Շվեդիա
սահմանադրական միապետություն Հյուսիսային Եվրոպայում From Wikipedia, the free encyclopedia
Շվեդիա (շվեդ.՝ Sverige), պաշտոնապես Շվեդիայի Թագավորություն (շվեդ.՝ Konungariket Sverige), Սկանդինավյան երկիր Եվրոպայի հյուսիսում։ Այն սահմանակցում է Նորվեգիային արևմուտքից ու հյուսիսից և Ֆինլանդիային արևելքից։ Այն կապված է Դանիային հարավ-արևմուտքից Էրեսունդի կամրջով։ 447 435 կմ² տարածքով Շվեդիան Եվրոպական միության մեջ տարածքով երրորդ խոշոր երկիրն է։ Շվեդիայի բնակչությունը մոտ 10 միլիոն է, որոնցից 2,3 միլիոնը ունի օտար արմատներ[3]։ Շվեդիայում բնակչության խտությունը ցածր է, 22 մարդ/կմ քառակուսի։ Բնակչության մեծ մասն ապրում է երկրի հարավային մասում։ Բնակչության մոտ 85 %-ը ապրում է քաղաքային տարածքներում[4]։
Գերմանական ցեղերը բնակություն են հաստատել Շվեդիայում անտիկ դարաշրջանից, պատմության մեջ հայտնի որպես Գյոտեր/Götar և Շվեդեր/Svear և ծովափնյա ժողովուրդները կոչվել են Նորսմեններ։ Հարավային Շվեդիայում հիմնականում զարգանում է գյուղատնտեսությունը, մինչդեռ հյուսիսը պատված է սաղարթախիտ անտառներով։ Շվեդիան Ֆեննոսկանդիա աշխարհագրական տարածաշրջանի մասն է։ Շվեդիայի կլիման հիմնականում մեղմ է իր հյուսիսային դիրքին ոչ բնորոշ, իսկ ամառները հիմնականում լինում են տաք։ Ներկայումս Շվեդիան սահմանադրական միապետություն է իր ժողովրդավարական խորհրդարանական համակարգով, որտեղ միապետը պետության ղեկավարն է ինչպես հարևան Նորվեգիայում։ Մայրաքաղաքը Ստոկհոլմն է, որը նաև ամենաշատ բնակչություն ունեցող քաղաքն է երկրում։ Օրենսդրական իշխանությունը պատկանում է 349 անդամ ունեցող Ռիկսդագին։ Գործադիր իշխանությունը պատկանում է կառավարությանը, որը գլխավորում է վարչապետը։ Շվեդիան ունիտար պետություն է, որը բաժանվում է 21 կոմսությունների և 290 մունիցիպալիտետների։
2024 թվականի մարտի 7-ին Շվեդիան պաշտոնապես դարձել է ՆԱՏՕ-ի անդամ[5]։
Շվեդիային են պատկանում Գոթլանդ, Էլանդ և մի շարք փոքր կղզիներ։ Ափերը ողողում են Բալթիկ և Հյուսիսային ծովերը։ Երկրի մակերևույթը հիմնականում հարթավայրային է։ Առավել բարձր է հյուսիսարևմտյան՝ Նորվեգիային սահմանակից մասը, որտեղ տարածվում են Սկանդինավյան լեռները (բարձրությունը՝ մինչև 2123 մ, Կեբնեկասե լեռ)։ Խիստ մասնատված ափերին շատ են մանր կղզիները՝ շխերները։ Տարածքում են Նորլանդ սարահարթը և Միջինշվեդական դաշտավայրը։ Կլիման հյուսիսում ցամաքային է, ձմեռները խիստ են (Բոտնիկական ծոցը 4 ամիս սառչում է), հարավում՝ մեղմ և խոնավ։ Հարուստ է ջրաէներգետիկ պաշարներով։ Գետերը կարճ են ու ջրառատ։ Ինդալսէլվեն, Օնգերմանէլվեն գետերից յուրաքանչյուրի վրա գործում են 10-ից ավելի ջրէկներ։ Հարավային հարթավայրերում շատ են լճերն (Վենեռն, Վեթեռն, Էլմարեն, Մելարեն) ու ճահիճները։ Տարածքի 54 %-ը ծածկված է սոճու և եղևնու անտառներով։ Կենդանիներից կան որմզդեղն, գորշ արջ, գայլ, աղվես, բևեռաղվես, կզաքիս, լուսան և այլն։ Շատ են ջրլող թռչունները, բազմատեսակ ձկները։ Կան բազմաթիվ արգելոցներ։
Հին շրջան
Շվեդիայի տարածքում մարդու բնակության հետքերը մ․ թ․ ա․ 9-8-րդ հազարամյակներից են։ Մոտ II հազարամյակում եվրոպական մայրցամաքից Շվեդիա են ներխուժել անասնապահ ցեղեր, որոնք ենթարկել են բնիկներին։ Մ․ թ․ առաջին դարերում Շվեդիայում բնակվել են հյուսիսային գերմանական ցեղեր՝ սվիոններ, գաուաներ և այլն։ Մ․ թ․ 7-6-րդ դարերում տեղի է ունեցել շվեդ, ցեղերի միավորում, անցում նախնադարյան համայնականից՝ դասակարգային հասարակարգի։ Շվեդիացի վիկինգները առեարի և թալանի նպատակով ասպատակել են հարևան երկրները։ 11-րդ դարի սկզբին Շվեդիայում տարածվել է քրիստոնեությունը, երկիրը միավորվել է միասնական թագավորության մեջ։ Մինչև 14-րդ դարը ֆեոդալական հարաբերությունները զարգացել են դանդաղ, պահպանվում էին տոհմացեղային մնացուկները։ 12-րդ դարի կեսից շվեդ, ֆեոդալները խաչակրաց արշավանքներ են ձեռնարկել դեպի արևելք՝ Ֆինլանդիա, Մերձբալթիկա, Ռուսիայի հյուսիս-արևմուտք, որտեղ շվեդները պարտվել են Ալեքսանդր Նևսկուց։ 1389 թվական-ին ֆեոդալական երկպառակություններից թուլացած Շվեդիան Դանիայի հետ կնքել է ունիա, որին 1397 թվական-ին միացել է նաև Նորվեգիան։ Այդ միությամբ Շվեդիայում ուժեղացել է հարկային լուծը, Շվեդիայի ենթարկվածությունը Դանիային։ 1434 թվական-ին Շվեդիայում բռնկել է գյուղացիական պատերազմ, որը շուտով վերաճել է հակադանիական պայքարի և ունիայի խզման։ Դանիական տիրապետությանը վերջ է տվել 1521 թվական-ին Դուստավ էրիկսոնի գլխավորած ժողովրդական ապստամբությունը։ 1527-1539 թվականներին Շվեդիայում անց է կացվել Ռեֆորմացիա, որն ուժեղացրել է թագավորական իշխանությունը։ 16-րդ դարի վերջից, և հատկապես 17-րդ դարում, շվեդական ֆեոդալական պետությունը բազմաթիվ պատերազմներ է մղել Բալթիկային տիրելու համար, որի հետևանքով Շվեդիան զավթել է Արևելյան Մերձբալթիկան, Պոմերանիաև ու այլն, և դարձել Եվրոպայի հզոր պետություններից մեկը։ Շվեդիայի արտաքին քաղաքական հաջողությունները ամրապնդել են թագավորական իշխանությունը երկրի ներսում։ Թագավորները անց են կացրել հողերի ռեդուկցիա, որը առաջընթաց քայլ էր երկրի բուրժուականացման ճանապարհին։ Շվեդիայում հաստատվեց բացարձակ միապետություն, որի հիմնական հենարանն էին միջին ազնվականությունը, սպայությունը և առևտրամանուֆակտուրային բուրժուազիան։ 1700-1721 թվականների Հյուսիսային պատերազմում Շվեդիան ժամանակավոր հաջողության հասավ, սակայն խոշոր պարտություն կրեց Ռուսաստանում և կորցրեց իր տիրույթները Արևելյան Մերձբալթիկայում և Հարավ-Արեմտյան Կարելիայում։ Կառլ XV-ի մահով (1781) ավարտվեց շվեդիայի բացարձակապետության շրջանը։ Շվեդիայի փորձերը ռևանշ վերցնելու Ռուսաստանից, ավարտվեցին շվեդական զորքերի նոր պարտությամբ։
Միջին դարեր
1805-1810 թվականների և 1813-1814 թվականների պատերազմներին Շվեդիան մասնակցեց հակաֆրանսիական կոալիցիայի կազմում։ Դանիայի հետ կնքված Քիլլի պայմանագրով (1814) Շվեդիան ստացավ Նորվեգիան։ Անընդմեջ պատերազմները հանգեցրին Շվեդիայի տնտեսական քայքայման։ Բայց արդեն 19-րդ դարի 50-60-ական թվականներին Շվեդիայում սկսեց արագորեն զարգանալ արդյունաբերական կապիտալիզմը։ Կապիտալիստական հարաբերությունները մեծ չափով զարգացան նաև գյուղատնտեսության մեջ։ Քաղաքական ակտիվ ուժ դարձավ արդյունաբերական բուրժուազիան։ 19-րդ դարի 70-ական թվականների բանվորական շարժումը ընդունեց կազմակերպված ձևեր, առաջացան արհմիություններ։ Օսկար II-ի օրոք (1872-1907) Շվեդիան դարձավ ավանդական չեզոքության երկիր, բայց որոշակի գերմանական կողմնորոշմամբ, որը պահպանվեց նաև առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914-1918) ժամանակ։ 1918-1920 թվականներին երկրում ծավալվեց հուժկու գործադուլային շարժում, կառավարությունը ստիպված էր անցկացնել ընտրական բարեփոխումներ, ընդունել օրենք 8-ժամյա աշխատանքային օրվա մասին։ 1920-ական թվականներին ավարտվեց շվեդական կապիտալիզմի անցումը մոնոպոլիստական փուլին։ Շվեդիան դարձավ կապիտալի խոշոր արտահանող։ 1920-1922 թվականներին Շվեդիայի կառավարությունը հիմնականում ղեկավարում էին լիբերալները։ 1930-ական թվականների սկզբի համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը ցնցեց նաև Շվեդիան, անկում ապրեց արդյունաբերական արտադրությունը, աճեց գործազրկությունը, ծավալվեց գործադուլային շարժումը։
Երկրորդ աշխարհամարտ և հետպատերազմյան շրջան
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939-1945) ժամանակ Շվեդիան չեզոքություն հայտարարեց, բայց հաճախ էր այն խախտում հօգուտ Գերմանիայի և Ֆինլանդիայի։ 1946 թվականին Շվեդիան ընդունվեց ՄԱԿ, 1948-1952 թվականներին մասնակցեց։ 1967-1968 թվականներին միջոցներ ձեռնարկվեցին տնտեսության մեջ պետական կարգավորման դերը ուժեղացնելու ուղղությամբ, բայց շարունակվում էր պահպանվել գործազրկության բարձր մակարդակը, ավելանալ գործադուլների թիվը։ 1974-1976 թվականներին ռիկսդագը օրենքներ ընդունեց միջին և ցածր եկամուտ ունեցողների պետական հարկերը, ի հաշիվ ձեռնարկատերերից գանձվող հարկերի, նվազեցնելու մասին։ 1970-ական թվականների 2-րդ կեսի համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը հարվածեց նաև Շվեդիայի տնտեսությանը, դանդաղեց արդյունաբերական զարգացումը, ավելացավ գործազրկությունը։ Շվեդիան կապիտալիստական երկրներից առաջինը ճանաչեց ՎԴՀ-ին, տնտեսական օգնություն ցույց տվեց նրան, դատապարտեց Իսրայելի ագրեսիան արաբական երկրների դեմ, ճանաչեց Օդեր-Նայսե սահմանագիծը, 1975 թվականին ստորագրեց Հելսինկիի եզրափակիչ ակտը։
"Կարմիր-կանաչ" կոալիցիայի ժամանակաշրջան (1951-1957)
Այս ժամանակահատվածում իրականացվել է կոշտ տնտեսական քաղաքականություն ՝ կապված գների աճի և գնաճի հետ։ 1951 թվականին ձևավորվեց սոցիալ-դեմոկրատների և գյուղացիական միության կոալիցիոն կառավարությունը։ Համագործակցության տարիները քաղաքական առումով համեմատաբար հանգիստ են եղել Շվեդիայի համար։ Կառավարական կուսակցություններն իրենց ուշադրությունը կենտրոնացրել են սկսված բարեփոխումների վրա ՝ հիվանդության ապահովագրություն, կենսաթոշակների եւ երեխաների նպաստների ինդեքսավորում, ուսանողների համար կրթաթոշակներ եւ այլն։ 1950-ականներին աշխատավարձի իրական աճը հնարավոր դարձրեց բնակչության բոլոր խմբերի համար կենսամակարդակի տարեկան բարձրացումը, ապրանքների և ծառայությունների պահանջարկը ավելի մեծ էր, քան երբևէ, բայց 1950-ականները բնակարանային ճգնաժամի ժամանակ էին։ 1957 թվականին կոալիցիան փլուզվեց։
"Շվեդական մոդել"
Միասնական տնտեսական աճի միտումը, որը բնորոշ էր շվեդական տնտեսության զարգացմանը Կորեական պատերազմից հետո, պահպանվել է ամբողջ 1960-ականներին և 1970-ականների սկզբին։ 1950-ից 1973 թվականներին Շվեդիայում արդյունաբերական արտադրանքի արժեքը կայուն դրամական արտահայտությամբ աճել է 280% - ով։ "Շվեդական մոդելը" Այս տարիներին հասավ իր գագաթնակետին։ Աշխատանքի և կապիտալի միջև համագործակցությունը, կենտրոնացված պայմանագրերի կնքումը, տնտեսական աճի մեծացմանն ուղղված ազատական տնտեսական քաղաքականությունը, Այս ամենը նպաստեցին աշխատաշուկայում կողմերի միջև վստահության հարաբերությունների ստեղծմանը։ Շվեդիայում կենսամակարդակը դարձել է աշխարհում ամենաբարձրերից մեկը։ Արդյունաբերության շահույթն ու աշխատավարձն աճել են ռեկորդային տեմպերով։ Որպես աշխատանքի շուկայում գործողությունների հիմնարար սկզբունք՝ առաջ է քաշվել աշխատավարձի ոլորտում համերաշխության քաղաքականությունը։ Տեղի ունեցավ հասարակական հատվածի զգալի ընդլայնում, ինչը սոցիալական հասարակության ստեղծման տրամաբանական հետևանքն էր։ Ենթակառուցվածքները՝ ճանապարհներ, հիվանդանոցներ, դպրոցներ, հաղորդակցություններ, զարգացել են արագ տեմպերով։ Հետինդուստրիալ հասարակությունը սկսեց ձևավորվել։ 1974-ին ընդունվեց նոր Սահմանադրություն, թագավորը զրկվեց բոլոր քաղաքական ուժերից, Նա մնաց միայն արտաքին քաղաքական հանձնաժողովի ղեկավար, երկպալատ խորհրդարանը փոխարինվեց միապալատ Ռիկսդագի կողմից։ 1970−ականների կեսերից, արտաքին շուկաներում մրցակցության սրման և արտադրության խորը ճգնաժամի պատճառով, երկրի տնտեսական իրավիճակը նկատելիորեն բարդացել է։ Արդյունաբերության որոշ ճյուղեր, որոնք ընկել էին խորը կառուցվածքային ճգնաժամի մեջ, սկսեցին ստանալ պետական աջակցություն, և հսկայական մասշտաբով։ Այս առումով որոշ տնտեսագետներ սկսեցին խոսել շվեդական մոդելի փլուզման, բարեկեցության պետության ճգնաժամի, անձնական հարկման չափազանց մեծ մակարդակի և արագորեն ընդլայնվող պետական հատվածի մասին, որը դուրս է մղում մասնավոր ընկերությունները։ 1970-ականներին շվեդական բարեկեցության հիմքից հումքային կախվածությունը վերածվեց մի գործոնի, որը մեծապես բարդացնում է տնտեսական աճը։ 1976 թվականի Ռիկսդագի ընտրություններից հետո սոցիալ-դեմոկրատները 1936 թվականից ի վեր առաջին անգամ կորցրեցին իշխանությունը։ Կենտրոն կուսակցության, Ժողովրդական կուսակցության և չափավոր կոալիցիոն կուսակցության աջ կենտրոնամետ կոալիցիան կառավարություն է ձևավորել վարչապետ Թորբյորն Ֆելդինի գլխավորությամբ։ Սկսվեց ձախ կենտրոնամետ և աջ կենտրոնամետ կառավարությունների կանոնավոր հերթափոխը։
1980-ականներին Շվեդիայի տնտեսական զարգացման առաջատար միտումը երկաթի հանքաքարից և գունավոր մետալուրգիայից ավանդական կախվածությունից անցումն էր տրանսպորտի, էլեկտրական ապրանքների, կապի միջոցների, քիմիական և դեղագործական արտադրանքի արտադրության առաջատար տեխնոլոգիային։ 1980-ականներին Շվեդիայի տնտեսական զարգացման հիմնական միտումները ներառում էին. 1980-ականների սկզբին այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են տնտեսական աճի գրեթե ամբողջական դադարեցումը, համաշխարհային շուկայում Շվեդիայի մրցունակության նվազումը, գնաճի և բյուջեի դեֆիցիտի ազդեցությունը և 1930 — ականներից հետո առաջին անգամ զգալի գործազրկության առաջացումը (4% 1982 թ.), հայտնվեցին քաղաքական բանավեճերի կենտրոնում։ Պալմեի կառավարությունը, արհմիությունների աջակցությամբ, հրապարակեց իր "երրորդ ճանապարհ" ծրագիրը, որը միջինն է կոմունիզմի և կապիտալիզմի միջև։ Պալմեն կիսում էր Ֆինլանդիայի նախագահ Ուրհո Կալևա Կեկկոնենի գաղափարները Հյուսիսային Եվրոպայի միջուկային կարգավիճակի ամրապնդման վերաբերյալ։ 1986 թվականի փետրվարին Օլոֆ Պալմեն սպանվեց Ստոկհոլմի փողոցներից մեկում։ Երկրորդ անգամ շվեդական մոդելի ճգնաժամի և փլուզման մասին օտարերկրյա և տեղական վերլուծաբանները սկսեցին խոսել 1990-ականների սկզբից, երբ երկրում ի հայտ եկան սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական նոր սուր խնդիրներ։ Պետական հատվածը, որն արդյունավետ էր 1950-1960-ական թվականներին, գտնվում էր մշտական ճգնաժամի մեջ։ Գործազրկությունը հասել է 13 տոկոսի, ինչը բացառիկ բարձր ցուցանիշ է շվեդական չափանիշներով։ Հաճախացել են գործադուլները։ Ազգային պարտքի չափը մոտեցել է տարեկան ՀՆԱ-ի ծավալին, իսկ պետական բյուջեի դեֆիցիտը հասել է 11 տոկոսի։ Առաջացան նաև ուժեղ հակասություններ նախկինում միասնական արհմիությունների և սոցիալ-դեմոկրատների միջև։ Պետական ֆինանսների խնդիրները և քաղաքական տարաձայնությունների ուժեղացումը ուղեկցվեցին երկրում էթնիկ լարվածության աճով, Եվրամիությանը անդամակցելու հակասական որոշմամբ և շվեդական չեզոքության նշանակության վերաբերյալ մշտական բանակցություններով։
1990-ականների սկզբի տնտեսական անկումը հանգեցրեց գործազրկության, պետական պարտքի և պետական հատվածում բյուջեի դեֆիցիտի կտրուկ աճի։ Պետականֆինանսների պարզեցումը և գնաճի ցածր մակարդակի քաղաքականության ներդրումը, ինչպես նաև կապի և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտների զարգացումը հնարավորություն տվեցին 1990-ականների երկրորդ կեսին հասնել տնտեսական աճի բարձր տեմպերի։ Գագաթնակետին հասավ 2000 թվականին։ Դրանից հետո համաշխարհային տնտեսական անկման գործոնը սկսեց ազդել Շվեդիայի տնտեսության վրա։ Շվեդական արտահանման ծավալների աճը զսպվում է արտասահմանյան շուկաներում ավտոմեքենաների և կապի տեխնոլոգիաների ցածր պահանջարկով, ինչպես նաև եվրագոտում տնտեսական աճի տեմպերի անկմամբ։
1990-ականների սկզբին Շվեդիայում գործազրկության մակարդակը հասել էր միջին եվրոպական մակարդակի և գտնվում էր 10-ից 14%-ի սահմաններում։ 1989 թվականին Բեռլինի պատի անկումից հետո շվեդական լիակատար չեզոքության քաղաքականությունը վերանայվեց, և կառավարությունը ցանկություն հայտնեց անդամակցել Եվրամիությանը։ Շվեդիան ԵՄ անդամ է դարձել 1995 թվականին։ 2005 թվականի սեպտեմբերի 19-ից մինչև 2007 թվականի հոկտեմբերի 15-ը Շվեդիայում անջատել են անալոգային հեռուստատեսությունը։
Ընտրություններ 2006
2006 թվականի ընտրություններում հաղթել է պահպանողական Դաշինք հանուն Շվեդիայի կոալիցիան, որի մեջ մտնում են չափավոր կոալիցիոն կուսակցությունը (ՈՒԿՊ), Կենտրոն կուսակցությունը, Ժողովրդական լիբերալ կուսակցությունը և Քրիստոնեա — դեմոկրատական կուսակցությունը, ստացել է ձայների 48,1%-ը։ Այս ընտրությունների ՈՒԿՊ — ն իր համար ռեկորդային թվով ձայներ է հավաքել ՝ 26,1 տոկոս։ Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությանը Կանաչների և Ձախերի կուսակցության հետ դաշինքում կողմ է արտահայտվել ընտրողների 46,2 տոկոսը։ 2006 թվականի հոկտեմբերի 5-ին խորհրդարանը հաստատեց երկրի նոր վարչապետի թեկնածությունը։ Նա Ֆրեդրիկ Ռայնֆելդ էր ՝ Ուկրաինայի Դեմոկրատական Հանրապետության և Շվեդիայի համար աջ դաշինքի առաջնորդը։ Ռայնֆելդի օգտին քվեարկել է 349 պատգամավորներից 175-ը (169-ը դեմ է քվեարկել, 5-ը ՝ բացակա)։ Ֆրեդրիկ Ռայնֆելդը հաջորդել է Յորան Պերսոնին (Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն), որը վարչապետի պաշտոնը զբաղեցրել է տասը տարի։
Ընտրություններ 2010
2010 թվականի սեպտեմբերի 19-ին տեղի ունեցան հերթական ընտրությունները, որոնց արդյունքում աջ կենտրոնամետ կոալիցիան պատմության մեջ առաջին անգամ երկրորդ անընդմեջ հաղթանակն տարավ, թեև չկարողացավ բացարձակ մեծամասնություն ստանալ Ռիկսդագում։ Դաշինքի առաջատար, չափավոր կոալիցիոն կուսակցությունը հավաքել է 30,0 տոկոս, ինչը կուսակցության լավագույն արդյունքն է իր ողջ պատմության ընթացքում։ Սոցիալ-դեմոկրատները ստացել են 1914 թվականից ի վեր ամենաքիչ ձայները (30,9 %), բայց կարողացել են մնալ երկրի ամենահայտնի կուսակցությունը։ Ընդհանուր առմամբ, Շվեդիայի համար դաշինքը, որը միավորում է չորս աջ կենտրոնամետ կուսակցություններ, հավաքել է ձայների 49,3 տոկոսը ՝ խորհրդարանում ստանալով 349 պատգամավորական մանդատից 172-ը։ Երեք ձախ եւ ձախ կենտրոնամետ կարմիր-կանաչ կուսակցությունների կոալիցիային կողմ է քվեարկել 43,7 տոկոսը, ինչը նրան ապահովել է խորհրդարանում 157 տեղ։ Ռիկսդագի ընտրությունների պատմության մեջ առաջին անգամ խորհրդարան է անցել ծայրահեղ աջ ազգայնական Շվեդ դեմոկրատներ կուսակցությունը։ Նրա օգտին քվեարկել Է ընտրողների 5,7 տոկոսը — 20 տեղ։
Ընտրություններ 2014
2014 թվականի ընտրությունների արդյունքներով Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը կանաչ և ձախ կուսակցությունների հետ միասին հավաքել է ձայների 43,8% - ը։ Պահպանողական կոալիցիայի օգտին ՝ վարչապետ Ֆրեդրիկ Ռայնֆելդի գլխավորությամբ, իր ձայնը տվել է ընտրողների 39,3% - ը։
Այս ընտրությունների արդյունքում Շվեդիայի վարչապետ է դարձել Ստեֆան Լյովենը, թեև սոցիալ-դեմոկրատների և Կանաչների կոալիցիան չի ստացել ձայների մեծամասնությունը։ Սոցիալ-դեմոկրատներն ու կանաչները կարողացել են ինքնուրույն կառավարություն ձևավորել, քանի որ Շվեդիայում գործում է բացասական պառլամենտարիզմի համակարգ, որի դեպքում կառավարությունը կարող է մնալ իշխանության ղեկին, եթե դրան դեմ չէ խորհրդարանի մեծամասնությունը։
Դա բարդ իրավիճակ ստեղծեց Ռիկսդագում։ Ձախ կենտրոնամետ փոքրամասնության կոալիցիան մտավ կառավարություն, բայց միևնույն ժամանակ աջ կուսակցությունների դաշինքը մեծ ազդեցություն ունեցավ խորհրդարանում։ Շվեդ դեմոկրատների կուսակցությունը հավաքել է ձայների մոտ 13 % - ը, ինչը բուռն քաղաքական քննարկումներ է առաջացրել ամբողջ երկրում։
Ընտրություններ 2018
2018 թվականի սեպտեմբերի 9-ին կայացած Ռիկսդագի ընտրություններում ձայների մեծամասնությունը գրեթե հավասարապես բաժանել են աջ կենտրոնամետ կուսակցությունների դաշինքը (ձայների 40,3%) և իշխող կարմիր-կանաչ դաշինքը, որի մեջ մտնում են սոցիալ-դեմոկրատները, Կանաչների կուսակցությունը և Ձախ կուսակցությունը (40,6%)։ Ուլտրաաջ "Շվեդ դեմոկրատներ" կուսակցությունը հավաքեց ձայների 17,6% - ը, ինչի պատճառով նոր կառավարության ձևավորումը հետաձգվեց[24]։ 2019 թվականի հունվարի 18-ին Երրորդ փորձից Ռիկսդագը պաշտպանել է Սոցիալ-դեմոկրատ Ստեֆան Լևինի թեկնածությունը վարչապետի պաշտոնում ՝ կենտրոնամետ կուսակցությունների պասիվ աջակցությամբ։
Շվեդիան սահմանադրական միապետություն է։ Գործող սահմանադրությունն ուժի մեջ է 1975 թվականից։ Պետության գլուխը թագավորն է, որն իրականացնում է ներկայացուցչական ֆունկցիաներ։ Ընտրական իրավունքից օգտվում են 18 տարին լրացրած բոլոր քաղաքացիները։ Օրենսդիր բարձրագույն մարմինը ռիկսդագն է (միապալատ խորհրդարան), որն ընդունում է օրենքներ, պետության բյուջեն, ընտրում վարչապետին, հաստատում կառավարության կազմը, ընտրում օմբուդսմեններին և այլն։ Լեներում կենտրոնական իշխանությունը ներկայացնում է նահանգապետը, որը գլխավորում է հատուկ վարչական բյուրոն, վերահսկում տեղական ինքնավարության մարմինները՝ լանդստինգները լեներում, լիազորների ժողովները՝ քաղաքներում և գյուղական կոմունաներում։ Դատական համակարգը կազմում են գերագույն դատարանը, ապելյացիոն դատարանները, քաղաքային և օկրուգային դատարանները։ Կան հատուկ դատարաններ՝ գույքի բաժանման, հողային գործերի, ոստիկանական և այլն։
Շվեդիան գտնվում է Ֆենոսկանդինավիայում։ Գերակշռում են ոչ բարձր, ժայռոտ ափերը՝ մանր կղզիներով ու շխերներով, որոնք դժվարացնում են մերձափնյա նավագնացությունը։ Բոտնիկի ծոցի ափերը ցածրադիր են, գլխավորապես՝ ավազային։ Շվեդիայի հյուսիսային և արևմտյան շրջանները զբաղեցնում են Սկանդինավյան լեռները (բարձրությունը՝ մինչև 2123 մ, Կեբնեկայսե լեռ), որոնք լեռնաշղթաների, սարահարթերի և միջլեռնային գոգավորությունների զուգակցում են։ Սառցադաշտերը (ավելի քան 200) գրավում են մոտ 400 կմ2։ Երկրի հյուսիսում տարածված է խիստ մասնատված Նորլանդ սարահարթը (բարձրությունը՝ 200-800 մ)։ Ավելի հարավ գտնվում է Միջին-շվեդական դաշտավայրը՝ իրար հաջորդող թմբաշարերով և գոգավորություններով, որոնց զգալի մասն զբաղեցնում են լճերը։ Տարածված են ռելիեֆի սառցադաշտային ձևերը (օզեր, մորեններ և այլն)։ Երկրի հարավում Ամոլանդ բարձրությունն է, որը շառավղաձև հովիտներով կտրտված է առանձին բլրաշարերի և լեռնազանգվածների։
Երկրաբանական կառուցվածք
Շվեդիան գտնվում է Արևելա-Եվրոպական պլատֆորմի Բալթիական վահանի սահմաններում և Շրջափակված է կալեդոնյան ծալքավորման կառուցվածքներով։ Ծածկված է քեմբր-սիլուրի մնացորդներով և առավելապես անթրոպոգենի սառցադաշտային նստվածքներով։
Օգտակար հանածոներ
Օգտակար հանածոներից կան երկաթ, պղինձ, կապար, ցինկ, վոլֆրամ, հազվագյուտ մետաղներ և ֆլյուորիտի ոչ խոշոր հանքավայրեր, հանքային աղբյուրներ։
Կլիմա
Կլիման բարեխառն է, խիստ զգացվում է գոլֆստրիմի ազդեցությունը։ Հյուսիսային շրջաններում կլիման ավելի խիստ է, միջին և հարավային շրջաններում՝ անցումային ծովայինից ցամաքայինի։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը հարավում 0—5 °C է, հյուսիսում՝ -6 °C-ից մինչև - 14 °C, հուլիսինը՝ համապատասխանաբար 15-17 և 10-11 °C։ Տարեկան տեղումները լեռներում 1500-1700 մմ են, հարթավայրերում՝ 700-800 մմ, հյուսիս-արևելքում՝ 300-600 մմ։ Հյուսիսային լեռներում ձնածածկույթի տևողությունը 6-7 ամիս է, հարավում՝ մինչև 1 ամիս, որոշ շրջաններում ձնածածկույթը բացակայում է։
Ներքին ջրեր
Գետերը կարճ են, ջրառատ, սնումը՝ ձնաանձրևային։ Մեծ գետերն են Էսթերդալելվենը, Տուռնելվենը, Կլարէլվենը, Օնգերմանէլվենը, Գյոթաէլվը։ Գետերն ունեն մեծ անկում, սահանքավոր են, առաջացնում են ջրվեժներ։ Առավելագույն հոսքը լինում է գարնանը և ամռանը։ Գետերի սառցակալման տևողությունը հարավում 3-4 շաբաթ է, հյուսիսում՝ 5-6 ամիս։ Հիդրոէներգիայի պաշարներով Շվեդիան Արևմտյան Եվրոպայում գրավում է 2-րդ տեղը (Նորվեգիայից հետո)։ Երկրի տարածքի 9 %-ը զբաղեցնում են լճերը։ Խոշոր լճերն են՝ Վենեռնը, Վեթեռնը, Էլմարենը, Մելարենը։
Հողեր, բուսականություն և կենդանական աշխարհ
Տարածքի 50 %-ը զբաղեցնում են անտառները։ Հյուսիսում, պոդզոլային հողերի վրա տարածված է տայգան, հարավում, ճմապոդզոլային հողերի վրա՝ խառն անտառները, Սկոնե թերակղգում, անտառային գորշ հողերի վրա՝ լայնատերև անտառները։ Տարածքի մոտ 14 %-ը զբաղեցնում են ճահիճները, 15 %-ը՝ տունդրային բուսականությունը։ Ծովափնյա շրջաններում և հարթավայրերում հանդիպում են մացառուտներ, մարգագետնային տեղամասեր։ Կենդանիներից կան որմզդեղն, գորշ արջ, գայլ, աղվես, լուսան, սկյուռ, նապաստակ, կզաքիս, ոզնի, բևեռաղվես, լեմինգ։ Շատ են ջրլող թռչունները։ Գետերն ու լճերը հարուստ են ձկներով։ Շվեդիայում կա 16 ազգային պարկ և 850 արգելոց։
96 %-ը շվեդներ են, բնակվում են նաև սաամներ, ֆիններ։ Պաշտոնական լեզուն շվեդերենն է, կրոնը՝ լյութերականությունը, տոմարը՝ գրիգորյանը։ Միջին խտությունը 1 կմ² տարածքի վրա 22 մարդ է ապրում (2015 թվականի տվյալների համաձայն), քաղաքային բնակչությունը՝ 86 %[6] (2015)։ Առավել խիտ են բնակեցված երկրի միջին և հարավային շրջանները։ Խոշոր քաղաքներն են Ստոկհոլմը, Գյոտեբորգը, Մալմյոն։
| Բնակչության 1750-2024 թվականների վիճակագրություն | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Շվեդիան Հյուսիսային Եվրոպայի զարգացած կապիտալիստական ինդուստրիալ երկրներից է՝ ինտենսիվ գյուղատնտեսությամբ և արտաքին տնտեսական լայն կապերով։ Շվեդիայի տնտեսությունում առաջատար են մեքենաշինությունը, հատկապես նավա և ավտոմոբիլաշինությունը, ինքնաթիռաշինությունը, էլեկտրատեխնիկան և էլեկտրոնիկան, թեև Շվեդիան շարունակում է մնալ երկաթի հանքանյութի, որակյալ պողպատի, սղոցանյութերի, թաղանթանյութի-թղթի աշխարհի խոշորագույն արտադրողներից մեկը։ Տնտեսությունը բնութագրվում է արտադրության և կապիտալի բարձր աստիճանի կենտրոնացմամբ։ Արդյունաբերության և բանկերի վերահսկողությունը կենտրոնացած է շվեդական ֆինանսական օլիգարխիայի 20-25 ընտանիքների ձեռքում։ Պետական սեկտորին բաժին է ընկնում ազգային համախառն արդյունքի ավելի քան 15 %-ը և ներդրված կապիտալի մինչև 30-40 %-ը։
Արդյունաբերություն
Արդյունաբերության ճյուղերից առանձնանում են մետաղաձուլությունը (բարձրորակ պողպատ, գունավոր մետաղներ) և մեքենաշինությունը (նավեր, ինքնաթիռներ, էլեկտրատեխնիկա, էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենաներ)։ Երկրի ընդերքում հայտնաբերվել են բարձրորակ երկաթաքարի համաշխարհային նշանակության պաշարներ։ Կան նաև ցինկի, կապարի, պղնձի, վոլֆրամի հանքավայրեր։
Մեքենաշինություն
Ավտոմեքենաշինության մեջ հայտնի է «Վոլվո» վերազգային մենատիրությունը՝ համանուն ավտոմեքենաների արտադրությամբ։
Փայտամշակման արդյունաբերություն
Զարգացած է փայտամշակման արդյունաբերությունը, արտադրվում է կահույք, թուղթ և այլն։
Գյուղատնտեսություն
Գյուղատնտեսությունն ապահովում է Շվեդիայի մթերքների պահանջի 80 %-ը, այդ թվում՝ կաթի, մսի, սննդամթերքի, հացահատիկի պահանջը ամբողջությամբ։ Զարգացած է նաև ձկնորսությունը։
2014 թվականին ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 12[17], մահացությունը՝ 9,4[17]։ Մահացության հիմնական պատճառները սիրտ-անոթային համակարգի, թոքերի հիվանդություններն են և չարորակ նորագոյացությունները։ Տարածված են գրիպը, մանկական վարակիչ հիվանդությունները, վարակիչ դեղնախտը և վեներական հիվանդությունները։ Առողջապահության ծառայությունը գտնվում է Սոցիալական գործերի նախարարության և Առողջապահության ու սոցիալական ապահովագրության ազգային խորհրդի ենթակայության ներքո։
Շվեդները մեծ ներդրում ունեն գիտությունների զարգացման բնագավառում։ Դրան մեծապես նպաստել է Ուփսալայում և Լունդում առաջին համալսարանների (համապատասխանաբար՝ 1477 և 1668 թվականներին) ու աստղադիտարանների (1650 և 1670 թվականներին) հիմնադրումը։ Համաշխարհային ճանաչում ունի բնախույզ Կառլ Լիննեյը, որը եղել է Շվեդական գիտությունների թագավորական ակադեմիայի առաջին նախագահը։ Քիմիկոս Շեելեն ստացել է քլորը, գլիցերինը, Լ. Նիլսոնը՝ սկանդիում քիմիական տարրը, Ա. Կրոնստեդտը՝ նիկելը, Գ. Պաշը՝ անվտանգ, այսպես կոչված, «շվեդական լուցկիները»։ Հանրահայտ է գյուտարար և արդյունաբերող Նոբելների ընտանիքը։ Ալֆրեդ Նոբելը (հայտնագործել է պայթուցիկ նյութեր դինամիտը և բալիստիտը) սահմանել է Նոբելյան մրցանակը, որը տրվում է ֆիզիկայի, քիմիայի, բժշկության, գրականության, 1968 թվականից՝ նաև տնտեսագիտության բնագավառների աշխատանքների և խաղաղության ամրապնդման գործում ունեցած ծանրակշիռ ավանդի համար։ Հանրահայտ են նաև աստղագետ-ֆիզիկոս Անդերս Ցելսիուսը, գրողներ Աստրիդ Լինդգրենը, Յուհան Ավգուստ Սթրինդբերգը, կինոռեժիսոր Ինգմար Բերգմանը, կինոդերասաններ Ինգրիդ Բերգմանը, Գրետա Գարբոն և ուրիշներ։
Շվեդիայի տարածքում դպրոցները կազմավորվել են 13-րդ դարում։ 16-րդ դարում կար 20 եկեղեցական ու վանական և 10 քաղաքային դպրոց։ Լյութերական ռեֆորմը (16-րդ դար) նպաստեց գրագիտության տարածմանը։ Մինչև 19-րդ դարի կեսը դպրոցը ենթարկվում էր եկեղեցուն։ 1842 թվականին օրենք ընդունվեց պարտադիր ժողովրդական դպրոցների մասին, որոնք ստորին դասի երեխաներին տալիս էին տարրական պատրաստականություն։ 1936 թվականին օրենք է ընդունվել 7-ամյա, 1962 թվականին՝ 9-ամյա պարտադիր կրթության մասին։ Ժողովրդական կրթությունը ղեկավարում է կրթության նախարարությունը։ Կրթական համակարգի մեջ մտնում են մանկապարտեզները և խաղային դպրոցները (3-6 տարեկանների համար), 9-ամյա պարտադիր դպրոցներ, և միավորված գիմնազիաները 22 բաժանմունքով, որոնցից 5-ը՝ տեխնիկական, գիտական, հումանիտար, տնտեսական և հասարակագիտական (3-4 տարվա ուսուցմամբ), իրավունք են տալիս բուհ ընդունվելու, իսկ մյուսները (2-ամյա ուսուցմամբ) տալիս են պրոֆտեխնիկական պատրաստականություն։ Բարձրագույն կրթության համակարգում կա 35 բուհ (ուսման տևողությունը՝ 3-6 տարի)։ Խոշորներից են Ստոկհոլմի (հիմնադրվել է 1877 թվականին), Օլփսալայի (1477), Լունդի (1668), Գյոթեբորգի (1891), Ումեոյի (1963), Լինչյոպինգի (1970) համալսարանները, Թագավորական բարձրագույն տեխնիկական դպրոցը (1827, Ստոկհոլմ), Պոլիտեխնիկական (1829, Գյոտեբորգ), Կարոլինյան բժշկավիրաբուժական (1810, Ստոկհոլմ) և այլ ինստիտուտները։ Խոշորագույն գրադարաններն են․ Թագավորականը (Ստոկհոլմ, 1 մլն գիրք), Ուփսալայի (ավելի քան 2 մլն գիրք), Լունդի (ավելի քան 1,3 մլն գիրք), Գյոտեբորգի (1,25 մլն գիրք) համալսարանների, Ստոկհոլմի (ավելի քան 1,4 մլն գիրք), Գյոտեբորգի (ավելի քան 1 մլն գիրք) քաղաքային և այլ գրադարաններ։ Թանգարաններից են․ Ազգային ժամանակակից արվեստի, Ազգագրության, Ստոկհոլմ քաղաքի (Ստոկհոլմ), Ծովային (Գյոտեբորգ) և այլն։
Ստուգաբանություն և ազգային խորհրդանիշներ
Երկրի անվանումը գալիս է հին սկանդինավյան Svea և rige բառերից ՝ "սվեյների պետություն"։
Շվեդիայի պաշտոնական հերալդիկան դեղին-կապույտ դրոշն է, "երեք թագ" ազգային խորհրդանիշը, ազգային օրհներգը, ինչպես նաև զինանշանը երկու տարբերակով ՝ մեծ և փոքր։ Դեղին խաչով կապույտ դրոշի ամենահին պատկերները, որոնք գոյատևել են մինչ օրս, թվագրվում են 16-րդ դարով։ Շվեդական բանակում դեղին խաչի խորհրդանիշն ինքնին անհիշելի ժամանակներից կիրառվել է դրոշների և ստանդարտների վրա։ Այն հիմնված է ուրվագծերը հին զինանշանի Թագավորության հետ կապույտ ֆոնի վրա, որը բաժանված է չորս մասի ոսկե խաչի."Երեք թագ" նշանը օգտագործվել է որպես Շվեդիայի պետական խորհրդանիշ առնվազն 1336 թվականից ի վեր, բայց եվրոպացիներին հայտնի էր նաև որպես "երեք իմաստուն թագավորների" խորհրդանիշ։ 1916 թվականից շվեդական օրացույցում հայտնվել է Շվեդիայի դրոշի օրը ՝ հունիսի 6-ը։ 1983 թվականին այն վերանվանվել է Շվեդիայի ազգային օր, իսկ 2004—ին Այն հռչակվել է պետական տոն և հանգստյան օր։ 1523 թվականի հունիսի 6-ին գահ բարձրացավ Շվեդիայի առաջին թագավոր Գուստավ Վասան, և 1809 թվականի նույն օրը երկիրը ընդունեց նոր Սահմանադրություն, որը հպատակներին շնորհեց քաղաքացիական ազատություններ և իրավունքներ։
Շվեդիայի ազգային օրհներգն է "դու Գամլա, դու Ֆրիա" ("դու հին ես, դու ազատ ես"): Նրա տեքստը գրել է բալլադների հեղինակ, բանահավաք Ռիչարդ Դյուբեքը (1811-1877), իսկ նրա երաժշտական հիմքը 19-րդ դարի կեսերի ժողովրդական մեղեդին էր Կենտրոնական Շվեդիայի Վեստմանլանդ նահանգից։ 19-20—րդ դարերի սկզբին այս բալլադին այնպիսի ժողովրդականություն է վայելել, որ այն հայտարարվել է Շվեդիայի ազգային օրհներգ
Գրականություն
Պահպանված հուշարձաններից ամենահինը ռունական վիմագիր արձանագրություններն են։ Ֆեոդալիզմի կազմավորման և քրիստոնեության տարածման շրջանում առաջացել է լատիներենով կրոն, գրականությունը։ 14-15-րդ դարերում տարածվել են բալլադ-երգերը։ 14-րդ դարի սկզբներին երևան են եկել պատմական ժամանակագրություններն ու ասպետական պոեզիան, 18-րդ դարում՝ դրամատուրգիան ու քնարերգությունը։ 18-րդ դարի սկզբներին կազմավորվել է Լուսավոր ականության գրականությունը։ 20-րդ դարի սկզբներին երևան եկան Մ․ Կոկի (1882-1940), Գ․ Հեդենվինդ-էրիկսոնի (1880-1967), Դ․ Անդերսոնի (1880-1920) բանվոր դասակարգի մասին պատմող առաջին նշանակալի ստեղծագործությունները։ Լ․ Նուրդստրյոմը (1882-1942), Գ․ Հելստրյոմը (1882-1953) և Էլին Վեգները (1882-1949) ստեղծեցին շվեդական հասարակության տարբեր խավեր ներկայացնող կենցաղային վեպեր։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ծնած շփոթության ու սարսափի տրամադրություններն են արտահայտված Պ․ Լագերկվիստի (1891-1974) «Սարսափ» (1916) էքսպրեսիոնիստական բանաստեղծությունների ժողովածույում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939-1945) նախօրեին և պատերազմի տարիներին ստեղծվեցին հակաֆաշիստական երկեր։ ժամանակակից մարդու բարոյական որոնումներն են պատկերված Լագերկվիստի աստվածաշնչային սյուժեներով վեպերի շարքում («Վարավվա», 1950 և այլն)։ Շվեդիայի գրողների միությունը, որ գոյություն ունի 1893 թվականից, պրոֆեսիոնալ կազմակերպություն է և կոչված է պաշտպանելու գրողների տնտեսական ու ստեղծագործական շահերը։
Ճարտարապետություն և կերպարվեստ
Բրոնզի դարին են վերաբերում Բոխուսլենում հայտնաբերված սխեմատիկ ժայռապատկերները, զարդապատ զենքերն ու կահկարասին, երկաթի դարին և մ․ թ․ 1-ին հազարամյակին՝ քարե ստելաները, մետաղի և փայտի վրա կատարված կենդանակերպ զարդանախշերը, մարդկանց և կենդանիների պատկերները, «վիկինգների շրջանին»՝ հիմնակմախքային կառույցները։ 11-12-րդ դարերում կառուցվել են ռոմանական ոճի քարե ծանրանիստ եկեղեցիներ, 13-15-րդ դարերում՝ գոթական տաճարներ, 16-րդ դարում՝ Վերածննդի ճարտարապետությանը բնորոշ գծերով դղյակներ։ Միջին դարերում աճել են փողոցների մանր ցանցով քաղաքներ, զարգացել է դեկորատիվ գեղանկարչությունը և քանդակագործությունը, գրքի մանրանկարչությունը։ 17-րդ դարում բարոկկոյի և կլասիցիզմի ոգով կառուցվել են քաղաքային պալատներ, պուրակներով քաղաքամերձ նստավայրեր։ Քաղաքային նոր շրջանները ստեղծվել են կանոնավոր հատակագծով։ 19-րդ դարի 1-ին կեսի կերպարվեստում անցում է կատարվել դեպի ռոմանտիզմը, աճել է հետաքրքրությունը երկրի անցյալի, բնության և մարդկանց նկատմամբ։ Զարգացել է նաև պատմական գունանկարչությունը։
Երաժշտություն
Մինչև 19-րդ դար Շվեդիայի երաժշտությունը զարգացել է սկանդինավյան երաժշտական մշակույթների ընդհանուր հոսանքին համընթաց։ 20-րդ դարում այն ձեռք է բերել ազգային ինքնատիպության գծեր։ Հնագույն ժողովրդական նվագարաններից են՝ լուր, զանգակներ, ավելի ուշ գեղջկական անսամբլներում կիրառվել են նաև ջութակը, կլառնետը, ֆլեյտան, տավիղը։ Մինչև 13-րդ դար երաժշտական արվեստի ներկայացուցիչները եղել են սկաչդերը, մինչև 16-րդ դարի սկիզբը՝ շրջիկ երաժիշտները՝ «լեկարները»։ 14-15-րդ դարերում ստեղծվել են երգ-բալլադներ և քաղաքական հակաֆեոդալական երգեր, ռեֆորմացիայից հետո՝ ավետարանական սաղմոսներ։ Պրոֆեսիոնալ երաժշտության ձևավորման վրա ազդել է գրիգորյան խորալը, ռեֆորմացիայի ժամանակներից՝ բողոքական խորալը։ Աշխարհիկ երաժշտական կյանքի կենտրոնը թագավորական պալատն էր Ստոկհոլմում, ուր 1526 թվականից հանդես էր գալիս պալատական կապելլան։
Բալետ
1638 թվականից Ստոկհոլմում ֆրանսիացի արտիստները կազմակերպել են բալետային ներկայացումներ։ Առաջին մշտական թատերախումբը ստեղծվել է շվեդական Թագավորական օպերային կից, որը բացվել է 1773 թվականից։ Առաջին շվեդ բալետմայստեր Ա․ Սելինդերը 1843 թվականին բեմադրել է Ֆ․ Տալյոնիի «Սիլֆիդա» բալետը։ Շվեդիայի բալետը նշանակալից վերելք է ապրել Մ․ Մ․ Ֆոկինի օրոք, որը 1913 թվականին բեմադրել է մի շարք բալետներ։ 1920-ական թվականներին ստեղծվել է «Շվեդական բալետ» թատերախումբը։ Շվեդ խորեոգրաֆները օգտագործել են նաև ազատ պարը։ 1967 թվականից բալետմայստեր Ի․ Կրամերը գլխավորում է իր ստեղծած «Կրամեր-բալետտեն» թատերախումբը, որի ներկայացումները նշանակալից չափով հիմնված են ժողովրդական բանահյուսության վրա։ Մշտական բալետային թատերախմբեր են գործում նաև Գյոտեբորգում և Մալմյոյում։
Թատրոն
15-16-րդ դարերում Շվեդիայում տարածվել են դպրոցական թատրոնները։ 16-րդ դարի վերջից թագավորական դղյակներում կազմակերպվել են ներկայացումներ։ Առաջին պալատական թատրոնը բացվել է 1649 թվականին Ստոկհոլմում։ Մինչև 19-րդ դարի սկիզբը այնտեղ խաղացել են կոմեդիա դել արտեի, գերմանական և մի քանի ֆրանսիական թատերախմբեր։ Առաջին մշտական ազգային բեմը եղել է Ուփսալայի Ուսանողական թատրոնը (1682-1691)։ 1737 թվականին երիտասարդ ազնվականներից և չինովնիկներից կազմված սիրողական թատերախումբն անվանվել է «Թագավորական շվեդ. բեմեր»։ 1753 թվականին այդ թատրոնը իր տեղը զիջել է ֆրանսիական և իտալական թատերախմբերին։ Գյոտեբորգում (1779), Ստոկհոլմում (1778) Գուստավ III-ի օրոք ստեղծվել են առաջին հանրամատչելի շվեդական թատրոնները։ 19-րդ դարի 70-ական թվականներին, կապված հասարակական, տնտեսական և կուլտուրական վերելքի հետ, մասնավոր և պետական թատրոնների խաղացանկ է թափանցել «նոր դրաման»։
Կինո
Շվեդիայում վավերագրական առաջին նկարահանումները իրագործել է գերմանացի կինեմատոգրաֆիստ Մ․ Սկլադանովսկին։ 1897 թվականին շվեդ Ն․ Պետերսոնը ստեղծել է մի քանի վավերագրական և խաղարկային ֆիլմեր։ Կինոնկարների կանոնավոր արտադրությունն սկսվել է 1907 թվականին։ 1910-1920-ական թվականներին շվեդական դասական կինոդպրոցը համաշխարհային կինեմատոգրաֆի վրա ունեցել է նշանակալից ազդեցություն։ 1930-ական թվականներին թողարկվել են մելոդրամաներ և կոմեդիաներ, 1940-ական թվականներին՝ ֆաշիզմը մերկացնող կինոնկարներ։ 1940-1950-ական թվականներին ստեղծվել են բանվոր դասակարգի մասին Հ․ Ֆաուստմանի ֆիլմերը։
Հայ-շվեդական առնչությունները սկիզբ են առել վաղ միջնադարից։ Շվեդիայում հայտնաբերված մի շարք հնություններ, շվեդ մասնագետների կարծիքով, Սկանդինավիա են հասել հայկական Պարտավ (Բարդա) քաղաքից (Ուտիքի նահանգ)։ Հայերի բնակեցումը Շվեդիայում տեղի է ունեցել տարերայնորեն. եկել են Ռուսաստանից, Թուրքիայից, Մերձավոր Արևելքից։ Շվեդահայ համայնքը կազմավորվել է 1970-ական թվականներին՝ Լիբանանից, Պաղեստինից, Սիրիայից, Իրանից գաղթած հայերով։ Ներկայումս հայերի թիվը Շվեդիայում շուրջ 7-8 հազար է, որից 5 հազարը բնակվում է Ստոկհոլմում և Ուփսալայում։ Հայերի թվի ստվարացմանը զուգընթաց ձևավորվել է համայնքի ազգային կյանքը։ 1974 թվականին Ստոկհոլմում հիմնվել է շվեդահայ անդրանիկ կազմակերպությունը՝ Հայ մշակութային միությունը։ Հետագայում ևս ստեղծվել են հայկական տարբեր ընկերություններ և միություններ (Ուփսալայի հայ մշակութային, Հայ-շվեդական, «Րաֆֆի», «Արարատ» և այլն)։ Գործում են երգչախմբեր, գրական խմբակներ, գեղագիտական դաստիարակության կենտրոններ։ Աշխույժ է հայ առաքելական եկեղեցու գործունեությունը։ Շվեդիայում գործող օրենքի համաձայն՝ երկրի ազգային փոքրամասնությունների, այդ թվում և հայերի երեխաներին ընձեռված է պետական դպրոցներում մայրենի լեզու սովորելու հնարավորություն։ Կան նաև մշակութային միություններին կից գործող շաբաթօրյա դպրոցներ։ 1910–1920-ական թվականներին Շվեդիայում լույս են տեսել Հայկական հարցին և Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված տասնյակ հրատարակություններ։ 2000 թվականին Շվեդիայի խորհրդարանը ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը։ Շվեդ ճանաչված կինոռեժիսոր Փ. Հոլմքվիաթը նկարահանել է «Վերադարձ դեպի Արարատ» վավերագրական կինոնկարը։
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
