Afrika

I Afrika dia kôntinenta manana velarana mirefy 30 415 873 km² miaraka amin' ny nosy manodidina azy, ka izy no kôntinenta fahatelo lehibe indrindra eran-tany raha isaina ho kôntinenta tokana i Amerika. 6% amin' ny velarana manontoln' ny Tany ny velarany ary 20% amin' ny velaran' ny tany maina manontolo. Voafaritry ny Ranomasina Mediteranea any avaratra, ny Lakandranon' i Suez sy ny Ranomasina Mena any avaratra-atsinanana, ny Ranomasimbe Indiana any atsinanana ary ny Ranomasimbe Atlantika any andrefana i Afrika. Mahatratra hatramin'ny 1,3 lavitrisa ny mponina ao ka mametraka an'i Afrika ho kôntinenta faharoa eran-tany aorian'i Azia ary ireo mponina ireo dia 17,2% amin'ny mponina eran-tany tamin'ny taona 2020.

Sarin-tanin' i Afrika

Mamakivaky an'i Afrika^[1] eo afovoany ny fehiben-tany ary isan-karazany ny toetany ao aminy: mafana sy mando ny faritra akaiky indrindra ny fehiben-tany, trôpikaly kosa ny any amin' ny faritra eo anelanelan' ny fehiben-tany sy ny zana-pehintany tsirairay, mafana sy maina ny manodidina ny zana-pehintany, antonony ny eny amin' ny faritra avo. Miavaka noho ny tsy fahampian' ny rotsak' orana ity kôntinenta ity. Noho ny tsy fisian' ny tahirin-dranomandry sy ny tsy fisian' ny tahirin-drano an-tendrombohitra dia tsy misy fomba hampisy fitsipika mametra voajanahary ny toetany afa-tsy ny fitambaran' ny zavamaniry (indrindra ny ala) sy ny ny ranomasina. 60 % amin' ny velaran' ilay kôntinenta ny tany karankaina, izay manankarena amin' ny lafiny tontolo iainana. Toerana faharoa misy ala mitohy eto an-tany ity kôntinenta ity: ny ala ao amin' ny sahan-dranon' i Congo izany, nefa tandindomin-doza noho ny fitrandrahana tafahoatra, ny fandripahana ala, ny fahatapatapahan' ny faritry ny ala ary ny fihenan' ny isan' ny karazan-javamananaina, vokatry ny asan' ny olombelona, ​izay ​miharatsy koa vokatry ny fiovaovan' ny toetany.

Tamin'ny taona 2020 ,ny tondro ara-toetany dia nampiseho fisondrotan' ny mari-pana aty Afrika, fisondrotan' ny haavon' ny ranomasina izay mihafaingana, ary ny zava-miseho mahery vaika eo amin' ny toetrandro sy ny toetany mitranga matetika kokoa (ohatra ny tondra-drano sy ny hain-tany ary ny fandravana vokatr' izany). Manambara ihany koa ny fandrahonan' ny fiovana mananontanona sy tsy azo ovaina amin' ny rafitra misy eto amin' ny Tany ny fihakelezana haingan' ny tahirin-dranomandry farany tao Afrika Atsinanana, izay hiempo tanteraka ato ho ato.

Heverina ho toerana nipoiran' ny olombelona voalohany i Afrika, ​​izay nisehoan' ny razamben' ny Olombelona, ​​avy eo, tamin' ny 200 000 taona lasa any ho any, ny olombelona môderina izay niely tany amin' ny faritra sisa hafa amin' ny Tany. Nisehoana fiatoana i Sahara, izay efitra mafana lehibe indrindra eran-tany, ka nitarika fivoarana ara-tantara miavaka maro teo amin' ny faritra avaratra sy atsimo amin' i Afrika. Tamin' ny vanim-potoana lasa dia nivoatra teo amoron' i ony Nily ny sivilizasiônan' i Ejipta taloha, teraka ny sivilizasiona manokan' i Afrika atsimon' i Sahara tany amin' ny faritry ny hivoka; nandray ny kolontsain' ny Fenisiana sy ny an' ny Grika ary ny an' ny Rômana i Afrika Avaratra, izay faritra morontsiraka atsimon' i Mediteranea. Nanomboka tamin' ny taona 3000 tal JK no nisehoan' ny fielezan' ny vahoaka banto tao Afrika. Fihetsehan' ny mponina tao anatin' ny dingana maromaro izany, izay amin' ny ankapobeny, avy any avaratra, manomboka amin' ny faritra be ahitra any Kamerona, mankany atsimo, hatrany amin' ny faritra atsimo amin' i Afrika, izany dia tratra tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana kristiana. Azo anazavana ny fitsinjaran' ny fiteny sy ny vahoaka ao amin' ny faritra atsimon' i Sahara ankehitriny ny fielezan' ny vahoaka banto.

Niorina taty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny fivavahana kristiana, indrindra tany amin' ny faritr' i Afrika Rômana any avaratra amin' ilay kôntinenta, ary avy eo tany Etiôpia. Tamin' ny taonjato faha-7 no niandohan' ny finoana silamo taty Afrika, izay niorina teo amin' ny morontsiraka atsinanana sy tany avaratry amin' ny tapany avaratry ny kôntinenta ka hatrany amin' ny sisiny avaratra amin' ny faritra atsimon' i Sahara. I Afrika Avaratra, niaraka amin' izay koa, dia lasa nanjakan' ny fiteny sy ny kolontsaina arabo. Taty Afrika atsimon' i Sahara, tamin' ny taonjato faha-8 ka hatramin' ny taonjato faha-17, dia nisy empira natanjaka sy nanan-karena nifandimby. Tamin' ny faramparan' io vanim-potoana io, tamin' ny taonjato faha-15, ny Pôrtogey, narahin' ny firenena eorôpeana hafa, dia nanangana fivarotana sy fividianana andevo tany amin' ny morontsiraka andrefana, ny varotra andevon' i Atlantika (atao hoe "raharaham-barotra telolafy"), izay nanampy ny varotra andevo anatiny taty Afrika sy ny fanondranana andevo mankany amin' ny Tontolo Atsinanana izay efa nanjaka teto amin' ny kôntinenta.

Ny taonjato faha-18 dia nanamarika ny fiandohan' ny famantaran-tany natan' ny Eorôpeana, narahin' ny fanjanahantany goavana tao amin' ny kôntinenta teo anelanelan' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitsahatra ny varotra andevo teo am-piandohan' ny taonjato faha-20, nefa teo ambany fahefan' ny mpanjanaka tanteraka ny ampahany be amin' i Afrika mandra-pahatongan' ny tapaky ny taonjato faha-20, izany dia mamolavola ny sisin-tany sy ny toekaren' ny firenena maro voakasik' izany mandraka ankehitriny.

Nahazo ny fahaleovantenany teo anelanelan' ny faran' ny taompolo 1950 (Tonizia, Marôka, Ganà, sns.) sy ny tapaky ny taompolo 1970 (Angôla, Môzambika, sns.) ny ankamaroan' ny firenena aty Afrika. Nahitana "demôkrasia tsy lavorary" na "fitondrana tsy refesi-mandidy” mihitsy aza i Afrika mahaleo tena ary maro ny ady mitranga. Hatramin' ny nahazoan' i Sodàna Atsimo fahaleovantena tamin' ny taona 2011 dia misy firenena 54 manana ny fiandrianany i Afrika (tsy anisan' izany ny Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika sy i Sômalilandy).

Sarin-tanin' i Afrika maneho ny sainan' ny firenena ao aminy

Ireto ny firenena ao Afrika, raha ampidirina ireo mbola tsy ankatoavin' ny firenena maro: Afrika Atsimo, Alzeria, Angôla, Benîno, Borkina Fasô, Borondy, Bôtsoana, Ejipta, Eritrea, Esoatiny (Soazilandy taloha), Etiôpia, Gabôna, Gambia, Ganà, Ginea, Ginea Bisao, Ginea Ekoatôrialy, Jibotỳ, Kamerona, Kapvera, Kenia, Kômôro, Kôtidivoara, Lesôtô, Liberia, Libia, Madagasikara, Malaoỳ, Malỳ, Maorisy, Maoritania, Marôka, Môzambika, Namibia, Nizera, Nizerià, Oganda, Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika, Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, Repoblikan' i Afrika Afovoany, Repoblikan' i Kôngô, Roanda, Saô Tôme e Prinsipe, Seisely, Senegaly, Siera Leôna, Sodàna, Sodàna Atsimo, Sômalia, Sômalilandy, Tanzania, Tôgô, Tonizia, Tsady, Zambia ary Zimbaboe.

Ny mponina aty Afrika no fatra-pitombo indrindra eto an-tany ary nihatsara ny toe-pahasalamana na dia tsy mandroso haingana raha mitaha amin' ny any amin' ny firenena an-dalam-pandrosoana hafa. Miorina amin' ny fandaminana mifototra amin' ny fianakaviana sy ny maha anisan' ny foko ny tena ny fiarahamonina aty Afrika; misy vondrom-poko manodidina ny arivo ao amin' ity kôntinenta ity, izay misy fahasam-piteny lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao, ahitana fiteny manodidina ny 2 000. Ao anatin' ny toe-javatra maha sarotra ny fitantana ny rahatraha momba ny mponina i Afrika amin' izao fotoana izao noho ity kôntinenta ity izay mbola tsy mandroso ara-toekarena na dia eo aza ny fitomboan' ny toekarena izay matanjaka nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, izay nahatonga ny fisandratan' ny saranga anelanelany, tsy dia mahavokatra, manana fidiram-bola ambony. Anisan' ny olana amin' ny fitantanana ny mponina ny tsy fananana asa, ny fahampian' ny famatsiam-bola ho an' ny fampianarana.

Ara-toekarena dia nitohy hatramin' ny Andro Taloha ny varotra ifanaovan' ny samy kôntinenta, ary tamin' ny vanim-potoan' ny empira lehibe dia ity kôntinenta ity no mpamatsy volamena ny Tandrefana sy Tatsinanana. Taty aoriana, ny fanjanahantany dia nitarika ho amin' ny fampisahanana sehatra ara-toekarena manokana ho an' ny mpanjanaka izay saika lasa tsy nitodika afa-tsy any ivelany, natokana ho an' ny fanondranana akora fanodina (mineraly sy vokatry ny fambolena) ho any amin' ny renivohitry ny firenena mpanjanaka. Satria mbola manana tahirin-tsolitany sy harena an-kibon' ny tany lehibe i Afrika dia mbola mitohy io toe-javatra io amin' izao taonjato faha-21 izao, ka vokatr' izany dia mbola mitohy koa ny fisian' ny "firenena mpampanofa" sy ny ôligarsia maro izay maka ny vola miditra izay manimba ny tombontsoan' ny mponina izay mijanona ho mahantra. Kely dia kely ny toeran' i Afrika eo amin' ny fanatontoloana ara-toekarena ankehitriny, tsy toy ny tamin' ny taonjato maro lasa. Na izany aza dia nanomboka fiovana ara-toekarena nandritra ny vanim-potoana farany ny firenena sasany noho ny toekarena lasa ahitana sehatr' asa maro samihafa sy noho ny fivoaran' ny seha-pihariana faharoa ary ny "fitomboana tsy manilika".

Tantara

Tao Afrika no nipoiran' ny karazan' olombelona homo sapiens.

Talohan' ny Tantara

Heverina ho toerana nipoiran' ny olombelona voalohany i Afrika, ​​izay nisehoan' ny razamben' ny Olombelona, ​​avy eo, tamin' ny 200 000 taona lasa any ho any, ny olombelona môderina izay niely tany amin' ny faritra sisa hafa amin' ny Tany. Nisehoana fiatoana i Sahara, izay efitra mafana lehibe indrindra eran-tany, ka nitarika fivoarana ara-tantara miavaka maro teo amin' ny faritra avaratra sy atsimo amin' i Afrika. Tamin' ny vanim-potoana lasa dia nivoatra teo amoron' i ony Nily ny sivilizasiônan' i Ejipta taloha, teraka ny sivilizasiona manokan' i Afrika atsimon' i Sahara tany amin' ny faritry ny hivoka; nandray ny kolontsain' ny Fenisiana sy ny an' ny Grika ary ny an' ny Rômana i Afrika Avaratra, izay faritra morontsiraka atsimon' i Mediteranea.

Fahaterahan' ny olombelona

Lucy, taolana Australopithecus afarensis, hita tamin' ny 24 Nôvambra 1974 tao amin' ny Lohasahan' i Awash, tao amin' ny Debok' i Afar any Etiôpia.

I Afrika no heverina ho "fandrian-jazan' ny olombelona", ​​izay nisehoan' ny voalohany olombelona ary avy eo ny hany karazana misy azy mbola velona ankehitriny: ny Homo sapiens. Nandritra ny taonjato faha-20, ny paleôantrôpôlôga dia nahita fôsily marobe sy fanorenam-ponenan' porofon' ny hôminide mpialoha lalana ny olombelona, ​​tamin' ny 7 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny karazana Sahelanthropus tchadensis (fôsily Toumaï), 6 tapitrisa taona ho an' ny Orrorin tugenensis, 4 tapitrisa taona ho an' ny fôsilin' ny Ardi an' ny karazana Ardipithecus ramidus, 3,9 hatramin' ny 3,0 tapitrisa taona ho an' ny Australopithecus afarensis, 2,3 ka hatramin' ny 1,4 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny Paranthropus boisei ary eo amin' ny 1,9 tapitrisa ka hatramin' ny 600 000 taona eo ho eo ho an' ny Homo ergaster.

Taorian' ny fivoaran' ny Homo sapiens, manodidina ny 200 000 ka hatramin' ny 100 000 taona lasa izay, i Afrika nonenana vondrona mpihaza sy mpioty indrindra . Araka ny teôria momba ny "fiaviana afrikanan' ny olombelona môderna” (Out of Africa, midika hoe "Mivoaka an' i Afrika"), ireo olombelona môderina voalohany ireo dia nandao an' i Afrika ary nipetraka teo amin' ny faritra hafa teo anelanelan' ny 80 000 sy 50 000 taona talohan' ny androntsika. Nandao an' ilay kôntinenta izy ireo tamin' ny fiampita ny Ranomasina Mena tamin’ ny alalan’ i Bab-el-Mandeb sy ny andilan-dranomasin' i Gibraltar ary ny andilan-tanin' i Suez.

Ny fifindrà-monina hafa nataion' ireo olombelona môderina ireo, ao anatin' i Afrika, dia tamin' ny vanim-potoana mitovy amin' ny voalaza etsy aloha, miaraka amin' ny soritra fiorenam-ponenana tany am-boalohany tany amin' ny faritra atsimo amin' i Afrika sy tany Afrika Avaratra ary tao Sahara.

Fivoarana ara-toetanin' i Sahara

Niovaova be ny haben' ny Sahara rehefa nandeha ny fotoana, noho ny toetry ny toetany manerantany.^[2]. Tamin' ny faran' ny fandrakofan-dranomadry ny ampahany be amin' ny kôntinenta rehetra, izay nitranga tany amin' ny 10.500-8500 tal JK dia lasa tany anirian-java-maitso sy lonaka indray i Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana,Hita ao Tassili n'Ajjer, ny sary hosodoko amin' ny zohy, nanomboka tamin' ny 10 000 tal JK, angamba izay maneho an' i Sahara lonaka sy nisy mponina betsaka.

Taty aoriana, ny hafanana sy ny fihamainan' ny toetany, manodidina ny taona 5000 tal JK, dia mahatonga an' i Sahara ho lasa maina mafana sy sarotra iainana. Nandritra ny evôlisiôna izay naharitra hatramin' ny 3900 tal JK, i Sahara dia nihanajary tany efitra noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany.

Nitranga ny fiharatsian' ny toetany, ka nihena ny rotsak' orana aty Afrika Atsinanana sy Afrika Afovoany. Nanomboka teo dia nanjaka taty Afrika Atsinanana ny hain-tany, ary nitombo hatrany nandritra ny 200 taona farany, tany Etiôpia. Nitana anjara toerana lehibe amin' ny fizarazaràna ara-jeôgrafika ny ampahany be amin' i Afrika i Sahara. Nampihena ny habetsaky ny tany azo onenana izany ary niteraka fifindra-monin' ny mponina mpamboly mankany amin' ny faritra manana toetany mafana kokoa any Afrika Andrefana sy mankany amin' ny Lohasahan' i Nily, eo ambanin' ny Katarakta Faharoa, izay nisy toeram-ponenana maharitra na somary maharitra. Io fifindra-monina io dia nahatonga ny fipoiran' ny fiarahamonina saro-drafitra sy voalamina tsara nandritra ny taonarivo faha-4 tal JK, araka ny asehon' ny toerana ao Nabta Playa. Sakana amin' ny fivezivezena avaratra-atsimo ity fahatapahana ara-toetany ity. Ny Lohasahan' i Nily no lasa lalan-tsara ifamoivoizana indrindra ary i Ejipta dia nanaraka dingam-pandrosoana miavaka amin' ny faritra hafa aty Afrika,

Famolahana ny biby hompina voalohany sy fambolena

Ny famolahana voalohahy ny biby hompina taty Afrika dia nialoha ny fambolena ary niara-nisy amin' ny kolontsaina mpihaza sy mpioty; ny omby, ohatra, dia nompina nanomboka tamin' ny taona 7500 ka hatramin' ny 6000 tal JK tany Afrika Avaratra. Aany amin' ny faritra nilô-sahariana dia biby maro no nompina, anisan' izany ny ampondra. Ny fambolena dia niseho tamin' ny alalan' ny dingana sarotra sy marolafy manodidina ny taona 6000 tal JK. Voalohany indrindra dia nisy ny fandraisan' i Ejipta ny zavamaniry avy any Azia Atsimo-Andrefana; avy eo, manodidina ny taona 2000 tal. JK, dia fambolena teratany no natao miaraka amin' ny famolahana ny ampembimbazaha, ny vary afrikana, ny iniamy ary ny ampemby mba hovolena.

Fandaminana ny toeram-ponenan' ny olona

Niorina talohan' ny vanim-potoana ara-tantara ny vondrona ara-pôlitika malaza. Ohatra, ny toerana misy an' i Nabta Playa, andrefan' ny ony Nily, any amin' ny tany efitr' i Nobia, dia nisy mponina, na tsy mitohy mandavan-taona aza, nanomboka tamin' ny taonarivo faha-9 tal JK hatramin' ny taonarivo voalohany tal JK. Ny deboka nisy azy, tamin' izany fotoana izany, dia voatondraka sy lonaka kokoa noho ny amin' izao. Io toerana io dia nahtana megalita maro izay nampiasaina amin' ny haikintana, nanomboka amin' ny taona 6000 ka hatramin' ny 6500 tal JK. Ny mponina, izay niompy, dia nampiseho mariky ny fandaminana avo lenta, mihoatra noho ny an' i Ejipta tamin' izany fotoana izany. Ohatra amin' izany ny fanorenan-trano sy zavatra hafa amin' ny vato, ambony sy ambanin' ny tany, tanàna madinika naorina araka ny drafitra vosoritra mialoha sy lavadrano lalina, afaka mitahiry rano mandritra ny taona ary ny fahalalana ara-kaikintana indrindraindrindra izay ilaina amin' ny fananganana megalita.

Fotoana fohy taty aoriana, niaraka amin' i Nabta Playa teo anelanelan' ny -3 800 sy -3 000 taona lasa izay, ny kolontsaina Nagada (vanim-potoana talohan' ny fitondra ifandimbiasan' ny tarana-mpanjaka tao Ejipta) no nisian' ny hierôglifa voalohany tao Abydos. Ny takela-tanimangan' i Abydos dia manamarina ny fisian' ny fandaminana ara-pôlitika mamorona fanjakà-mpanjaka; ireo takela-tanimanga ireo dia miresaka momba ny mpanjaka Maingoka I izay nanjaka tany amin' ny taona 3200 tal JK amin' i Ejipta manontolo, ary na dia tany ivelany aza.

Fisehoan' ny asa vy voalohany sy ny fielezan' izany

Sivilizasiôna tamin' ny Andro Taloha

Tamin'ny Andro Taloha, ireo fanjakana fanta-daza sy namela lova an-tsoratra dia ny Fanjakan' i Ejipta, ny Fanjakan' i Koso, i Meroe, ny Fanjakan' i Aksoma, i Kartajy ary i Zimbaboe Lehibe.

Faritra nilôtika sy sivilizasiôna voalohany taty atsimon' i Sahara

Ny fielezan' ny vahoaka banto

Nanomboka tamin' ny taona 3000 tal JK no nisehoan' ny fielezan' ny vahoaka banto tao Afrika. Fihetsehan' ny mponina tao anatin' ny dingana maromaro izany, izay amin' ny ankapobeny, avy any avaratra, manomboka amin' ny faritra be ahitra any Kamerona, mankany atsimo, hatrany amin' ny faritra atsimo amin' i Afrika, izany dia tratra tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana kristiana. Azo anazavana ny fitsinjaran' ny fiteny sy ny vahoaka ao amin' ny faritra atsimon' i Sahara ankehitriny ny fielezan' ny vahoaka banto.

Afrika Avaratra

Tao Ejipta no nipoiran'ny tantara an-tsoratra tao Afrika. Ny tetiandro nampiasain' ny Ejipsiana tamin'izany fotoana izany dia natao hamantarana ny fotoana nisian' ny kolontsain' ny Andron'ny Varahina sy ny Andron'ny Vy tao amin' ilay faritra. Tamin' ny taona 1567 tal. J.K. hatramin' ny taona 1080 tal. J.K. no nena nirapiratan' ny sivilizasiôna ejipsiana.

Nanangana seranam-pifanakalozana ny Fenisianina manodidina ny Ranomasina Mediteranea talohan'ny taona 1000 tal. J.K.. Nanangana an'i Kartazy (na Kartago) tamin'ny -814 izy ireo.

Any atsinanana indray dia nanangana an'i Sirena (na Kirena) ny grika tamin'ny taona -631. Na dia mitoka-monina noho ny tanimaty manodidina azy aza ilay tanàna dia tena nanan-karena ny Sirenaika (na Kirenaika, tany manodidin' i Sirena).

Nanana hery mitarika goavana tao Ejipta ny Grika tamin' izany fotoana izany. Lazaina fa i Aleksandra Lehibe no namorona an' i Aleksandria ary ny dinastia ptôlemaika ary namela antontan-taratasy mikasika an' i Etiôpia ho lova.

Na izany aza, nandresy ireo hery telon'i Afrika Avaratra ny romana: i Sirenaika, i Ejipta ary i Kartazy. Latsaka tamin'ny 146 tal. J.K. i Kartazy rehefa niady nandritry ny taonjato maro. Nitontongana fotoana kely taoriany ireo fahefana roa hafa. Tonga hatrany Nobia any Etiopia ny Rômanina mba hitady ny loharanon'i Nily, fa tsy nahomby izy ireo. Ny asa soratr' i Ptôlemeo dia nahafantarana ny halehiben' ny tontolo fantatry ny Rômana (na mivantana na amin'ny alalan'ny filazan'ny olona). Izy ireo dia miresaka momba ny Farihy Lehibe, seranam-pifanakalozana manaraka ny morontsiraky ny Ranomasimbe Indianina hatrany Rhapta any Tanzania ary koa ny ony Niger.

Namarana ny fisian' ny sivilizasiôna klasika tao Afrika Avaratra ny fanafihan' ny Vandala tamin' ny taonjato faha-5. Nanangana fanjakana iray manana an' i Kartazy ho renivohitra izy ireo tamin' ny taona 429. Lavo tamin' ny andron' ny Empira Bizantina ilay fanjakana tamin' ny taona 533.

Fampidirana ny kristianisma

Araka ny lovantsofina dia nitondra ny kristianisma tao Aleksandria (faritr' i Afrika Rômana any avaratra) tamin' ny taonjato voalohany (taona 60) i Masindahy Marka, ary lasa eveka voalohany tao, ary avy eo tany Etiôpia. Ny Fiangonan' i Jerosalema no mety nandefa misiônera tao, tamin' ny taona 200 tany ho any. Tanan' ny fiangonana mampiasa ny teny grika i Aleksandria. Tamin' ny taona 325 dia 51 no isan' ny episkôpata tao Ejipta ary niely tamin' ny teny kôpta ny Baiboly. Tamin' ny taona 400 dia Kristianina ny 90 % amin' ny mponina tao Ejipta.

Fidiran' ny fivavahana silamo

Tamin' ny taonjato faha-7 no niandohan' ny finoana silamo taty Afrika, izay niorina teo amin' ny morontsiraka atsinanana sy tany avaratry amin' ny tapany avaratry ny kôntinenta ka hatrany amin' ny sisiny avaratra amin' ny faritra atsimon' i Sahara. I Afrika Avaratra, niaraka amin' izay koa, dia lasa nanjakan' ny fiteny sy ny kolontsaina arabo.

Empira

Taonjato faha-9 hatramin'ny taonjato faha-18

Afrika talohan'ny fanjanahantany dia nanana fanjakana sy politika miisa 10.000. Anisan'izany ny fianakaviana kelin'ny mpihaza mpihaza toa ny mponina Sana any atsimon'i Afrika; vondrona lehibe kokoa sy voarafitra kokoa toy ny fivondronan'ny fianakaviamben'ny vahoaka Banto any Afrika Afovoany, Atsimo ary Atsinanana; vondrona foko voarafitra mafy ao amin'ny Tandrok'i Afrika; ireo fanjakana lehibe Saheliana; ary fanjakana sy fanjakana tsy miankina, toy ny an'ny Akana; Edo sy Ioroba ary Igbo any Afrika Andrefana; ary ireo tanàna mpivarotra amoron-tsiraka soahily aty Afrika Atsimo Atsinanana.

Tamin'ny taonjato faha-9 am.f.i., nisy andiana fanjakana tarana-mpanjaka, anisan'izany ireo fanjakana Hausa voalohany indrindra, niparitaka nanerana ny hivoka atsimon'i Sahara avy any amin'ny faritra andrefana ka hatrany Sodana afovoany. Ny natanjaka indrindra tamin’ireo fanjakana ireo dia i Ghana, Gao, ary ny Fanjakana Kanem-Bornu. Nihena i Ghana tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, saingy nandimby ny Fanjakana Mali, izay nanambatra ny ankamaroan'ny faritra andrefan'i Sodàna tamin'ny taonjato fahatelo ambin'ny folo. Nanaiky ny finoana silamo i Kanem tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo.

Tany amin’ny faritra misy ala any amin’ny morontsirak’i Afrika Andrefana, dia nitombo ny fanjakana mahaleo tena tsy nisy heriny firy avy amin’ny silamo avaratra. Ny Fanjakan'i Nri, izay nofehezin'ny Eze Nri, dia niorina tamin'ny taonjato fahasivy, ka nahatonga azy io ho iray amin'ireo fanjakana tranainy indrindra amin'ny Nizeria ankehitriny. Ny fanjakana Nri dia malaza amin'ny varahina be pitsiny, hita ao amin'ny tanànan'i Igbo-Ukwu.

Ny Fanjakan'i Ife, ara-tantara, no voalohany tamin'ireo fanjakana na fanjakana Yoruba ireo, dia nanangana governemanta teo ambany fitondran'ny mpisorona oba ('mpanjaka' na 'mpitondra' amin'ny fiteny ioroba), antsoina hoe Ooni of Ife. I Ife dia voamarika ho foibe ara-pivavahana sy ara-kolontsaina lehibe any Afrika Andrefana ary noho ny fomban-drazana tsy manam-paharoa amin'ny sary sokitra varahina. Ny modelin'ny governemanta Ife dia nalain'ny Empira Oyo, izay ny obas, antsoina hoe Alaafins of Oyo, no nifehy tanàna sy fanjakana maro hafa Yoruba sy tsy Yoruba, anisan'izany ny Fon Kingdom of Dahomey.

Ny Almoravids dia tarana-mpanjaka Berbera any Sahara izay niely tany amin'ny faritra avaratra andrefan'i Afrika sy ny saikinosy Iberiana nandritra ny taonjato faha-11. Ny Banu Hilal sy Banu Ma'qil dia fitambarana foko Bedoina Arabo avy any amin'ny Saikinosy Arabo izay nifindra monina niankandrefana namakivaky an'i Ejipta teo anelanelan'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo sy fahatelo ambin'ny folo. Ny fifindra-monin'izy ireo dia nahatonga ny fifangaroan'ny Arabo sy ny Berbera, izay nahatonga ny mponina arabo ary ny kolontsaina Arabo dia nandray ny singa ao amin'ny kolontsaina eo an-toerana, eo ambanin'ny rafitry ny finoana silamo.

Taorian'ny fisaraham-panambadiana an'i Mali, mpitarika eo an-toerana antsoina hoe Sonni Ali (1464–1492) no nanangana ny Empira Songhai tao amin'ny faritr'i Niger afovoany sy ny andrefan'i Sodàna ary nifehy ny varotra trans-Sahara. Nosamborin'i Sonni Ali i Timbuktu tamin'ny 1468 ary i Jenne tamin'ny 1473, nanangana ny fitondrany tamin'ny fidiram-bolan'ny varotra sy ny fiaraha-miasan'ny mpivarotra silamo. Ny mpandimby azy Askia Mohammad I (1493–1528) dia nanao ny finoana silamo ho fivavahana ofisialy, nanorina moske, ary nentina tany amin'ireo manam-pahaizana silamo Gao, anisan'izany i al-Maghili (d.1504), ilay mpanorina ny fomban-drazana manan-danja amin'ny vatsim-pianarana silamo afrikana soanika. Tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, ny fanjakana Hausa sasany - toa an'i Kano, Jigawa, Katsina, ary Gobir - dia nivoatra ho tanàna mimanda, manao varotra, mikarakara fiara ary manamboatra entana. Mandra-pahatongan'ny taonjato fahadimy ambin'ny folo, ireo fanjakana kely ireo dia teo amin'ny sisin'ny empira Sodàna lehibe tamin'izany fotoana izany, nanome voninahitra an'i Songhai any andrefana ary Kanem-Borno any atsinanana.

Afrika Andrefana

Haingo varahina tamin' ny taonjato faha-9 avy amin' ny Igbo-Ukwu

Ny isan' ny fitondrana an-toerana tao Afrika talohan' ny fanjanahan-tany dia heverina fa any amin' ny 10 000 any ho any. Izy ireo dia samy manana ny firafitra ara-politikany. Anisan'ny fanjakana lehibe namela lova ny Fanjakan' i Akàna, ny an' i Edo, ny an' i Iôroba ary ny an' i Igbô tao Afrika Andrefana. Ny tao Afrika Atsinanana indray dia nisy ireo fanjakana soahily teo amin' ny morontsiraka atsinanana.

Tamin' ny taonjato faha-9 dia nisy ireo fanjakana mampandova fahefana toa ny fanjakana madinika Haosà, izay nivelatra eran' ny tany rakotra bozaka ao Afrika Andrefana (avy eo amin'ny tany misy an' i Malỳ ankehitriny hatrany atsimon' i Sodàna). Misy ihany koa ireo fanjakana toa ny Fanjakan' i Ganà, ny an' i Gao, na ny Empiran' i Kanem-Bôrno. Lavo tamin' ny taonjato faha-11 i Ganà. Nandimby azy ny Empiran' i Malỳ, izay avy ao andrefan' i Sodàna ankehitriny hatrao Senegaly. Nanaiky ny finoana silamo tamin' ny taonjato faha-11 ny Kanema.

Mpiady ambony soavalin'i Bagirmi

Amin' ny faritra feno alan' i Afrika Atsinanana, dia nivoatra tany ivelan'ny faritra nielezan'ny finoana silamo ny fanjakana mahaleotena. Niorina tamin' ny taonjato faha-9 ny Fanjakan' i Nri ary anisan' ny voalohany. Izy io dia entin' i Eze Nri ary anisan'ny fanjakana antitra indrindra ao Nizeria ankehitriny. Malaza amin' ny fahaizany mandrafitra varahina izay hita ao amin' ny tanànan' i Igbo-Ukwu ny fanjakan'i Nri. Heverina fa namboarina tamin' ny taonjato faha-9 ireny zavakanto varahina ireny.

Ny Fanjakan' i Ife izay anisan'ny tanàna fanjakana iôroba voalohany, dia nanangana governemanta entin' ombiasy oba ("mpitondra" amin' ny teny iôroba) izay antsoina hoe Ooni an' i Ife. Malaza amin' ny maha-ivontoerana ara-kolontsaina sy ara-pinoana lehibe ao Afrika Andrefana sy ho an'ny sary sokitra varahina i Ife.

Nampifanarahina tamin' ny fomba fitondram-panjakan' ny Ôiô ny rafi-pitondra-mpanjakan' i Ife. Ny mpanjakany ("oba") izay antsoina hoe Alaafin an' i Ôiô dia nandrindra tanàna fanjakana maro na iôroba na tsy iôroba. Anisan' ny fanjakana tsy iôroba fehezin' ny Ôiô ny Fanjakana Fôna an' i Dahômey.

Varotra andevo

Varotra andevo tato Afrika

Taty Afrika atsimon' i Sahara, tamin' ny taonjato faha-8 ka hatramin' ny taonjato faha-17, dia nisy empira natanjaka sy nanan-karena nifandimby. Tamin' ny faramparan' io vanim-potoana io, tamin' ny taonjato faha-15, ny Pôrtogey, narahin' ny firenena eorôpeana hafa, dia nanangana fivarotana sy fividianana andevo tany amin' ny morontsiraka andrefana, ny varotra andevon' i Atlantika (atao hoe "raharaham-barotra telolafy"), izay nanampy ny varotra andevo anatiny taty Afrika sy ny fanondranana andevo mankany amin' ny Tontolo Atsinanana izay efa

Varotra andevo manerana an' i Atlantika

Efa ela no nisy ny fanandevozana tany Afrika. Teo anelanelan'ny taonjato faha-15 sy faha-19, ny varotra andevo Atlantika dia nitondra andevo 7–12 tapitrisa teo ho eo tany amin'ny Tontolo Vaovao. Ankoatra izany, Eoropeana maherin'ny 1 tapitrisa no nosamborin'ny piraty Barbary ary namidy ho andevo tany Afrika Avaratra teo anelanelan'ny taonjato faha-16 sy faha-19.

Tany Afrika Andrefana, ny fihenan'ny varotra andevo Atlantika tamin'ny taona 1820 dia niteraka fiovana ara-toekarena lehibe teo amin'ny politika teo an-toerana. Ny fihenan'ny varotra andevo tsikelikely, nateraky ny tsy fahampian'ny fangatahana andevo tany amin'ny Tontolo Vaovao, ny fampitomboana ny lalàna manohitra ny fanandevozana any Eoropa sy Amerika, ary ny fitomboan'ny fanatrehan'ny British Royal Navy any amin'ny morontsirak'i Afrika Andrefana, dia nanery ny fanjakana Afrikana hanangana toe-karena vaovao. Teo anelanelan'ny taona 1808 sy 1860, ny Squadron Britanika any Afrika Andrefana dia naka sambo andevo 1 600 teo ho eo ary nanafaka Afrikana 150 000 izay tao anatiny.

Nisy ihany koa ny fepetra noraisina tamin'ireo mpitarika Afrikana izay tsy nety nanaiky ny fifanarahana britanika handràra ny varotra, ohatra ny amin'ny "Mpanjakan'i Lagos mandrombaka", izay nesorina tamin'ny 1851. Nisy fifanarahana manohitra ny fanandevozana natao tamin'ny mpitondra Afrikana 50 mahery. Ny hery lehibe indrindra any Afrika Andrefana (ny Confederacy Asante, ny Fanjakan'i Dahomey, ary ny Empira Oyo) dia nandray fomba samihafa hifanaraka amin'ny fiovana. Asante sy Dahomey dia nifantoka tamin'ny fampivoarana ny "varotra ara-dalàna" amin'ny endriky ny menaka palmie, kakao, hazo ary volamena, mandrafitra ny fototry ny varotra fanondranana maoderina any Afrika Andrefana. Ny Empira Oyo, tsy afaka nampifanaraka, dia nirodana tamin'ny ady an-trano.

Fiandohan' ny famantaran-tany eorôpeana

Ny taonjato faha-18 dia nanamarika ny fiandohan' ny famantaran-tany natan' ny Eorôpeana, narahin' ny fanjanahantany goavana tao amin' ny kôntinenta teo anelanelan' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20.

Fanjanahantany

Nitohy hatramin’ny faran’ny Ady Lehibe II ny fitondran’ny Eorôpeanina, rehefa saika nahazo fahaleovan-tena ara-dalàna ny faritany mpanjanaka sisa tavela. Nahazo vahana ny fihetsiketsehan'ny fahaleovantena tany Afrika taorian'ny Ady Lehibe Faharoa, izay nahatonga ireo firenena matanjaka eoropeanina ho malemy. Tamin’ny 1951, dia nahazo fahaleovan-tena i Libia, zanatany italiana taloha. Tamin'ny 1956, nahazo ny fahaleovantenany tamin'i Frantsa i Tonizia sy Maraoka. Nanaraka ny taona nanaraka (Martsa 1957) i Ganà, ka lasa voalohany tamin'ireo zanatany ambanin'ny Sahara nahazo fahaleovantena. Tao anatin'ny folo taona manaraka, dia nisy onjam-panjanahana nanerana ny kaontinanta, ary niafara tamin'ny taona 1960 an'i Afrika sy ny fananganana ny Fikambanana Afrikanina tamin'ny 1963.

Ny fisian'i Pôrtogaly any ampitan-dranomasina any Afrika atsimon'i Sahara (indrindra fa any Angôla, Cape Verde, Môzambika, Ginea-Bisao, ary São Tômé sy Príncipe) dia naharitra nanomboka tamin'ny taonjato faha-16 ka hatramin'ny 1975, taorian'ny nanonganana ny fitondrana Estado Novo tamin'ny fanonganam-panjakana miaramila tao Lisbonne. Nanambara ny fahaleovantenany tamin'ny Fanjakana Mitambatra i Rhodesia tamin'ny 1965, teo ambany fitondran'i Ian Smith vitsy an'isa fotsy hoditra, saingy tsy nekena iraisam-pirenena ho fanjakana mahaleo tena (toy ny Zimbaboe) raha tsy tamin'ny 1980, rehefa nahazo fahefana ny nasionalista mainty hoditra taorian'ny ady anaty akata. Na dia iray amin'ireo firenena Afrikana voalohany nahazo ny fahaleovantena aza i Afrika Atsimo, dia nijanona teo ambany fifehezan'ny fotsy hoditra vitsy an'isa ao amin'ny firenena ny fanjakana, tamin'ny voalohany tamin'ny alàlan'ny zo hifidy ary nanomboka tamin'ny 1956 tamin'ny alàlan'ny rafitra fanavakavahana ara-poko fantatra amin'ny anarana hoe apartheid, hatramin'ny 1994.

Fanafoanana sy famaranana ny varotra andevo

Ny fanafoanana sy famaranana ny varotra andevo dia hetsika ara-tantara sy ara-politika nanomboka tany amin’ny faramparan’ny taonjato faha-18, izay nokendrena hanakatonana ny rafitra varotra olona natao andevo. Nisy fiantraikany lehibe teo amin’ny lafiny toe-karena, politika, fivavahana, ary sosialy izany, indrindra fa taty Afrika.

Ny varotra andevo taty Afrika dia iray amin'ireo rafitra ara-barotra lehibe indrindra nanamarika ny tantara afrikanina sy ny manerantrany. Nanomboka tany amin'ny taonjato fahafito ka hatramin'ny faran'ny taonjato faha19 ary tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-18 sy tany am-piandohan'ny faha-19 dia nanomboka nihamafy ny ezaka hanakatonana izany varotra izany, teo anivo'ny Afrikana, Eoropeana, sy ny mpanohitra ara-pivavahana, politika ary sosialy.

Ny fanafoanana sy famaranana ny varotra andevo taty Afrika dia dingana lehibe teo amin’ny tantaran’ny kôntinanta manontolo, izay nanomboka nihetsika nanomboka tamin’ny faran’ny taonjato faha-18 ka hatramin’ny tapaky ny faha-20.

Tamin’ny alalan’ny fanoherana anatiny nataon’ireo andevo sy foko sasany, ny fidiran’ny hetsika kristianina avy any Eoropa, ary indrindra ny fanerena ara-diplomatika sy ara-miaramila nataon’ireo fanjakana mpanjanaka toy ny Britanika sy Frantsay no nitarika tsikelikely ny fanakatonana io rafitra ara-barotra mahery vaika io. Nisongadina teo amin’izany ny fanjakana afrikana sasany tahaka an’i Radama I teto Madagasikara izay nanao fifanarahana tamin’ny Britanika hanafoanana ny fanondranana andevo, sy i Menelik II tao Etiopia izay nandrara izany tanteraka. Tao Afrika Andrefana, toy ny tany Freetown (Siera Leôna) sy Monrovia (Liberia), dia naorina tanàna ho an’ireo andevo navotsotra. Etsy an-kilany, ny varotra andevo tao amin' ny Ranomasimbe Indianina izay nampifandray an’i Afrika Atsinanana sy i Azia dia mbola nitohy hatramin’ny tapaky ny taonjato faha-19. Na dia nihena aza ny varotra andevo ivelany, dia mbola nisy endrika fanandevozana anaty tanindrazana sy rafitra miorina amin’ny fanavakavahana sy tsy fitoviana. Nanjaka ny fiantraikany lalina amin’ny lafiny ara-toekarena sy ara-tsosialy, ary mbola tsapa mandraka ankehitriny amin’ny alalan’ny fanilikilihana sy fanandevozana môderina amin’ny endriny vaovao.

Ny Global Voices dia nanasongadina fa manohy mitaky fanekena ara-tantara sy fanonerana ara-moraly ireo vondrom-piarahamonina afrikanina sasany, amin’ny alalan’ny fahatsiarovana, fananganana tranombakoka, ary fanentanana amin’ny alalan’ny kolontsaina. Misy ihany koa ny daty manokana toy ny 23 Marsa, natokan’ny UNESCO ho andro iraisam-pirenena fahatsiarovana ny varotra andevo sy ny fanafoanana azy^[3].

Fanjakazakan' ny mpanjanatany

Ny fanjakazakan’ny mpanjanatany taty Afrika dia fizotry ny fananiham-bohitra sy fanapahana nataon’ireo firenena eoropeana tamin’ny faran’ny taonjato faha-19 sy fiandohan’ny faha-20, indrindra nandritra ny vanim-potoanan’ny "fikotrohan’ny imperialisma". Nandritra ny Fivoriana tao Berlin tamin’ny 1884–1885, dia nizara an’i Afrika ho faritra sy sompitra ny hery mpanjanaka toa an’i Frantsa, Angletera, Alemaina, Belzika, Italia, ary Portogaly, tsy nanaja ny fetran-tany ara-kolontsaina sy ara-poko efa nisy teo an-toerana. Nandritra izany fanjanahantany izany dia niharan’ny faneriterena ara-politika sy ara-kolontsaina ny Afrikana: noravana ny rafitra nentim-paharazana, nampidirana ny rafitra ara-panjakana eoropeana, ary nosakanana ny fiteny sy fivavahana afrikana. Nanjary toerana fakana harena voajanahary i Afrika, ary nampiasaina ho foibe famatsiana asa mora vidy amin’ny alalan’ny fanandevozana sy ny asa an-terivozona. Nanana fiantraikany lalina teo amin’ny fiveloman’ny mponina, ny fitantanan-draharaha ary ny kolontsaina izany fanjakazakana izany. Tsy vitsy koa anefa ireo hetsika fanoherana nipoitra, toy ny an’i Samory Touré (Afrika Andrefana), ny fikomiana Maji-Maji (Tanzania), sy ny hetsiky ny Herero sy Nama (Namibia) izay niharan’ny famonoam-bahoaka. Hatramin’izao dia mbola hita taratra amin’ny rafitra ara-politika, ara-toekarena, ary ara-tsaina ny lovan'ny fanjanahantany, toy ny fanavakavahana, ny tsy fitoviana amin’ny fidiram-bola, ary ny fanjakan’ny fiteny sy fomba tandrefana. Araka ny tatitra nataon'ny Global Voices sy ny fanadihadiana nataon'ny UNESCO, dia mitohy ny adihevitra momba ny fahamarinana ara-tantara sy ny fanonerana ara-moraly amin’ny vokatry ny fanjakazakan’ny mpanjanaka, indrindra amin’ny alalan’ny fahatsiarovana sy fanitsiana ny tantara any an-tsekoly^[4].

Fizakantena ara-pôlitika sy fahaleovantena

Ny fizakantena ara-politika sy fahaleovantena taty Afrika dia vanim-potoana manan-tantara izay nanamarika ny fiafaran’ny fanjakazakan’ny mpanjanatany sy ny fananganan’ireo firenena afrikana fanjakana mahaleo tena. Nanomboka tamin’ny faramparan’ny Ady Lehibe Faharoa (1945) no nihamafy ny fitakiana fahaleovantena, noho ny antony maromaro toy ny fahalemen’ny hery mpanjanaka taorian’ny ady, ny fisondrotan’ny hetsika pan-afrikana, ary ny fandrosoan’ny ideolojia manohitra ny fanjanahantany (anticolonialisme).

Fireneny voalohany nahazo fahaleovantena tamin’ny fomba ofisialy i Libia (1951), narahan’i Ganà tamin’ny 1957 izay nahazo fankalazana manokana noho ny fitarihan’i Kwame Nkrumah sy ny antoko Convention People's Party (CPP). Taona manan-tantara ho an’i Afrika ny 1960, antsoina hoe "Taonan' i Afrika" satria firenena miisa 17 no nahazo fahaleovantena tao anatin’ny taona iray monja. Amin’ny ankapobeny, ireo firenena nisy fanjanahantany frantsay dia nahazo ny fizakantenany amin’ny alalan’ny fifanarahana adiplômatika, fa tany amin’ny firenena hafa, toy ny Alzeria (taorian’ny ady naharitra 8 taona tamin’ny Frantsa), Angôla, Mozambika, ary Zimbaboe, dia nisy ady anaty naharitra sy niteraka fatiantoka goavana.

Na dia nahazo fahaleovantena aza anefa ireo firenena afrikana ireo dia mbola sedra sy fanamby ny fananganana rafitra demôkratika matanjaka, ny toekarena tsy miankina amin’ny tandrefana, ary ny fialàna amin’ny rafi-piarahamonina sy kolontsaina navelan’ny fanjanahantany. Maro amin’ireo firenena ireo no niaina krizy politika, fanonganam-panjakana, fitondrana jadona, ary ady an-trano taorian’ny nahazoany fahaleovantena. Eo anivon’izany dia mitohy ny ezaka hanamafisana ny fizakantena tena izy, ahitana fitakiana amin’ny fahaleovantena ara-toekarena, kolontsaina, ary fanabeazana mifanaraka amin’ny soatoavina afrikana^[2][5].

Ireto ny firenena ao Afrika: Afrika Atsimo, Alzeria, Angôla, Benîno, Borkina Fasô, Borondy, Bôtsoana, Ejipta, Eritrea, Esoatiny (Soazilandy taloha), Etiôpia, Gabôna, Gambia, Ganà, Ginea, Ginea Bisao, Ginea Ekoatôrialy, Jibotỳ, Kamerona, Kapvera, Kenia, Kômôro, Kôtidivoara, Lesôtô, Liberia, Libia, Madagasikara, Malaoỳ, Malỳ, Maorisy, Maoritania, Marôka, Môzambika, Namibia, Nizera, Nizerià, Oganda, Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika, Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, Repoblikan' i Afrika Afovoany, Repoblikan' i Kôngô, Roanda, Saô Tôme e Prinsipe, Seisely, Senegaly, Siera Leôna, Sodàna, Sodàna Atsimo, Sômalia, Sômalilandy, Tanzania, Tôgô, Tonizia, Tsady, Zambia ary Zimbaboe.

Afrika ankehitriny

Fitroarana jihadista

Ny fitroarana jihadista aty Afrika dia iray amin’ireo olana ara-pilaminana sy ara-pôlitika lehibe indrindra amin’izao fotoana izao, izay miteraka fiantraikany goavana amin’ny fiainam-bahoaka, ny fizakantena ara-panjakana, ary ny toe-karena manerana ny kaontinanta. Ireo hetsika jihadista — izay mifandray amin’ny ideolojia mahery fihetsika islamika — dia nisondrotra nanomboka tamin’ny tapaky ny taona 2000, ary nihamafy tokoa taorian’ny Ady tany Atsinanana Afovoany, toy ny ady tany Siria sy Iràka.

Tany Afrika Avaratra, dia nanomboka niseho ny fipariahan’ny vondrona mitam-piadiana islamista, indrindra taorian’ny Lohataona Arabo (2011) sy ny faharavan’ny fitondran’i Kadhafi tany Libia. Ireo fitaovam-piadiana sy vondrona miaramila tsy voafehy dia niparitaka manerana ny faritra Sahel, ka nahatonga an’i Maly, Nizera, Borkina Faso, ary faritra sasany ao amin’ny Tsady sy Alzeria ho tena marefo. Ny vondrona Al-Qaida ao Maghreb Islamika, Jama’at Nusrat al-Islam wal-Muslimin (JNIM), ary Fanjakana Islamika any Sahara Lehibe (ISGS) dia anisan’ny fikambanana lehibe mitarika ireny hetsika ireny^[6].

Jeôgrafia

I Afrika jerena avy eny amin' ny habakabaka

Ny velarantany manontolon' i Afrika dia 30 415 873 km², miaraka amin' ny nosy manodidina azy, ka izy no kôntinenta faharoa lehibe indrindra. Ny 6 % amin' ny velarana manontoln' ny Tany ny velarany ary 20 % amin' ny velaran' ny tany maina manontolo. Voafaritry ny Ranomasina Mediteranea any avaratra, ny Lakandranon' i Suez sy ny Ranomasina Mena any avaratra-atsinanana, ny Ranomasimbe Indiana any atsinanana ary ny Ranomasimbe Atlantika any andrefana i Afrika. Mahatratra hatramin' ny 1,3 lavitrisa ny mponina ao ka mametraka an' i Afrika ho kôntinenta faharoa eran-tany aorian' i Azia ary ireo mponina ireo dia 17,2% amin'ny mponina eran-tany tamin'ny taona 2020.

8 000 km ny halaviran' i Cap des Aiguilles (ao Afrika Atsimo) amin' i Ras Ben Sakka (ao Tonizia), ary 7 000 km ny halaviran' i Ras Hafun (ao Sômalia) amin' ny nosin'i Cabo Verde. Ny toerana avo indrindra ao Afrika dia ny tampon' ny tendrombohitra Kilimandjaro izay manana haavo 5 895 m. I Aljeria no firenena lehibe indrindra ao Afrika ary i Nizeria no firenena be mponina indrindra.

Toetany

Sarin-tany maneho ny toetany aty Afrika

Maro samihafa ny toetany hita ao Afrika. Ny faritra avaratra sy atsimo dia manana ny toetany mediteraneanina. Toetanim-pehibe ny toetanin' i Afrika Afovoany ary toetanin-tany efitra no ananan' ny faritra akaikin' ny zana-pehintanin' ny Asorotany sy Adijady.

Mamakivaky an'i Afrika^[1] eo afovoany ny fehiben-tany ary isan-karazany ny toetany ao aminy: mafana sy mando ny faritra akaiky indrindra ny fehiben-tany, trôpikaly kosa ny any amin' ny faritra eo anelanelan' ny fehiben-tany sy ny zana-pehintany tsirairay, mafana sy maina ny manodidina ny zana-pehintany, antonony ny eny amin' ny faritra avo. Miavaka noho ny tsy fahampian' ny rotsak' orana ity kôntinenta ity. Noho ny tsy fisian' ny tahirin-dranomandry sy ny tsy fisian' ny tahirin-drano an-tendrombohitra dia tsy misy fomba hampisy fitsipika mametra voajanahary ny toetany afa-tsy ny fitambaran' ny zavamaniry (indrindra ny ala) sy ny ny ranomasina. 60 % amin' ny velaran' ilay kôntinenta ny tany karankaina, izay manankarena amin' ny lafiny tontolo iainana. Toerana faharoa misy ala mitohy eto an-tany ity kôntinenta ity: ny ala ao amin' ny sahan-dranon' i Congo izany, nefa tandindomin-doza noho ny fitrandrahana tafahoatra, ny fandripahana ala, ny fahatapatapahan' ny faritry ny ala ary ny fihenan' ny isan' ny karazan-javamananaina, vokatry ny asan' ny olombelona, ​izay ​miharatsy koa vokatry ny fiovaovan' ny toetany.

Tamin'ny taona 2020 ,ny tondro ara-toetany dia nampiseho fisondrotan' ny mari-pana aty Afrika, fisondrotan' ny haavon' ny ranomasina izay mihafaingana, ary ny zava-miseho mahery vaika eo amin' ny toetrandro sy ny toetany mitranga matetika kokoa (ohatra ny tondra-drano sy ny hain-tany ary ny fandravana vokatr' izany). Manambara ihany koa ny fandrahonan' ny fiovana mananontanona sy tsy azo ovaina amin' ny rafitra misy eto amin' ny Tany ny fihakelezana haingan' ny tahirin-dranomandry farany tao Afrika Atsinanana, izay hiempo tanteraka ato ho ato

Nahazo ny fahaleovantenany teo anelanelan' ny faran' ny taompolo 1950 (Tonizia, Marôka, Ganà, sns.) sy ny tapaky ny taompolo 1970 (Angôla, Môzambika, sns.) ny ankamaroan' ny firenena aty Afrika. Nahitana "demôkrasia tsy lavorary" na "fitondrana tsy refesi-mandidy” mihitsy aza i Afrika mahaleo tena ary maro ny ady mitranga. Hatramin' ny nahazoan' i Sodàna Atsimo fahaleovantena tamin' ny taona 2011 dia misy firenena 54 manana ny fiandrianany i Afrika (tsy anisan' izany ny Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika sy i Sômalilandy).

Toekarena

Ara-toekarena dia nitohy hatramin' ny Andro Taloha ny varotra ifanaovan' ny samy kôntinenta, ary tamin' ny vanim-potoan' ny empira lehibe dia ity kôntinenta ity no mpamatsy volamena ny Tandrefana sy Tatsinanana. Taty aoriana, ny fanjanahantany dia nitarika ho amin' ny fampisahanana sehatra ara-toekarena manokana ho an' ny mpanjanaka izay saika lasa tsy nitodika afa-tsy any ivelany, natokana ho an' ny fanondranana akora fanodina (mineraly sy vokatry ny fambolena) ho any amin' ny renivohitry ny firenena mpanjanaka. Satria mbola manana tahirin-tsolitany sy harena an-kibon' ny tany lehibe i Afrika dia mbola mitohy io toe-javatra io amin' izao taonjato faha-21 izao, ka vokatr' izany dia mbola mitohy koa ny fisian' ny "firenena mpampanofa" sy ny ôligarsia maro izay maka ny vola miditra izay manimba ny tombontsoan' ny mponina izay mijanona ho mahantra. Kely dia kely ny toeran' i Afrika eo amin' ny fanatontoloana ara-toekarena ankehitriny, tsy toy ny tamin' ny taonjato maro lasa. Na izany aza dia nanomboka fiovana ara-toekarena nandritra ny vanim-potoana farany ny firenena sasany noho ny toekarena lasa ahitana sehatr' asa maro samihafa sy noho ny fivoaran' ny seha-pihariana faharoa ary ny "fitomboana tsy manilika".

Toe-draharaha ara-barotra sy varotra iraisam-pirenena any Afrika

Ny toe-draharaha ara-barotra sy varotra iraisam-pirenena any Afrika dia miaina fiovana sy fanamby lehibe eo amin'ny sehatra ara-toekarena manerantany. Manana toerana stratejika i Afrika eo amin'ny sehatra iraisam-pirenena noho ny harena voajanahary maro, ny tsena mivelatra, ary ny toerana misy azy eo amin'ny lafiny jeôpôlitika sy toekarena. Na izany aza, mbola mandalo dingana sarotra ny kaontinanta amin'ny fitantanana ny fifanakalozana ara-barotra iraisam-pirenena noho ny antony isan-karazany toy ny tsy fahampian'ny fotodrafitrasa, ny fiovaovan'ny vidim-piainana, ny fepetra ara-politika, ary ny fiantraikan'ny hery manerantany.

Afrika dia anisan'ny tsena lehibe indrindra amin'ny famatsiana akora fototra ho an'ny firenena mandroso. Manankarena amin'ny volamena, varahina, solika, diamondra, ary vokatra fambolena toy ny kafe sy ny kakaô izy. Na dia izany aza, i Afrika dia mbola mpanafatra vokatra sy entana vita amin'ny teknolojia sy ny fitaovana elektronika amin'ny ankamaroan'ny firenena ao aminy. Izany dia mahatonga azy ho miankina amin'ny fanondranana akora sy ny fanafarana entana izay matetika manakana ny fahaleovantenan'ny toekarena^[7].

Ny African Continental Free Trade Area (AfCFTA)^[8], na ny Fifanarahana Fifanakalozana Malalaka ao Afrika, dia tetikasa lehibe mikendry ny hanamora ny varotra anatiny eo amin'ireo firenena afrikanina 55. Nanomboka tamin'ny taona 2021, mikendry ny hampitombo ny fifanakalozana anatiny izay ankehitriny mbola ambany dia ambany (manodidina ny 17% amin'ny totalin'ny varotra any Afrika) ny AfCFTA. Ity fifanarahana ity dia manome vina hamoronana tsena lehibe iray amin'ny kaontinanta, manatsara ny fanamorana ny varotra, ary mandrisika ny fampiasam-bola anatiny^[9].

Ny ady, korontana ara-politika, ary ny tsy fitovian-kevitra eo amin'ny governemanta dia mampihena ny fahatokisan'ny mpampiasa vola sy ny mpiara-miombon'antoka iraisam-pirenena. Ny fepetra takiana amin'ny fanafarana sy fanondranana, toy ny hetra ambony sy ny burokrasia, dia manampy trotraka amin'ny olana amin'ny varotra^[10].

Ny Vondrona Eoropeana, Sina, Etazonia, ary firenena hafa dia manana fifandraisana ara-barotra sy fampiasam-bola lehibe amin'i Afrika. Ohatra, ny Vondrona Eoropeana dia manana tetikasa toy ny Global Gateway Strategy^[11] izay mikendry ny hanatsara ny fotodrafitrasa sy ny varotra eo amin'i Afrika sy Eoropa. Shina indray dia mandray anjara mavitrika amin'ny fananganana lalamby, tetezana, sy fotodrafitrasa amin'ny firenena maro ao Afrika, manamora ny fitaterana entana sy ny fifandraisana ara-toekarena.

Ny varotra iraisam-pirenena dia mitondra tombontsoa sy voka-dratsy ho an'i Afrika. Amin'ny lafiny iray, manampy amin'ny fitomboan'ny harin-karena, fanomezana asa, ary fampitomboana ny vola miditra avy amin'ny fanondranana vokatra izy io. Etsy ankilany, ny fianteherana be loatra amin'ny fanondranana akora tsy voaova dia mahatonga ny toekarena ho marefo amin'ny fiovaovan'ny tsena iraisam-pirenena sy ny vidin-javatra. Ny fanamafisana ny tsena anatiny amin'ny alalan'ny AfCFTA, ny fanatsarana ny fotodrafitrasa, ary ny fampiroboroboana ny fanavaozana ara-teknolojia no lakilen'ny fanatsarana ny varotra any Afrika^[12]. Miara-miasa amin'ny mpiara-miombon'antoka iraisam-pirenena, i Afrika dia manantena ny hanangana rafitra ara-barotra matanjaka sy mahomby kokoa, izay hanampy amin'ny fanatsarana ny fari-piainan'ny mponina sy ny fampandrosoana maharitra^[13].

Fampandrosoana ara-toekarena sy ny fahantrana

Ao anatin' ny toe-javatra maha sarotra ny fitantana ny rahatraha momba ny mponina i Afrika amin' izao fotoana izao noho ity kôntinenta ity izay mbola tsy mandroso ara-toekarena na dia eo aza ny fitomboan' ny toekarena izay matanjaka nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, izay nahatonga ny fisandratan' ny saranga anelanelany, tsy dia mahavokatra, manana fidiram-bola ambony. Anisan' ny olana amin' ny fitantanana ny mponina ny tsy fananana asa, ny fahampian' ny famatsiam-bola ho an' ny fampianarana.

Na dia manana harena voajanahary be dia be aza izy, dia mijanona ho kaontinanta mahantra indrindra sy tsy mandroso indrindra eran-tany i Afrika (ankoatra ny Antarktika), vokatry ny antony isan-karazany izay mety ahitana governemanta mpanao kolikoly izay matetika nanitsakitsaka ny zon'olombelona, ​​tsy nahomby ny drafitra afovoany, avo lenta ny tsy mahay mamaky teny sy manoratra, ambany fiheveran-tena, tsy fahampian'ny fidirana amin'ny renivohitra vahiny, lova navelan'ny fanjanahan-tany sy fifandonana ara-tafika, ny ady amin'ny ady sy ny ady^[14]. (manomboka amin'ny ady anaty akata ka hatramin'ny fandripahana).Ny totalin'ny harin-karena faobe dia mijanona ao ambadiky ny an'i Etazonia, Sina, Japona, Alemaina, Royaume-Uni, India ary Frantsa. Araka ny tatitry ny Firenena Mikambana momba ny Fampandrosoana ny Olombelona tamin'ny 2003, ny firenena 24 ambany laharana (faha-151 ka hatramin'ny faha-175) dia Afrikana avokoa.

Ny fahantrana, ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra, ny tsy fahampian-tsakafo, ny tsy fahampian'ny rano sy ny fidiovana ary ny tsy fahasalamana dia misy fiantraikany amin'ny ampahany betsaka amin'ny mponina ao amin'ny kôntinanta Afrikana. Tamin'ny volana aogositra 2008, ny Banky Iraisam-pirenena dia nanambara ny tombantomban'ny fahantrana maneran-tany nohavaozina mifototra amin'ny taham-pahantrana iraisam-pirenena vaovao 1,25 dolara isan'andro (mifanohitra amin'ny fandrefesana teo aloha $1,00). Ny 81 isan-jaton'ny mponina any amin'ny faritra atsimon'i Sahara dia miaina amin'ny latsaky ny $2,50 (PPP) isan'andro tamin'ny taona 2005, raha oharina amin'ny 86% ho an'i India.

I Afrika atsimon'i Sahara no faritra faran'izay kely indrindra eran-tany amin'ny fampihenana ny fahantrana ($1,25 isan'andro); eo ho eo amin'ny 50% amin'ny mponina miaina anaty fahantrana tamin'ny 1981 (200 tapitrisa olona), tarehimarika izay niakatra ho 58% tamin'ny 1996 talohan'ny nihena ho 50% tamin'ny 2005 (380 tapitrisa olona). Ny salan'isa mahantra any Afrika atsimon'i Sahara dia tombanana ho 70 cents isan'andro, ary mahantra kokoa tamin'ny 2003 noho ny tamin'ny 1973, manondro ny fitomboan'ny fahantrana any amin'ny faritra sasany. Ny sasany amin'izany dia voalaza fa tsy nahomby tamin'ny fandaharan'asa fanalalahana ara-toekarena notarihan'ny orinasa vahiny sy ny governemanta, saingy ny fanadihadiana hafa dia nanonona ny politikan'ny governemanta ao an-toerana mihoatra noho ny antony ivelany.

Tandindomin-doza indray i Afrika ankehitriny, indrindra any amin’ireo firenena afrikanina atsimon’i Sahara. Ny olan'ny trosa farany tamin'ny taona 2005 dia voavaha tamin'ny fanampian'ny rafitra firenena mahantra be trosa (HIPC)^[15]. Ny HIPC dia niteraka fiantraikany tsara sy ratsy amin'ny toe-karena any Afrika. Folo taona teo ho eo taorian’ny nivoahan’ny krizin’ny trosa tany Afrika atsimon’i Sahara tamin’ny 2005, dia nitrosa indray i Zambia. Antony kely dia noho ny fitotongan’ny vidin’ny varahina tamin’ny taona 2011, fa ny tena lehibe dia ny hoe lany na nopotehin’ny sangany ny volabe nindramina tao Zambia.

Ny firenena afrikanina maro, indrindra any amin’ny faritra atsimon’i Sahara, dia nandalo krizy ara-bola goavana noho ny trosa ivelany be loatra tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-21. Ho setrin’izany, natsangana ny Heavily Indebted Poor Countries Initiative (HIPC) tamin’ny taona 1996, izay programa iraisam-pirenena hanamaivanana ny trosa sy hanampiana ireo firenena mahantra be trosa hanatsara ny toe-karena sy hanome fahafahana azy ireo hametraka fotodrafitrasa maharitra^[16].

Tamin’ny taona 2005, firenena maro tao Afrika atsimon’i Sahara no nahazo fanamaivanana trosa tamin’ny alalan’ity rafitra ity, ka nahafahany nisafidy làlana vaovao ara-toekarena. Na izany aza, firenena sasany, toa an' i Zambia, dia nitrosa indray fony taty aoriana, noho ny antony maro toy ny fianjeran’ny vidin’ny varahina sy ny fitantanana ara-bola tsy mahomby.

Na dia nahazo fanamaivanana trosa be tamin’ny alalan’ny rafitra HIPC^[17] ireo firenena afrikanina mahantra tany aloha, dia mbola mitohy ny olana ara-bola amin’ny ankamaroan’ny firenena atsimon’i Sahara. Maro amin’izy ireo no mitrosa indray noho ny antony maro toy ny fidinan’ny vidin’ny entana fototra, ny fiantraikan’ny valanaretina COVID-19, ary ny fihenan’ny fidiram-bola avy amin’ny fanondranana.

Ity toe-draharaha ity dia mampitandrina fa mbola ilaina ny fandaminana maharitra sy ny fitantanana hentitra ny vola sy ny trosa ho an’ireo firenena Afrikana mba hialana amin’ny fikorontanana ara-toekarena lehibe kokoa amin’ny ho avy.Nanomboka tamin'ny 1995 ka hatramin'ny 2005, nitombo ny tahan'ny fitomboana ara-toekarena ao Afrika, izay 5% amin'ny antsalany tamin'ny 2005. Ny firenena sasany dia mbola nitombo ny tahan'ny fitomboana, indrindra fa i Angola, Sodana ary Ginea Ekoatorialy, izay vao haingana no nanomboka nanangona ny tahirin-tsolikany na nanitatra ny fahafahany fitrandrahana solika.Tao anatin'ny fanadihadiana navoaka vao haingana mifototra amin'ny angon-drakitra World Values ​​Survey, ilay mpahay siansa ara-politika Aotrisiana Arno Tausch dia nanamafy fa firenena Afrikana maro, indrindra fa i Gana, no miasa tsara amin'ny ambaratonga fanohanana faobe ho an'ny demokrasia sy ny toekaren'ny tsena.

Ny fampitahana ny soatoavina maneran-tany nataon'i Tausch mifototra amin'ny World Values ​​Survey dia nahazo ireto mizana famakafakana ireto:

1. Ny fiaraha-monina tsy misy herisetra sy manara-dalàna;
2. Hetsika demôkrasia;
3. Toetran'ny tsy fanaovana herisetra manokana;
4. Fitokisana amin'ny andrim-panjakana;
5. Fahasambarana, fahasalamana tsara;
6. Tsy misy fizarazarana ara-pinoana fototra;
7. Mandray anjara amin'ny politika ara-barotra

Ny fiparitahan'ny zava-bitan'ny firenena afrikanina miaraka amin'ny angon-drakitra feno, hoy i Tausch namarana ny "tena mahagaga". Raha tokony hanantena manokana ny amin'ny fivoaran'ny demokrasia ho avy sy ny toekaren'ny tsena ao Gana ny iray, ny lahatsoratra dia manolotra fironana pesimistika ho an'i Ejipta sy Alzeria, ary indrindra ho an'ny toekarena lehibe indrindra ao Afrika, Afrika Atsimo. Ny tsy fitovian'ny olombelona avo lenta, araka ny fandrefesana ny Tondron'ny Tatitry ny Fampandrosoana ny maha-olombelona an'ny Pnud momba ny tsy fitovian'ny olombelona, ​​dia manimba ny fampandrosoana ny fiarovana ny olombelona. Manamafy ihany koa i Tausch fa hita taratra amin'ny fivoaran'ny fiarahamonim-pirenena ny fanantenana vao haingana, mifanaraka amin'ny angon-drakitra ara-toekarena sy zon'olombelona, ​​mipoitra avy any Afrika.

Ny kontinanta dia heverina fa mitazona ny 90% amin'ny kobalta eran-tany, 90% amin'ny platinina, 50% amin'ny volamenany, 98% amin'ny krôma, 70% amin'ny tantalite, 64% amin'ny manganezy ary ny ampahatelon'ny oranioma. Ny Repoblika Demôkratikan' i Kongo (DRC) dia manana 70%-n'ny coltan manerantany, mineraly ampiasaina amin'ny famokarana capacitor tantalum ho an'ny fitaovana elektronika toy ny finday. Ny RDC koa dia manana 30% mahery amin'ny tahiry diamondra maneran-tany. Ginea no mpanondrana baoksita lehibe indrindra eran-tany. Satria ny fitomboana any Afrika dia notarihan'ny serivisy fa tsy ny famokarana na ny fambolena, dia fitomboana tsy misy asa izany ary tsy misy fampihenana ny haavon'ny fahantrana. Raha ny marina, ny krizy ara-tsakafo tamin'ny taona 2008, izay nitranga taorian'ny krizy ara-bola maneran-tany, dia nanosika olona 100 tapitrisa ho ao anatin'ny tsy fanjarian-tsakafo.

Tao anatin'ny taona vitsivitsy izay, i Sina dia nanangana fifandraisana matanjaka kokoa amin'ireo firenena Afrikana ary mpiara-miombon'antoka ara-barotra lehibe indrindra any Afrika. Tamin'ny 2007, nampiasa vola 1 lavitrisa dolara amerikana ny orinasa sinoa tany Afrika.[157]

Nasehon'ny fanadihadiana nataon'ny Oniversiten'i Harvard notarihan'ny profesora Calestous Juma fa afaka mamahana ny tenany i Afrika amin'ny alalan'ny fifindrana avy amin'ny mpanafatra mankany amin'ny fizakan-tena. "Eo amin'ny sampanan-dalana ny fambolena afrikanina; tonga amin'ny faran'ny taonjato iray isika amin'ny politika izay nankasitraka ny fanondranana akora sy fanafarana sakafo an'i Afrika. Nanomboka nifantoka tamin'ny fanavaozana ara-pambolena i Afrika ho maotera vaovao ho an'ny varotra sy ny fanambinana isam-paritra.

Herinaratra

Ny loharanon-jiro lehibe dia ny herin'ny rano, izay manampy betsaka amin'ny fahafahan'ny angovo napetraka amin'izao fotoana izao. Ny tohodranon'i Kainji dia loharanom-pamokarana herinaratra mamokatra herinaratra ho an'ny tanàn-dehibe rehetra ao Nizeria sy ny firenena manodidina azy, Nigera. Noho izany, ny fampiasam-bola mitohy tao anatin'ny folo taona farany, izay nampitombo ny habetsaky ny herinaratra azo.

Nandritra ny taona 2013, nitatitra ny Global Voices momba ny tetikasa goavana hitrandrahana angovo avy amin'ny rivotra any Cap-Vert. Ireo fitaovana famokarana any amin'ireo nosy efatra dia mety ho afaka hamokatra ny fatran'ny herinaratra be indrindra azo avy amin'ny rivotra, izay mifanahantsahana amin'ny haben'ilay firenena. Manazava ny maha-zava-dehibe ny angovo avy amin'ny rivotra ho an'io firenena io i Juan Cole, izay milaza fa ny herinaratra vokatra avy amin'ny rivotra dia moramora kokoa noho ireo loharanon'angovo efa nampiasaina hatramin'izao manerana ireo nosy rehetra^[2][18].

Miaraka amin'ny fanjifàna miha-mitombo ao Bénin, ny tsy fahampian'ny fampiasàna vola amin'ny sehatra angovo, manampy trotraka azy ny fahaverezana eny am-pitaterana sy fitsinjaràna azy, dia tena antom-pisian'ny fampifandimbiasana ny fanapahan-jiro amin'izao fotoana izao. Léomick Sinsin, bilaogera ao Benino, no manoritsoritra ireo tombontsoa azo avy amin'ny angovo entin'ny masoandro ho an'ny fireneny^[2][19].

Misy ihany koa ny fanadihadiana momba ny Ambatolampy Solar Power Station, izay ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny masoandro ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manana herin'aratra 40 MW ary mifandray amin'ny tambajotran-jiro nasionaly amin'ny alalan'ny JIRAMA, ny orinasa mpamatsy herinaratra ao amin'ny firenena. Natsangana tamin'ny taona 2018 ary niitatra tamin'ny taona 2022, ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao Madagasikara.

Ankoatra izany, ny Volobe Hydroelectric Power Station dia ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny rano eto Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao amin'ny faritra, ary manampy amin'ny tanjon'ny firenena amin'ny 70% ny famatsiana herinaratra amin'ny 2030^[20].

Fotodrafitrasa

Ny tsy fahampian'ny lalana tsara, seranan-tsambo, ary ny tambajotra herinaratra dia mitarika amin'ny fitomboan'ny vidin'ny fitaterana sy ny tsy fahafahan'ny entana mivezivezy amin'ny fomba mahomby. Ohatra, any amin'ny faritra sasany, dia mihoatra ny 30%-40% ny fotoana lany amin'ny fanaterana vokatra noho ny olana amin'ny fotodrafitrasa^[2].

Sarotra ny fampandrosoana sy ny fitantanana ny rano any Afrika noho ny hamaroan'ny loharanon-drano miampita sisintany (renirano, farihy ary lakandrano). Manodidina ny 75%-n'ny Afrika atsimon'i Sahara dia tafiditra ao anatin'ny faritra 53 iraisam-pirenena amin'ny fari-dranomasin'ny renirano izay mamakivaky sisintany maro. Io teritery manokana io dia azo avadika ho fahafahana ihany koa raha ampiasaina amin'ny fampivoarana ny loharanon-dranon'ny faritra ny mety hisian'ny fiaraha-miasa miampita sisintany. Ny famakafakana isan-karazany momba ny Reniranon'i Zambezi, ohatra, dia mampiseho fa ny fiaraha-miasa amin'ny ripaka dia mety hitarika amin'ny fitomboana 23% amin'ny famokarana angovo azo antoka raha tsy misy fampiasam-bola fanampiny. Misy rafitra andrim-panjakana sy ara-dalàna maro ho an'ny fiaraha-miasa miampita sisintany, toy ny Manampahefana amin'ny Reniranon'i Zambezi, ny Protocole Southern African Development Community (SADC), Manampahefana amin'ny Reniranon'i Volta ary ny Vaomieran'ny Reniranon'i Nily. Na izany aza, ilaina ny ezaka fanampiny mba hampivelatra bebe kokoa ny finiavana ara-politika, ary koa ny fahaiza-manao ara-bola sy ny rafitra andrim-panjakana ilaina amin'ny hetsika fiaraha-miasa multilateral izay mandresy lahatra ary ny vahaolana tsara indrindra ho an'ny renirano rehetra.

Afrika dia mbola miatrika olana lehibe amin’ny fotodrafitrasa isan-karazany, manomboka amin’ny sehatry ny herinaratra sy angovo^[21], ny fitaterana, ary ny fifandraisana. Maro amin'ireo firenena no mbola miantehitra amin'ny loharano angovo nentim-paharazana na tsy ampy ny famatsiana herinaratra, izay miteraka fahatapahan-jiro matetika sy fanakorontanana amin’ny fiainana andavanandro. Ankoatra izany, dia misy ezaka mitohy hampitombo ny famokarana herinaratra avy amin’ny angovo azo havaozina toy ny angovo avy amin’ny masoandro, rivotra, ary rano mba hahafahana manatsara ny fahafahana mamokatra sy mizara herinaratra amin’ny fomba maharitra sy ara-tontolo iainana.

Ny fotodrafitrasa amin’ny fitaterana koa dia mila fanavaozana sy fanitarana, satria any amin’ny faritra maro, toy ny eto Madagasikara, dia mbola antitra sy tsy mahafa-po ny lalana, seranam-piaramanidina, ary ny fiara fitateram-bahoaka, izay miteraka olana amin’ny fifindran’ny olona sy ny entana. Ny fampiasam-bola amin’ny fanavaozana ireo fotodrafitrasa ireo dia ilaina ho an'ny fampandrosoana ara-toekarena sy ny fanatsarana ny fari-piainan’ny mponina.

Pôlitika

Sarin-tanin' i Afrika maneho ny sainan' ny firenena ao aminy

Ny Vondrona Afrikanina (African Union) dia fikambanana kaontinanta ahitana firenena mpikambana 55. Niorina ny sendikà, ka i Addis Abeba any Etiopia, no foibeny, tamin’ny 26 Jona 2001. Niorina tamin’ny fomba ofisialy ny sendika ny 9 Jolay 2002 ho mpandimby ny Organisation of African Unity (OAU). Tamin'ny Jolay 2004, ny Parlemanta Pan-Afrika an'ny Vondrona Afrikana (PAP) dia nafindra tany Midrand, any Afrika Atsimo, saingy nijanona tao Addis Abeba ny Vaomiera Afrikana momba ny Zon'olombelona sy ny Vahoaka. Ny Vondrona Afrikanina, tsy tokony hafangaro amin'ny Vaomieran'ny UA, dia noforonin'ny Lalàna Constitutive an'ny Vondrona Afrikana, izay mikendry ny hanova ny Vondrona ara-toekarena Afrikana, fiarahamonim-pirenena federasiona, ho fanjakana eo ambanin'ny fifanarahana iraisam-pirenena. Ny Vondrona Afrikanina dia manana governemanta parlemantera, fantatra amin'ny anarana hoe Governemantan'ny Vondrona Afrikana, ahitana sampana mpanao lalàna, fitsarana ary mpanatanteraka. Ny filohan’ny Vondrona Afrikanina sady Filoham-pirenena, izay filohan’ny Parlemanta Pan-Afrikana ihany koa no mitarika izany. Lasa Filohan'ny AU ny olona iray rehefa voafidy ho ao amin'ny PAP, ary avy eo dia mahazo fanohanana maro an'isa ao amin'ny PAP. Ny fahefana sy ny fahefan'ny Filohan'ny Parlemanta Afrikana dia avy amin'ny Lalàna momba ny Lalàm-panorenana sy ny Protocole an'ny Parlemanta Pan-Afrikana, ary koa ny fandovana ny fahefan'ny filoham-pirenena voafaritry ny fifanarahana Afrikana sy ny fifanarahana iraisam-pirenena, anisan'izany ireo izay miandraikitra ny Sekretera jeneralin'ny Sekretera jeneralin'ny OAU (Komity AU) ho an'ny PAP. Ny governemantan'ny AU dia ahitana ny sendika rehetra, ny faritra, ny fanjakana ary ny kaominina, ary koa ny andrim-panjakana an-jatony, izay miara-mitantana ny raharahan'ny andrim-panjakana isan'andro.

Mbola mitohy ny fanitsakitsahana ny zon'olombelona any amin'ny faritra maro any Afrika, matetika eo ambany fanaraha-mason'ny fanjakana. Ny ankamaroan'ny fanitsakitsahana toy izany dia mitranga noho ny antony ara-politika, matetika vokatry ny ady an-trano. Ireo firenena izay nahitana fanitsakitsahana ny zon'olombelona lehibe tato ho ato dia ny Repoblika Demaokratikan'i Congo, Sierra Leone, Liberia, Soudan, Zimbaboe ary Côte d'Ivoire.

Ady sisintany

Nanao ezaka lehibe ireo firenena afrikanina mba hanajana ny sisintany iraisam-pirenena ho tsy voahitsakitsaka hatry ny ela. Ohatra, ny Organisation of African Unity (OAU), izay niorina tamin'ny 1963 ary nosoloin'ny Vondrona Afrikana tamin'ny 2002, dia nametraka ny fanajana ny fahamendrehan'ny faritra misy ny firenena tsirairay ho iray amin'ireo foto-kevitra ao amin'ny Satan'ny OAU. Raha ampitahaina amin'ny fiforonan'ireo firenena eoropeanina, dia vitsy ny fifandirana iraisam-pirenena ho an'ny Afrika noho ny fanovana ny sisintany, ary tsy misy azo antoka ny fiforonan'ny firenena ary tsy misy ny fifandirana amin'ny firenena sasany izay tsy misy hafa. Na izany aza, ny ady iraisam-pirenena dia nilalao tamin'ny fanohanana ny tafika proxy na ny fihetsiketsehana mpikomy. Firenena maro no niaina ady an-trano: anisan'izany i Roanda, Sodàna, Angola, Sierra Leone, Congo, Liberia, Etiopia ary Somalia.

Ny fanafahana nasionaly koa dia matetika nandray ny toetra marksista, Marxista-Leninista, na Maoista amin'ny teny fahalalana, izay nanangana ny fahaleovantenan'ny firenena Afrikana tamin'ny teny marxian. Ohatra amin'ny faran'ny faran'ny herinandro dia mety hitranga amin'ny hetsika manohitra ny Sendikan'ny Kamerona manohitra ny fanjanahantany, ny fikomiana Marxista-Leninista, narahin'ny hetsika mitovy amin'izany Kongo (ny Fikomiana Simba). Nandray anjara tamin'ity farany i Che Guevara, ary nihevitra tamin'ny 1967 fa tsy vonona amin'ny revolisiona any Afrika. Na dia teo aza izany, tany Zanzibar talohan'ny sy tao amin'ny endrika firaisan-kina tamin'i Tanzania, dia nisy ny sosialisma. Tany Sodana teo ambany fitondran'i Gaafar Nimeiry, tany Somalia nofehezin'i Siad Barre, tany Etiopia teo ambany'ny Dergue sy Mengistu Haile Mariam, tany Congo Brazzaville teo ambany fitantanan-draharaha isan-karazany nanomboka tamin'ny taona 1960, anisan'izany ny an'i Denis Sassou-Nguessou ambany, Ke Ben'ny fitondran-tena ambany. teo ambany fitondran'i France-Albert Renéssambique, taloha'ny Angola, Mozambika19 sy ny any Portiogaly. Ny revolisiona, ny Marxisme-Leninisma dia lamaody. Na dia taona 1990 aza, dia misy ohatra vitsivitsy momba ny Marxisma Miaramila, toy ny milisy naorin'i Ernest Wamba-dia-Wamba tany Congo Atsinanana tamin'ny taona 1990.

Jeôpôlitika sy fizaràm-paritra aty Afrika

Ny faritra aty Afrika araka ny famaritan' ny Firenena Mikambana

Ny firenena mivelatra indrindra any Afrika dia ny Sodàna manana velarana 2,50 tapitrisa km². Ary ny firenena kely indrindra dia ny tambanosin' i Seisela izay 1 300 km any avaratr' i Madagasikara.

Ao anatin’ny toe-draharaha manerantany ankehitriny, i Afrika dia miditra amin’ny vanim-potoanan’ny fifaninanana ara-jeôpôlitika sy ara-toekarena vaovao. Raha mitana andraikitra lehibe i Nizeria sy Afrika Atsimo amin’ny GDP an’ny faritra, dia misongadina koa ny fahavononan’ny Vondrona Eoropeana hanitatra ny fidirany amin’ny alalan’ny Global Gateway Strategy, izay mamatsy vola an’arivony tapitrisa dolara ho an’ny fotodrafitrasa sy angovo maitso. Mandritra izany fotoana izany, miseho ho manan-danja kokoa amin’ny ho avin’ny kaontinanta ny tanora Afrikana — indrindra amin’ny resaka asa, fahaiza-manao dizitaly, ary fifindra-monina. Ao anatin’ny fiezahana hampihena ny elanelana amin’ny fidirana amin’ny aterineto, hita fa mbola lafo be ny vidin’izany any amin’ny ankamaroan’ny firenena, manakana ny firoboroboan’ny toekarena dizitaly. Etsy ankilany, mitombo haingana ny sehatra ara-javakanto sy lalao virtoaly, ary manomboka mahazo vahana ihany koa ny tolona amin’ny fahaleovantena ara-dizitaly sy angon-drakitra, izay ahitana an’i Afrika miady amin’ny fanjakazakan’ireo goavan’ny teknolojia. Manamarika izany rehetra izany fa anaty fiovana lalina ara-toekarena sy ara-politika i Afrika, ka miseho ho sehatra ifanenan’ny hery maneran-tany.^[2]

Azo tsinjaraina amin' ny faritra dimy ny firenena aty Afrika. Misy firenena sasany izay voasokajy anaty faritra roa na telo.

Afrika Avaratra

I Afrika Avaratra dia ny tapany avaratr' i Afrika izay mamondrona ny firenena manana morontsiraka amin'ny ranomasina Mediteranea. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Avaratra: i Ejipta, i Libia, i Tonizia, i Aljeria, i Marôka, i Sahara Andrefana ary i Maoritania.

Afrika Andrefana

I Afrika Andrefana dia faritra ao Afrika izay mahafaoka ny ampahany andrefana amin' i Afrika atsimon'i Sahara. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Andrefana: I Benîno, i Borkina Fasô, i Kapvera, i Kôtidivoara, i Gambia, i Ganà, i Ginea, i Ginea Bisao, i Liberia, i Maly, i Maoritania, i Nizera, i Nizerià, i Senegaly, i Siera Leôna ary i Tôgô.

Afrika Atsinanana

I Afrika Atsinanana dia mahafaoka firenana afrikana maromaro ao amin'ny tapany atsinanan' i Afrika, izay matetika manondro ireo firenena ao amin' ny Lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena sy fanjakana heverina fa isan'i Afrika Atsinanana: i Eritrea, i Etiôpia, i Jiboty, i Somalia, i Sodàna Atsimo, i Kenia, i Oganda, i Tanzania, i Roanda, i Borondy, i Seisely, i Kômôro sy i Maiôty, i Maorisy, La Réunion, i Madagasikara, i Malaoy ary i Môzambika.

Faritra Atsimo ao Afrika

Ny Faritra Atsimo ao Afrika dia ny tapan' i Afrika ao atsimo izay fitambaran' ny firenana sy tany ao atsimon' ny alam-pehibe afrikana. Ireto avy ny firenena heverina fa ao amin' ny Faritra atsimo ao Afrika: i Afrika Atsimo, i Angôla, i Bôtsoana, i Kômôro, i Esoatiny (na Soazilandy teo aloha), i Lezôtô, i Madagasikara, i Malaoy, i Maorisy, i Môzambika, i Namibia, i Zambia, ary i Zimbaboe.

Afrika Afovoany

I Afrika Afovoany dia ahitana ny tapany atsimon' i Sahara sy ny tapany atsinanan' ny Ampinga andrefana afrikana ary ny lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Afovoany: i Angôla, i Kamerona, i Gabôna, i Ginea Ekoatôrialy, ny Repoblikan' i Afrika Afovoany, ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, ny Repoblikan' i Kôngô, i Saô Tôme e Prinsipe, i Tsady, i Malaoy, i Zambia, i Zimbaboe, i Borondy ary i Roanda.

Vahoaka sy kolontsaina

Ny mponina aty Afrika no fatra-pitombo indrindra eto an-tany ary nihatsara ny toe-pahasalamana na dia tsy mandroso haingana raha mitaha amin' ny any amin' ny firenena an-dalam-pandrosoana hafa. Miorina amin' ny fandaminana mifototra amin' ny fianakaviana sy ny maha anisan' ny foko ny tena ny fiarahamonina aty Afrika; misy vondrom-poko manodidina ny arivo ao amin' ity kôntinenta ity, izay misy fahasam-piteny lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao, ahitana fiteny manodidina ny 2 000.

Fiteny

Fianakaviam-piteny aty Afrika

Ny fitenin' ny mponin' i Afrika dia tombanana ho 2 000 any ho any, izay ampiasain' ny olona miisa iray lavitrisa any ho any, nefa ny fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra (fitenim-paritra). Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra iray tapitrisa. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny fiteny anglisy, ny fiteny frantsay, ny fiteny espaniôla, ny fiteny pôrtogey, sns), maro dia maro ny fiteny afrikana izay voasokajy ho fianakaviam-piteny dimy: ny fiteny afrô-aziatika (na hamitô-semitika), ny fiteny nilô-sahariana, ny fiteny nizerô-kôngôley, ny fiteny kôizana ary ny fiteny aostrôneziana.

Ny fiteny hamitô-semitika

Ny fiteny hamitô-semitika (afrô-aziatika) tenenina aty Afrika dia fianakaviam-piteny ampiasaina indrindra ao Afrika Avaratra, ao amin' ny Tandrok' i Afrika, ao amin' ny faritr' i Sahara ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i Sahel.

Ny fiteny nilô-sahariana

Ny fiteny nilô-sahariana dia fianakaviam-piteny ao Afrika atsimon' i Sahara, ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i Nobia. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny ony Niger ao Afrika Andrefana hatrany Etiôpia, mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano Nily ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i Oganda sy Kenia. Tenenina ao avaratr' i Tsady sy Sodàna ary ao avaratry ny Repoblikan' i Kôngô koa ireo fiteny ireo.

Ny fiteny nizerô-kôngôley

Ny fiteny nizerô-kôngôley na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Isan' ny fiteny nizerô-kôngôley, ohatra, ny fiteny iôroba sy ny fiteny igbo sy ny fiteny oôlôfo ary ny fiteny soahily.

Ny fiteny kôisàna

Ny fiteny kôisàna dia vondrom-piteny tenenin' ny vahoaka kôikôy (na hôihôy) sy ny vahoaka sàna ao amin' ny faritra atsimo ao Afrika, indrindra ao Bôtsoana, ao Namibia, ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao Afrika Atsimo, ary ao amin' ny tapany atsimon' i Angôla. Tsy fianakaviam-piteny tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa fiteny manirery. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny fiteny kôikôy (na fiteny hôihôy), fitenin' ny foko nama, izay isan' ireo foko lehibe ao Namibia.

Ny fiteny aostrôneziana

Ny fiteny aostrôneziana dia tenenina, indrindra eto Madagasikara (ny fiteny malagasy izay miseho amin' ny fitenim-paritra maro), any Maiôty (ny fiteny kibosy), ary ao La Réunon sy ao Kômôro.

Ny fitenin' ny mpanjana-tany

Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny fiteny eorôpeana izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny fiteny frantsay sy ny fiteny anglisy. Re ao koa ny ny fiteny pôrtogey, ny fiteny alemàna, ny fiteny espaniôla ary ny fiteny italiana. Nahaforona fiteny vaovao ny mpiavy eorôpeana tao Afrika Atsimo, dia ny fiteny afrikansa.

Ny fiteny arabo koa dia azo heverina ho fitenin' ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar (Afrika Atsinanana) izay nampidiran' ny Empira Ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny fivavahana silamo.

Fivavahana

Fitsinjarana isam-pirenena ny fivavahana be mpanaraka indrindra aty Afrika, tamin' ny taona 2000.

Maro isan-karazany ny fivavahana aty Afrika, ka ny be mpanaraka indrindra dia ny fivavahan-drazana afrikana, ny fivavahana kristiana ary ny fiavavahana silamo. Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-21 dia ny kristianisma sy ny fivavahana silamo no fivavahana lehibe indrindra aty Afrika. Ny mpanaraka ny fivavahan-drazana dia 12 %n' ny mponina aty Afrika, 45 % kosa ny Kristiana ary 40 % ny Mozilmàna.

Ny fivavahan-drazana afrikana

Ny fivavahan-drazana afrikana dia mahalana no manjaka ao amin' ny firenena iray nefa hita manerana an' i Afrika atsimon' i Saharà, ka miara-misy amin' ny kristianisma sy ny fivavahana silamo sady matetika miteraka fifangaroam-pivavahana (sinkretisma). Ny finoana ny fisian' ny fiainana aorian' ny fahafatesana sy ny fisian' ny tontolon' ny fanahy ary ny fivavahana amin' ny razana dia anisan' ny singa fototra mamaritra ny fivavahan-drazana afrikana.

Ankehitriny, ny mpanaraka ny fivavahan-drazana afrikana dia hita amin' ny firenena miisa 43 aty Afrika, ka tombanana eo anelanelan' ny 100 000 000 sy 200 000 000 ny mpino ao aminy, ka 70 %n' ny mpanaraka ny fivavahan-drazana maneran-tany izany, ary 12 %n' ny mponina aty Afrika.

Ny kristianisma

Tafaorina aty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny fivavahana kristiana, indrindra tao Afrika Avaratra nofehezin' ny Rômana, ka tsy namela toerana ho an' ny silamo izany raha tsy tamin' ny taonjato faha-7.

Tamin' ny taona 1910 dia ny 1 %n' ny Kristiana no hita taty Afrika, tamin' ny taona 2010 dia nahatratra ny 23 % izany. Vitsy anisa ny Kristiana any Afrika Avaratra ha fivavahan' ny maro anisa kosa izy aty Afrika atsimon' i Saharà (63 %, raha 30 % ny Mozilmana). Ny isan' ny Kristiana aty Afrika no mahery mitombo indrindra maneran-tany tamin' ity taonjato faha-21 ity, vokatry ny fielezan' ny kristianisma evanjelika sy ny fiangonana teratany afrikana, izay 36 %n' ny mponina aty Afrika atsimon' i Saharà, ka Katôlika ny 21 % amin' izany.

Ny fivavahana silamo

Ny silamo dia niorina tamin' ny morontsiraka atsinanan' i Afrika sy tao amin' ny tapany avaratr' ity kôntinenta ity, ary tamin' ny morony avaratry ny faritra atsimon' i Saharà. Manjaka manerana an' i Afrika Avaratra ny fivavahana silamo, ary saika manjaka tokana ao Afrika Andrefana (izay ahitana koa ny animisma), ary ampahany ao Afrika Afovoany (any Tsady) ary ahitana Mozilmàna vitsy ny aty Afrika tapany Atsimo.

Ny 45 %n' ny vahoaka afrikana dia Mozilmana, izany hoe 1/3n' ny Mozilmana maneran-tany. Any Afrika Avaratra no ahitana ny 98 %n' ny Mozilmana, fa manodidina ny 30 % izany aty Afrika atsimon' i Saharà. Ny ankamaroan' ny Mozilmana aty Afrika dia Sonita. Ao Tanzania sy ao Nizerià no ahitana Siita vitsy anisa.

Fivavahana hafa

Ahitana mpanaraka ny jodaisma vitsy anisa ny ao Afrika Atsimo, izay ahitana Jiosy miisa 70 000 any ho any, ka Askenazy avy any Eorôpa ny ankamaroany. Ny vahoaka sasany toy ny Lemba ao Afrika Atsimo, ny Abaiodaia any Oganda sy ny Jiosy Igbô ao Nizerià dia mitaky ny hiheverana azy ireo ho isan' ny jodaisma. Ny Beta Israely, izay efa nisy tao Etiôpia tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka Sôlômôna sy ny mpanjakavavin' i Saba, dia betsaka nifindra monina any Israely tamin' ny taona 1984 sy tamin' ny taona 1991.

Jereo koa

Momba an' i Afrika

• Jeôgrafian' i Afrika
• Fiteny aty Afrika
• Fivavahana aty Afrika
• Fivavahan-drazana afrikana
• Kristianisma aty Afrika
• Silamo aty Afrika

• Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina
• Vahoakan' i Afrika
• Toekaren' i Afrika
• Tontolo iainana aty Afrika
• Tantaran' i Afrika

Kôntinenta sy faritra hafa

• Afrika - Amerika - Azia - Eorôpa - Ôseania - Antarktika

• Eorazia - Amerika Avaratra - Amerika Atsimo

Literatiora

Boky amin' ny teny anglisy

• Asante, Molefi (2007). The History of Africa. USA: Routledge. ISBN 0-415-77139-0.
• Clark, J. Desmond (1970). The Prehistory of Africa. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2.
• Crowder, Michael (1978). The Story of Nigeria. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9.
• Davidson, Basil (1966). The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817.
• Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). Understanding Contemporary Africa. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3.
• Khapoya, Vincent B. (1998). The African experience: an introduction. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3.
• Moore, Clark D., sy Ann Dunbar (1968). Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands. New York: Praeger Publishers.
• Naipaul, V. S.. The Masque of Africa: Glimpses of African Belief. Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0

Boky amin' ny teny frantsay

• Guy Ankerl, Urbanisation rapide en Afrique Tropicale, Berger-Levrault, Paris-Abidjan, 1987, (ISBN 978-2-7013-0673-5)
• Georges Balandier, Sociologie actuelle de l'Afrique noire. Dynamique des changements sociaux en Afrique centrale, PUF, Paris, 1984 (1re éd. 1955)
• Frédérique Briard, Tiken Jah Fakoly - L'Afrique ne pleure plus, elle parle., Les arènes, 2008
• Sylvie Brunel :
  • Asie, Afrique : grenier vides, greniers pleins, Economica, « Économie agricole », 1986
  • L'Afrique. Un continent en réserve de développement, Bréal, 2004, (ISBN 978-2-84291-866-8)
  • L'Afrique dans la mondialisation, La documentation photographique, no 8048, La documentation française, 2005
• Mongo Beti, Main basse sur le Cameroun. Autopsie d'une décolonisation, La Découverte, 2003 (1re éd. 1972)
• Catherine Coquery-Vidrovitch, Les Africaines : histoire des femmes d'Afrique noire du XIXe au XXe siècle, Desjonquères, 1994
• Cheikh Anta Diop :
  • Nations nègres et culture, Présence Africaine, 1954
  • L'unité culturelle de l'Afrique noire, Présence Africaine, 1960
  • L'Afrique noire précoloniale, Présence Africaine, 1960
  • Civilisation ou Barbarie, Présence Africaine, 1981
• Joseph Ki-Zerbo, Histoire de l'Afrique noire, Hatier, 1978
• Camara Laye, L'enfant noir, 1953
• Tidiane N'Diaye :
  • Mémoire D'Errance. Ed A3 Paris 1998, 206 p. (ISBN 978-2-84436-000-7)
  • La longue marche des peuples noirs. Publibook Paris 2001, 293 p. (ISBN 978-2-7483-0021-5)
  • L'Eclipse des Dieux. Ed du Rocher Paris 2006,317 p. (ISBN 978-2268056418)
  • Le Génocide Voilé. Ed Gallimard Paris 2008, 253 p. (ISBN 978-2070119585)
• Jacques Nougier, Carnet d'afriques, L'Harmattan, 2006, 160 pages, (ISBN 2-296-01569-7)
• Théophile Obenga, Les Bantu, langues, peuples, civilisations, Présence Africaine, 1985
• François-Xavier Verschave :
  • Françafrique : Le plus long scandale de la République, Stock, 1998
  • Négrophobie, les arènes, 2005
• René Dumont :
  • L'Afrique noire est mal partie, 1962
  • Pour l'Afrique, j'accuse, 1986

Rohy ivelany

• Africa eo amin' ny DMOZ Archived Janoary 6, 2015 at the Wayback Machine