Historische zetelverdeling Tweede Kamer

Historische zetelverdeling Tweede Kamer geeft een historisch overzicht van de ontwikkeling van de samenstelling van de Tweede Kamer der Staten-Generaal in Nederland.^[1]

Voorlopers

In 1798 werd vastgesteld dat elk jaar een derde van de Leden van het Vertegenwoordigend Lichaam (dat beschouwd kan worden als een voorloper van de Tweede Kamer) aftrad en werd vervangen door een gelijk aantal nieuwe leden. De grootte van het Vertegenwoordigend Lichaam hing af van het aantal inwoners: voor elke 20.000 inwoners was er één vertegenwoordiger.

De zittingsperiode bleef in 1801, na de instelling van een Wetgevend Lichaam, hetzelfde. De grootte werd vastgesteld op 35. In 1806 werd besloten dat elk jaar een vijfde deel van het Wetgevend Lichaam werd vervangen, en de grootte werd verminderd tot 19, waarbij werd vastgesteld hoeveel leden elk departement had.

Van 1810 tot 1813 vormden de Nederlanden een integraal onderdeel van het Franse Keizerrijk, met een verdeling in departementen die hun vertegenwoordigers kozen in de Nationale Vergadering en de Senaat.^[2]

1814-1815

De Staten-Generaal, met de tot op heden van kracht zijnde splitsing in een Eerste Kamer en een Tweede Kamer, vormt sinds 1814 het Nederlandse parlement. De grootte werd vastgesteld op 55 leden, waarvan elk jaar een derde deel aftredend was.

1815-1848

Na de instelling in 1815 van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden werd bij de Grondwet van 1815 een tweekamerstelsel ingevoerd; sindsdien bestaat de Staten-Generaal uit een Eerste Kamer en een Tweede Kamer. Het aantal leden van de Tweede Kamer werd vastgesteld op 110. De zittingsduur van de leden werd vastgesteld op drie jaar; elk jaar was een derde van het aantal leden aftredend.^[3][4]

De 110 leden werden benoemd door de Staten der Provinciën; elke provincie had een vast aantal leden. De zetelverdeling per provincie was als volgt: Antwerpen 5, Drenthe 1, Friesland 5, Gelderland 6, Groningen 4, Henegouwen 8, Holland 22, Limburg 4, Luik 6, Luxemburg 4, Namen 2, Noord-Brabant 7, Oost-Vlaanderen 10, Overijssel 4, Utrecht 3, West-Vlaanderen 8, Zeeland 3 en Zuid-Brabant 8.

In 1830 scheidden de zuidelijke provincies (Antwerpen, Henegouwen, Limburg, Luxemburg, Luik, Namen, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en Zuid-Brabant) zich af als België.^[5] Deze provincies (inclusief het in Nederland gebleven deel van Limburg) waren daardoor niet meer vertegenwoordigd in de Tweede Kamer zodat er in de praktijk 55 leden waren.

In 1840 werd de Grondwet aangepast nadat de scheiding tussen Nederland en België definitief was geworden. Er kwamen drie zetels voor de nieuwe provincie Limburg (het oostelijke deel van de eerdere provincie), zodat het aantal leden werd vastgesteld op 58.^[6][7] Tevens werd de provincie Holland gesplitst in Noord-Holland en Zuid-Holland; Noord-Holland kreeg 10 zetels in de Tweede Kamer en Zuid-Holland 12.

1848-1888

In 1848 werd de Grondwet gewijzigd.^[7] De leden van de Tweede Kamer werden nu rechtstreeks gekozen door de kiesgerechtigde bevolking. Tevens werden kiesdistricten ingesteld; een Kieswet, die in 1850 in werking trad, regelde voortaan de details.

In afwachting van deze Kieswet bevatte de Grondwet een voorlopig kiesreglement, zodat de eerste directe verkiezingen al in november 1848 konden plaatsvinden.

In 1848 werd Nederland verdeeld in 68 enkelvoudige kiesdistricten.^[8] In de Kieswet van 1850^[9] werd deze indeling herzien; het meervoudige kiesdistrict werd de norm. De meeste districten vaardigden twee Kamerleden af. Elk lid had vier jaar zitting, en elke twee jaar was de helft van het aantal leden aftredend; voor de vrijgevallen zetels werden dan periodieke verkiezingen gehouden.^[4] Het aantal leden werd vastgesteld op 1 per 45.000 inwoners.^[3] Daarom moesten indeling en aantal van de kiesdistricten door de bevolkingsgroei regelmatig bijgesteld worden.^[6] Het aantal districten en het aantal Kamerleden ontwikkelde zich als volgt:

periode	Kamerleden per district							totaal aantal districten	aantal Kamerleden
	1	2	3	4	5	6	7
1848-1850	68							68	68
1850-1858[10]	11	26			1			38	68
[10]1859-1864	9	27	1			1		38	72
1864-1869	8	29	1			1		39	75
1869-1878	8	30	2			1		41	80
1878-1888	8	32	1	1			1	43	86

Algemene verkiezingen wegens tussentijdse ontbinding van de Tweede Kamer (waarbij in alle kiesdistricten verkiezingen gehouden werden) vonden in deze periode plaats in 1848, 1850, 1853, 1866, 1868, 1884, 1886 en 1887.

Tussentijdse verkiezingen wegens uitbreiding van het aantal afgevaardigde Kamerleden vonden (in de daarbij betrokken kiesdistricten) plaats in 1859, 1864, 1869 en 1878. Een wijziging van de gemeentelijke indeling van een kiesdistrict resulteerde niet in een tussentijdse verkiezing; zij werd effectief bij de eerstvolgende periodieke verkiezing na deze herindeling.

In het laatste kwart van de negentiende eeuw kwam langzamerhand de vorming van politieke partijen op gang.

Groepering[11]	1848	1850	1852	1853	1854	1856	1858	1860	1862	1864	1866 (I)	1866 (II)	1868
thorbeckianen	20	22	26	14	18	21	24	25	23	23	23	17	19
liberalen	19	18	17	9	10	8	8	15	19	22	21	21	20
conservatief-liberalen	9	7	7	4	3	4	4	3	4	4	3	3	3
gematigde liberalen	8	4	3	2	2	1	1		1	1	1	1
conservatief-katholieken	5	5	3	3	4	4	4	4	3	2	2	5	8
conservatieven	5	8	9	26	24	22	19	18	15	17	18	20	19
antirevolutionairen	1	3	3	7	4	5	5	4	4	3	3	4	3
separatisten	1
conservatief-protestanten		1		3	3	3	3	3	3	3	4	4	3
Totaal	68	68	68	68	68	68	68	72	72	75	75	75	75

Partij/groepering[11]	1869	1871	1873	1875	1877	1879	1881	1883	1884	1886	1887
liberalen/Liberale Unie[12]	27	31	[13]41	42	48	39	36	30	35	47	47
thorbeckianen	19	15
kappeynianen						[14]12	12	14	7
conservatieven	16	14	13	10	6	5	5	4	3	1
bahlmannianen[15]	9	12	15	14	14	15	14	13	12	13	12
antirevolutionairen	4	3	6	11	9	12
Anti-Revolutionaire Partij[16]							15	19	23	19	20
conservatief-protestanten	3	3	4
conservatief-liberalen	2	2	1	2	2	1	1	1
schaepmannianen[17]				1	1	2	3	5	6	6	7
Totaal	80	80	80	80	80	86	86	86	86	86	86

1888-1918

In 1887 werd de Grondwet gewijzigd; vanaf 1888 werden alle leden tegelijkertijd gekozen en had elk lid vier jaar zitting.^[4] De leden werden nog steeds gekozen in kiesdistricten, en het aantal leden werd gefixeerd op 100; de relatie met het aantal inwoners c.q. kiesgerechtigden werd derhalve losgelaten.^[3] Alle kiesdistricten behalve die in de grote steden vaardigden één Kamerlid af. De meervoudige kiesdistricten die resteerden (Amsterdam met negen afgevaardigden, Rotterdam met vijf, Den Haag met drie, Utrecht en Groningen met elk twee) werden in 1897 na een herziening van de Kieswet opgeheven en omgezet in enkelvoudige kiesdistricten.

periode	Kamerleden per district					totaal aantal districten	aantal Kamerleden
	1	2	3	5	9
1888-1897	79	2	1	1	1	84	100
1897-1918	100					100	100

Partij/groepering[11]	1888	1891	1894	1897	1901	1905	1909	1913	1917
Liberale Unie	45	53	4	13	18	24	20	21	21
vrije liberalen			19	10	8	10
Bond van Vrije Liberalen							4	10	10
conservatief-liberalen			2	2
vooruitstrevende liberalen		1	32
vrijzinnig-democratische Kamerclub				23
Radicale Bond			2	3
VDB					9	11	9	7	8
ARP	27	20	7	15	22	15	23	11	11
onafhankelijk a.r.			1	1	1
Vrij AR			7	5	7
CH Kiezersbond				1	1
CHP						7
Friese Bond					1	1
CHU							12	9	9
onafhankelijk c.h.								1	1
bahlmannianen	18	20	20
schaepmannianen	8	5	5
katholieken				22	25
AB						25	25	25	25
conservatieven	1
SDB	1
SDAP				2	6	6	7	16	15
radicaal-liberalen		1	1	1
vrije socialist				1	1	1
groep-Staalman				1	1
Totaal	100	100	100	100	100	100	100	100	100

Opmerking

• In 1908 vond er een kabinetswisseling plaats zonder tussentijdse verkiezingen. Het toen geformeerde kabinet-Heemskerk bleef aan na de verkiezingen in 1909.
• Algemene verkiezingen wegens tussentijdse ontbinding van de Tweede Kamer vonden in deze periode plaats in 1888, 1894 en 1917.

1918-1956

In de Grondwet van 1917 werd het meerderheidsstelsel met enkelvoudige kiesdistricten gewijzigd in kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging met een nationaal kiesdistrict. Dit was voor het eerst effectief bij de verkiezingen in 1918.^[3] Hoewel het kiessysteem nog steeds uitging van individueel gekozen leden, werd vanaf 1918 effectief het overgrote deel van de Tweede Kamerleden gekozen via de lijst van een politieke partij.

Partij	1918	1922	1925	1929	1933	1937	1946	1948	1952	1956
AB/RKSP	30	32	30	30	28	31
KVP							32	32	30	33
SDAP	22	20	24	24	22	23
VDB	5	5	7	7	6	6
PvdA							29	27	30	34
ARP	13	16	13	12	14	17	13	13	12	10
CHU	7	11	11	11	10	8	8	9	9	8
Liberale Unie	6
Vrije Liberalen	4
Economische Bond	3
Vrijheidsbond/LSP		10	9	8	7	4
PvdV							6
VVD								8	9	9
SDP/CPH/CPN	2	2	1	2[18]	4	3	10	8	6	4
CDP	1
SP	1
Plattelandersbond	1	2	1	1	1
SGP		1	2	3	3	2	2	2	2	2
HGSP			1	1	1
RKVP/KDP			1		1
CDU					1	2
RSP					1
NSB						4
Lijst Welter / KNP								1	2
overig/onafh.	5	1		1	1
Totaal	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100

Opmerking

• Algemene verkiezingen wegens tussentijdse ontbinding van de Tweede Kamer vonden in deze periode plaats in 1918, 1933, 1946 en 1948.

1956-1998

In 1956 werd het totaal aantal zetels uitgebreid van 100 naar 150.^[3]

Partij	1956	1959	1963	1965	1967	1971	1972	1977	1981	1982	1986	1989	1994	1998
PvdA	50	48	43	43	37	39	43	53	44	47	52	49	37	45
KVP	49	49	50	50	42	35	27
ARP	15	14	13	13	15	13	14
CHU	13	12	13	13	12	10	7
CDA								49	48	45	54	54	34	29
VVD	13	19	16	16	17	16	22	28	26	36	27	22	31	38
CPN	7	3	4	4	5	6	7	2	3	3
SGP	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	2	3
PSP		2	4	4	4	2	2	1	3	3	1
Boerenpartij			3	3	7	1	3	1
GPV			1	1	1	2	2	1	1	1	1	2	2	2
D’66					7	11	6	8	17	6	9	12	24	14
DS '70						8	6	1
PPR						2	7	3	3	2	2
NMP						2
RKPN							1
RPF									2	2	1	1	3	3
EVP										1
CP										1
GroenLinks												6	5	11
CD												1	3
AOV													6
SP													2	5
Unie 55+													1
Totaal	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150

Opmerking

• In 1965 vond er een kabinetswisseling plaats zonder tussentijdse verkiezingen.

Algemene verkiezingen wegens tussentijdse ontbinding van de Tweede Kamer vonden in deze periode plaats in 1959, 1967, 1972, 1982 en 1989.

2002-heden

Partij	2002	2003	2006	2010	2012	2017	2021	2023
PVV			9	24	15	20	17	37
GL-PvdA								25
VVD	24	28	22	31	41	33	34	24
NSC								20
D66	7	6	3	10	12	19	24	9
BBB							1	7
CDA	43	44	41	21	13	19	15	5
SP	9	9	25	15	15	14	9	5
FVD						2	8	3
PvdD			2	2	2	5	6	3
SGP	2	2	2	2	3	3	3	3
ChristenUnie	4	3	6	5	5	5	5	3
DENK						3	3	3
Volt							3	2
JA21							3	1
PvdA	23	42	33	30	38	9	9
GroenLinks	10	8	7	10	4	14	8
50Plus					2	4	1
BIJ1							1
LPF	26	8
LN	2
Totaal	150	150	150	150	150	150	150	150

Opmerking

• Grijs: regeringspartij
• Half grijs: gedoogpartij
• Algemene verkiezingen wegens tussentijdse ontbinding van de Tweede Kamer vonden in deze periode plaats in 2003, 2006, 2010, 2012 en 2023.

Grafiek historische zetelverdeling (1946 - heden)

■ PvdA ■ D66 ■ DS'70 ■ U55+ ■ AOV ■ RKPN ■ SGP ■ KNP ( ■ PvdV = ■ VVD ) ■ NMP ■ BP ■ CP ■ CD
( ■ CPN + ■ PSP + ■ PPR + ■ EVP = ■ GL ) ( ■ ARP + ■ KVP + ■ CHU = ■ CDA ) ( ■ RPF + ■ GPV = ■ CU )
1946	10 29 13 32 8 2 6
1948	8 27 13 32 9 2 I 8
1952	6 30 12 30 9 2 2 9
1956	4/7 34/50 10/15 33/49 8/13 2/3 9/13
1959	3 2 48 14 49 12 3 19
1963	4 4 43 13 50 13 I 3 16 3
1967	5 4 37 7 15 42 12 I 3 17 7
1971	6 2 2 39 11 8 13 35 10 2 3 16 2 I
1972	7 2 7 43 6 6 14 27 7 2 I 3 22 3
1977	3 I 2 53 8 I 49 I 3 28 I
1981	3 3 3 44 17 48 2 I 3 26
1982	3 3 2 I 47 6 45 2 I 3 36 I
1986	I 2 52 9 54 I I 3 27
1989	6 49 12 54 I 2 3 22 I
1994	2 5 37 24 I 34 6 3 2 2 31 3
1998	5 11 45 14 29 3 2 3 38
2002	9 10 23 7 43 4 2 24 2 26
2003	9 8 42 6 44 3 2 28 8
2006	2 25 7 33 3 6 41 2 22 9
2010	2 15 10 30 10 5 21 2 31 24
2012	2 15 4 38 12 5 2 13 3 41 15
2017	5 14 3 14 9 19 5 4 19 3 33 20 2
2021	I 6 9 3 8 9 3 24 5 I 15 I 3 34 3 17 8
2023	3 5 3 25 2 9 3 20 5 7 3 24 I 37 3
■ BIJ1 ■ PvdD ■ SP ■ DENK ■ Volt ■ NSC ■ 50+ ■ BBB ■ JA21 ■ LN ■ LPF ■ PVV ■ FVD

Opmerking

• In 1956 werd het totaal aantal zetels uitgebreid van 100 naar 150.^[3]
• Een lijn boven de zetelverdeling is een electorale allianties (zoals Keerpunt 1972).
• Een lijn onder de zetelverdeling is een regeringspartij waarbij gedoogpartijen met een stippellijn zijn aangegeven (zoals PVV in 2010).

Zie ook

• Huidige samenstelling Tweede Kamer
• Historische zetelverdeling Eerste Kamer
• Lijst van afsplitsingen van Tweede Kamerfracties

Bronnen

• Ron de Jong (1999). Van standspolitiek naar partijloyaliteit. Verkiezingen voor de Tweede Kamer 1848-1887. Verloren, Hilversum. ISBN 90-6550-069-3.
• Ron de Jong, Henk van der Kolk, Gerrit Voerman (2011). Verkiezingen op de kaart 1848-2010. Matrijs, Utrecht. ISBN 978 90 5345 437 4.
• Historisch overzicht registratie en deelname partijen aan Tweede Kamerverkiezing 1994-2021 op www.kiesraad.nl