პლატინა

პლატინა^[1][2] (ლათ. Platinum < ესპ. plata — „ვერცხლი“; ქიმიური სიმბოლო — ${\displaystyle {\ce {Pt}}}$) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეექვსე პერიოდის, მეათე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მერვე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, VIIIბ) ქიმიური ელემენტი. მისი ატომური ნომერია — 78, ატომური მასა — 195.08, t_დნ — 1768.3 °C, t_დუღ — 3825 °C, სიმკვრივე — 21.45 გ/სმ³. მოვერცხლისფრო-მოთეთრო ძნელდნობადი კეთილშობილი ლითონი. დაწვრილებით მისი თვისებები აღწერა ანტონიო დე ულოამ 1748 წელს (ესპანეთი).^[3] სახელის წარმოშობა უკავშირდება XVI საუკუნეში ესპანელმა კონკისკადორების მიერ კოლუმბიაში თვითნაბად ოქროსთნ ერთად მკრთალი თეთრი ლითონის აღმოჩენას, რომელიც ვერ გაადნეს^[4] და „platina del Pinto“ უწოდეს, რაც ითარგმნება როგორც „პინტოს მდინარის პატარა ვერცხლი“.^[5] გარდამავალი ლითონი შესანიშნავია კოროზიისადმი მდგრადობით, მაღალ ტემპერატურებზეც კი. პლატინა ერთ-ერთი უიშვიათესი ელემენტია დედამიწის ქერქში, ხშირად იგი გვხვდება ნიკელსა და სპილენძთან ერთად, ძირითადად სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკაში, რომელიც ამ ლითონის 80 %-ის მომწოდებელია მსოფლიო ბაზარზე.

პლატინა

78Pt

195.08

4f14 5d9 6s1

პლატინა, ₇₈Pt

ზოგადი თვისებები
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა	მოვერცხლისფრო-მოთეთრო ძნელდნობადი ლითონი
სტანდ. ატომური წონა Ar°(Pt)	195.084±0.009 195.08±0.02 (დამრგვალებული)
პლატინა პერიოდულ სისტემაში
წყალბადი ჰელიუმი ლითიუმი ბერილიუმი ბორი ნახშირბადი აზოტი ჟანგბადი ფთორი ნეონი ნატრიუმი მაგნიუმი ალუმინი სილიციუმი ფოსფორი გოგირდი ქლორი არგონი კალიუმი კალციუმი სკანდიუმი ტიტანი ვანადიუმი ქრომი მანგანუმი რკინა კობალტი ნიკელი სპილენძი თუთია გალიუმი გერმანიუმი დარიშხანი სელენი ბრომი კრიპტონი რუბიდიუმი სტრონციუმი იტრიუმი ცირკონიუმი ნიობიუმი მოლიბდენი ტექნეციუმი რუთენიუმი როდიუმი პალადიუმი ვერცხლი კადმიუმი ინდიუმი კალა სტიბიუმი ტელური იოდი ქსენონი ცეზიუმი ბარიუმი ლანთანი ცერიუმი პრაზეოდიმი ნეოდიმი პრომეთიუმი სამარიუმი ევროპიუმი გადოლინიუმი ტერბიუმი დისპროზიუმი ჰოლმიუმი ერბიუმი თულიუმი იტერბიუმი ლუტეციუმი ჰაფნიუმი ტანტალი ვოლფრამი რენიუმი ოსმიუმი ირიდიუმი პლატინა ოქრო ვერცხლისწყალი თალიუმი ტყვია ბისმუტი პოლონიუმი ასტატი რადონი ფრანციუმი რადიუმი აქტინიუმი თორიუმი პროტაქტინიუმი ურანი (ელემენტი) ნეპტუნიუმი პლუტონიუმი ამერიციუმი კიურიუმი ბერკელიუმი კალიფორნიუმი აინშტაინიუმი ფერმიუმი მენდელევიუმი ნობელიუმი ლოურენსიუმი რეზერფორდიუმი დუბნიუმი სიბორგიუმი ბორიუმი ჰასიუმი მეიტნერიუმი დარმშტადტიუმი რენტგენიუმი კოპერნიციუმი ნიჰონიუმი ფლეროვიუმი მოსკოვიუმი ლივერმორიუმი ტენესინი ოგანესონი Pd ↑ Pt ↓ Ds ირიდიუმი ← პლატინა → ოქრო
ატომური ნომერი (Z)	78
ჯგუფი	10
პერიოდი	6 პერიოდი
ბლოკი	d-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია	[Xe] 4f14 5d9 6s1
ელექტრონი გარსზე	2, 8, 18, 32, 17, 1
ელემენტის ატომის სქემა
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში	მყარი სხეული
დნობის ტემპერატურა	1768.3 °C ​(2041.4 K, ​​3214.9 °F)
დუღილის ტემპერატურა	3825 °C ​(4098 K, ​6917 °F)
სიმკვრივე (ო.ტ.)	21.45 გ/სმ3
სიმკვრივე (ლ.წ.)	19.77 გ/სმ3
დნობის კუთ. სითბო	22.17 კჯ/მოლი
აორთქ. კუთ. სითბო	510 კჯ/მოლი
მოლური თბოტევადობა	25.86 ჯ/(მოლი·K)
ნაჯერი ორთქლის წნევა P (პა) 1 10 100 1 k 10 k 100 k T (K)-ზე 2330 (2550) 2815 3143 3556 4094
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი	−3, −2, −1, 0, +1, +2, +3, +4, +5, +6
ელექტროდული პოტენციალი
ელექტრო­უარყოფითობა	პოლინგის სკალა: 2.28
იონიზაციის ენერგია	1: 870 კჯ/მოლ 2: 1791 კჯ/მოლ
ატომის რადიუსი	ემპირიული: 139 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov)	136±5 პმ
ვან-დერ-ვალსის რადიუსი	175 პმ
პლატინას სპექტრალური ზოლები
სხვა თვისებები
ბუნებაში გვხვდება	პირველადი ნუკლიდების სახით
მესრის სტრუქტურა	კუბური წახნაგცენტრირებული
ბგერის სიჩქარე	2800 m/s (ო. ტ.)
თერმული გაფართოება	8.8 µმ/(მ·K) (25 °C)
თბოგამტარობა	71.6 ვტ/(მ·K)
კუთრი წინაღობა	105 ნომ·მ (20 °C)
მაგნეტიზმი	პარამაგნეტიკი
მაგნიტური ამთვისებლობა	6996201900000000000♠+201.9×10−6 სმ3/მოლ
სიმტკიცის ზღვარი	125–240 მპა
იუნგას მოდული	168 გპა
წანაცვლების მოდული	61 გპა
დრეკადობის მოდული	230 გპა
პუასონის კოეფიციენტი	0.38
მოოსის მეთოდი	3.5
ვიკერსის მეთოდი	400–550 მპა
ბრინელის მეთოდი	300–500 მპა
CAS ნომერი	7440-06-4
ისტორია
აღმომჩენია	Antonio de Ulloa (1735)
პლატინას მთავარი იზოტოპები
იზო­ტოპი გავრცე­ლება­დობა ნახევ. დაშლა (t1/2) რადიო. დაშლა პრო­დუქტი 190Pt 0.012% 7011483000000000000♠4.83×1011 წ α 186Os 192Pt 0.782% სტაბილური 193Pt სინთ 7001500000000000000♠50 წ ε 193Ir 194Pt 32.864% სტაბილური 195Pt 33.775% სტაბილური 196Pt 25.211% სტაბილური 198Pt 7.356% სტაბილური
პლატინა ვიკისაწყობში •

პლატინას ფართო გამოყენება აქვს: მისგან ამზადებენ კატალიტურ გარდამქმნელებს, ლაბორატორიის აღჭურვილობას, ელექტრულ კონტაქტებსა და ელექტროდებს, პლატინის თერმორეზისტორებს, სტომატოლოგიური აღჭურვილობის ზოგიერთ დეტალს და საიუვილერო ნაწარმს. თავად ლითონიც, მისი კეთილშობილებიდან და იშვიათობიდან გამომდინარე, წარმოადგენს ვაჭრობის საგანს. პლატინის ზოგიერთი შენაერთი გამოიყენება ქიმიოთერაპიაში სიმსივნის ზოგიერთი სახის საწინააღმდეგოდ.^[6]

წარმოშობა

სახელწოდება პლატინა მიცემულ იქნა ესპანელი კონკისტადორების მიერ, რომლებიც XVI საუკუნის შუა ნახევარში პირველად სამხრეთ ამერიკაში (დღევანდელი კოლუმბიის ტერიტორია) შეხვდნენ ახალ მეტალს, რომელიც ფიზიკურად ჰგავდა ვერცხლს (ესპანურად plata). რაც სიტყვასიტყვით ნიშნავს „პატარა ვერცხლს“ (პალატინა ვერცხლზე ორჯერ იაფი ღირდა). ასეთი მიუღებელი (უცნაური) დასახელება აიხსნებოდა იმით, რომ პლატინა არის ერთადერთი ლითონი, რომელიც გადადნობას არ ექვემდებარებოდა. მას ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში ვერ მოუძებნეს გამოყენება და ამიტომაც მისი ფასი იყო ორჯერ იაფი ვერცხლზე.

მიღება

დედამიწის ქერქში პლატინა ძირითადად თვითნაბადი სახით გვხვდება და პლატინას მოიპოვებენ საბადოებიდან.

პლატინის წარმოება ფხვნილის სახით დაიწყო 1805 წელს ინგლისელი მეცნიერის უილიამ ჰაიდ უოლასტონის მიერ სამხრეთ ამერიკის საბადოებიდან. დღეს პლატინას იღებენ პლატინური მეტალების კონცენტრატიდან. კონცენტრატს ხსნიან სამეფო წყალში, რის შემდეგაც უმატებენ ეთანოლს და შაქრის სიროფს ჭარბი HNO3 მოსაშორებლად. ამ დროს აღდგება ირიდიუმი Ir3+ და პალადიუმი Pd2+. ხოლო შემდგომ ამონიუმის ქლორიდის დამატებით გამოყოფენ (NH4)2PtCl6. გამომშრალ ნალექს ავარვარებენ 800 - 1000 °C.

3(NH4)2[PtCl6] = 2N2 + 2NH3 + 18HCl + 3Pt

იხილეთ აგრეთვე

• კეთილშობილი ლითონები

რესურსები ინტერნეტში

• პლატინის ჯგუფის ლითონების მონაცემთა ბაზა. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-03-10. ციტირების თარიღი: 2010-09-07.
• WebElements.com — პლატინა.
• პლატინის საერთაშორისო გიდი.
• პლატინის ჯგუფის ლითონების სტატისტიკა და ინფორმაცია. აშშ-ის გეოლოგიური მიმოხილვა. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-02-16. ციტირების თარიღი: 2010-09-07.