin ahaidetasuna du.

Historia

Duela 900-1000 urte, gutxi gorabehera, hungariarrek Siberia eta Ural utzi eta Panoniako ordokietaraino bizitzera joan ziren, baita Transilvaniaraino ere. Eslaviarren bertaratzea ez bezala, hungariarrena nahiko berandu jazo zen. Hungariarrek borroka asko egin behar izan zuten: eslaviarren aurka hegoalde eta iparraldean, alemaniarren aurka mendebaldean eta errumaniarren aurka ekialdean, baliabideengatik. Horregatik, hizkuntzak —errumanierak bezala— eslaviarren hitz asko hartu zituen: egun, lexikoaren % 20 inguru osatzen dute. XII-XIII. mendeetan Hungariako Erresumak eslaviar lurraldeen zatia menperatu zuen.

1526an Hungariak otomandarren aurkako guda galdu ondoren, Hungariako Erreforma protestantea —150 urte iraun zuen— jazo zen; horrek hungarieraz inprimatutako literaturaren agerpena eragin zuen. «Hungarieraren ortografia» hizkuntza hartan inprimatutako lehen lana izan zen.

1541-1699 urteetan, hungariar gehienak Turkiaren menpean bizi izan zirenez, turkieraren eragina gora egin zen. Transilvania, berriz, lurralde erdi-burujabe bihurtu zen.

Austriar inperioaren zatia bihurtu ostean, Hungariak errepresioa jasan zuen eta alemanak eragin bizia izan zuen hizkuntzan, baina Austria-Hungariako inperioaren garaian, ofiziala bihurtu zen: 1867-1918 hungarieraren «urrezko urteak» izan ziren, mende erdi hartan hiztunen kopuruak indar handiz gora egin zuelako (adibidez, 1915ean, hungariarrak ez zirenen artean hiztunen kopurua % 15,3 zen eta 1880an, % 5,6). Transilvaniako hiri askotan hungarieraz hitz egiten zuten bakarrik (Cluj-Napocan, adibidez). Garai horretan, nazio askotako jendeak hungariera ikasten zuen: juduek, alemaniarrek, errumaniarrek, eslovakiarrek, serbiarrek, kroaziarrek etab. Hala ere, 1918 urtearen ostean, erabilera larriki murriztu zen eta egun Hungaria, Transilvania, Voivodina, Eslovakia eta Transkarpatian nagusiki erabiltzen da.

Idazketa

Hungarieraren lehen idazketa errunak izan ziren (rovás írás, /róvax írax/ ahoskatua), baina kristautasunaren onarpenaren ostean, hungariarrak latindar alfabetoa erabiltzen hasi zen. Egun, errunak batzuetan edergai gisa bakarrik erabiltzen dira.

Gaur egungo idazketa:

Letra	Izena	Hotsa
A a	a	[ɒ] ingelesezko got
Á á	á	[a:] euskal a
B b	bé	[b]
C c	cé	[ʦ] euskal tz
Cs cs	csé	[ʧ] euskal tx
D d	dé	[d]
Dz dz	dzé	[ʣ]
Dzs dzs	dzsé	[ʤ] ingelesezko Joe
E e	e	[ɛ]
É é	é	[e:] euskal e
F f	ef	[f]
G g	gé	[g]
Gy gy	gyé	[ɟ] euskal dd
H h	há	[h]
I i	i	[i]
Í í	í	[i:]
J j	jé	[j] euskal j (joan)
K k	ká	[k]
L l	el	[l]
Ly ly	el ipszilon	[j] euskal j (joan)
M m	em	[m]
N n	en	[n]
Ny ny	eny	[ɲ] euskal ñ
O o	o	[o]
Ó ó	ó	[o:]
Ö ö	ö	[ø] frantsesezko peu
Ő ő	ő	[ø:]
P p	pé	[p]
R r	er	[r]
S s	es	[ʃ] euskal x
Sz sz	esz	[s] euskal z
T t	té	[t]
Ty ty	tyé	[c] euskal tt
U u	u	[u]
Ú ú	ú	[u:]
Ü ü	ü	[y] zubererazko ü
Ű ű	ű	[y:]
V v	vé	[v] frantses v
Z z	zé	[z] zubererazko s, deusik-en
Zs zs	zsé	[ʒ] frantses j (je)
Maileguetan bakarrik erabiltzen direnak
Q q	kú
W w	dupla vé
X x	iksz
Y y	ipszilon

Ezaugarriak eta egitura

Fonetika

Artikulu nagusia: Hungarieraren fonologia eta grafia.

Bokalak

Hungarierak hamalau bokal ditu; finlandierak ez bezala, ez du diptongorik, diptongoidoak bakarrik (hau da, hots batzuk beste hots batzuen antzeko entzuten dira: ó, ő, ű bokalak u-aren antzekoak izan daitezke eta é bokala, i-aren antzekoa). Ez du erredukziorik ere (alegia, bokal batzuk ahozko hizketan aldatzen edo ahoskatzen ez direnean): bokalak zehaztasun handiz ahoskatu behar dira.

Laburrak (a, e, i, o, ö, u, ü) edo luzeak (á, é, í, ó, ő, ú, ű) dira eta iraupena oso garrantzitsua da: vad «basati» — vád «egozte»; tör «hausten du» — tőr «sastakai»; a / á eta e / é bikoteek ere irekitasun ezberdina dute.

Hungarierak, beste hizkuntza eranskari askok bezala (euskarak ez), singarmonismoa du, hau da, hitz bateko bokal guztiek atzekoak (a, á, o, ó, u, ú) bakarrik edo aurrekoak (e, é, i, í, ö, ő, ü, ű) bakarrik izan behar dute: barnulásotokról, zöldülésetekről; horregatik atzizkiak hitzaren bokalen arabera aldatzen dira: falon «harresian», képen «irudian», tükrön «ispiluan».

Kontsonanteak

Hungarierak kontsonante sabaikariak ditu (ny, euskarazko «ñ» «andereño» hitzean bezala ahoskatua, ty eta gy, hurrenez hurren, euskarazko «tt» eta «dd» bezala).

Prosodia

Azentua beti lehen silaban dago (beste ugrofinlandiar hizkuntzetan bezala, udmurteraz izan ezik).

Morfologia

Morfologiari dagokionez, euskara eta beste ugrofinlandiar hizkuntza guztiak bezala, hizkuntza eranskaria da.

Izenak

Izenek numeroak (singularra eta plurala), kasuak eta artikuluak (zehaztua eta zehaztu gabea) dituzte; ez dute generorik.

Plurala -k, -ok, -ak eta -ek atzizkien bidez adierazten da, barruko bokalen arabera: erdő «baso» — erdők «basoak»; madár «txori» — madarak «txoriak»; férfi «gizon» — férfiak «gizonak»; város «hiri» — városok «hiriak»; ember «gizon, gizaki» — emberek «gizonak, gizakiak, jende».

Jabetza, turkiar hizkuntzetan bezala, baina ez euskaran, atzizkien bidez adierazten da: könyvem «nire liburua»; könyved «zure liburua»; könyve «haren liburua».

Kasu ugari ditu:

Hurrengo kasuak edozein hitzekin erabil daitezke

Kasua	Atzizkiak	Galdera	Singularreko adibidea	Pluraleko adibidea	Hungarieraz - euskaraz
Nominatiboa	-	Zer(k)? / Nor(k)?	ház («etxe»)	házak («etxeak»)	Еz a ház magas. — «Etxe hau garaia da»
Akusatiboa	-t / -at / -ot / -et / -öt	Zer? / Nor?	házat	házakat	Vettem egy házat. — «Etxea erosi dut»
Inesiboa	-ban / -ben	Non (Zeren barruan)?	házban	házakban	A család egy szép házban lakik. — «Sendia etxe ederrean bizi da»
Idlatiboa	-ba / -be	Nora (Zeren barrura)? / (Sartu) Non?	házba	házakba	Lépj be a házba! — «Sartu etxean!»
Superesiboa	-n / -on / -en / -ön	Non (Zeren azaleran / gainean / kanpoko aldean)?	házon	házakon	A házon meglátszott az idő vasfoga. — «Denboraren aztarnak etxearen kanpoko aldean ikusten dira»
Sublatiboa	-ra/-re	Nora (Zeren gainera / azalerara)? / (Eseri) Non?	házra	házakra	Egy fehér galamb szállt a házra. — «Uso zuria etxearen gainean eseri zen»
Adesiboa	-nál / -nél	Non (Zeren ondoan)?	háznál	házaknál	Megálltunk a háznál. — «Etxearen ondoan gelditu gara»
Adlatiboa	-hoz / -hez / -höz	Nora?	házhoz	házakhoz	Odamentek a házhoz. — «Etxera hurbildu ziren»
Elatiboa	-ból / -ből	Nondik (Zeren barrutik)?	házból	házakból	Kisétált a házból. — «Etxetik irten zen»
Delatiboa	-ról / -ről	Nondik (Zeren azaleratik / gainetik / kanpoko aldetik)?	házról	házakról	A házról levették a zászlót. — «Etxearen gainetik bandera kendu zuten»
		Zeri buruz?			Sokat mesélt a házról. — «Etxeari buruz asko esan zuen»
Ablatiboa	-tól / -től	Nondik?	háztól	házaktól	A háztól nem messze egy kutat találtam. — «Etxetik hurbil iturria aurkitu nuen»
Datiboa	-nak / -nek	Nori?	háznak	házaknak	Búcsút intett a szülői háznak. — «Gurasoen etxeari agur egin zion»
GenItiboa	-nak a / -nek a	Norena?	háznak a	házaknak a	Ennek a háznak a fala is üvegből volt. — «Etxe horren hormak beirazkoak dira»
Adlatibo terminatiboa	-ig	Noraino?	házig	házakig	Két és fél kilométer az iskolától a házig. — «Eskolatik etxeraino 2,5 kilometro ditugu»
Instrumental-komitatiboa	-val / -vel	Zerekin?	házzal	házakkal	Mi legyen a házzal? — «Zer egin behar dut etxearekin?»
Prolatiboa	-ként	Zertzat? / Nortzat?	házként	házakként	Ez a nyaraló családi házként van nyilvántartva. — «Baserri hau familia etxe gisa erregistratuta dago»
Translatibo-faktiboa	-vá / -vé	(Bihurtu) Zer / Nor?	házzá	házakká	Közösségi házzá alakult át az egykori mozi. — «Zinema etxe publiko bihurtu zen»
Kausualitibo-finala	-ért	Zertarako? / Zergatik?	házért	házakért	Mennyit fizettél a házért? — «Zenbat ordaindu zenuen etxeagatik?»

Hurrengo kasuen erabilera mugatua da

Kasua	Atzizkiak	Galdera / Funtzioa	Adibidea	Hungarieraz - euskaraz
Esibo-modala	-ul / -ül	Nola? / Zein hizkuntzaz?	magyarul	Hogy van ez magyarul? — «Hungarieraz, nola esaten da hau?»
Formala	-képp(en)	Zein eratan?	másképpen	Én másképpen oldanám meg a feladatot. — «Nik zeregina bestelako eran ebatziko nuke»
Denborazkoa	-kor	Noiz? / Non (denborari buruz)?	tízkor	A vonat tízkor érkezik. — «Trena hamarretan etorriko da»
Soziatiboa	-stul / -stül	Norekin batera?	családostul	Családostul költözött külföldre a magyar hegedűművész. — «Hungariar musikaria bere familiarekin batera atzerrira joan da»
Banatzailea	-nként	Bakoitzarentzakoa	fejenként	A rafting ára fejenként 12000 Ft. — «Raftingaren salneurria 12.000 forint da pertsonako»
Denborazko banatzailea	-nta / -nte	«-ero, (denbora)n behin» (denborari buruz)	havonta	A folyóirat havonta jelenik meg. — «Aldizkaria hilero argitaratzen da»
Lokatiboa	-tt	Non?	Pécsett	Felhőszakadás volt Pécsett és Pétervárott. — «Péts eta San Petersburgon euria egin du»

Aditzak

Aditzek bi denbora bakarrik dituzte: lehenaldia eta orainaldia. Geroaldiaren ordez, orainaldia erabiltzen da gehienetan; geroaldia aditz osagarriaren –fog– bidez osa daiteke, baina ez da beharrezkoa.

Ez dago «izan» bezalako aditzik: Nekem van egy ágy «Ohea dut» (esaldi honek hitzez hitz «Nirekin dago ohe bat» esan nahi du); era berean, Ő egy ember «Hura gizona da», hitzez hitz «Hura bat gizon» da.

Konjugazioaren atzizkiak aldatzen dira, esaldian objektu zehatza egotearen ala ez egotearen arabera: Olvasom az újságot «Egunkaria irakurtzen dut», Újságot olvasok «Egunkari bat irakurtzen dut».

Izenondoak

Hungarierazko izenondoak ez dira kasuen arabera aldatzen horien ondoren izen bat dagoenean; horrelakoetan izenek hartzen dituzte kasuen atizkiak: a gyönyörű erdő «baso ederra», a gyönyörű erdőbe «baso ederrera». Ez da horrela, adibidez, baltiar-finlandiar hizkuntzetan (finlandieran edo bepsaeran).

Hiztunen banaketa geografikoa

• Hungarian: 9,5-10 milioi hiztun (2001)
• Errumanian, bereziki Transilvanian: 1.443.970 (2002)
• Eslovakian: 520.528 (2001)
• Serbian, bereziki Vojvodinan: 293.299 (2002)
• Ukrainan, bereziki Zakarpatian: 149.400 (2001)
• AEBetan: 117.973
• Kanadan: 75.555 (2001)
• Israelen: 70.000
• Austrian: 22.000
• Kroazian: 16.500
• Eslovenian: 9.240

Erakundeak

Magyar Tudományos Akadémia Nyelvtudományi Intézete edo «Hungarierazko Zientzia Akademiaren Hizkuntzetarako Ikerketa Institutua» erakundeak hizkuntza arautzen du.

Dialektoak

Ikus Hungarierazko dialektoak artikulua.