Turc
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Lo turc[1] es una lenga parlaa en Turquia, dins lo nòrd de Chipre e dins quauquas regions dels Balcans o del Pròche Orient (Bulgaria, Grècia, Siria, Iraq, etc.). Existís pereu una importanta diaspòra turcofòna en Euròpa Occidentala e als Estats Units. Lo nombre de locutors es estimat a 120 milions que 80 milions vívon en Turquia.
Lo turc fa partia de las lengas turquicas, un ensemble de lengas eissias del prototurc. Durant l'Edat Mejana, las migracions turcas a partir de l'Asia Centrala menèron plusors tribús en Anatolia. Après lo periòde de dominacion seljoquida, los Turcs Otomans prenguèron lo contraròtle de la region e fondèron un emperi poderós. Pasmens, en 1918, aquel emperi s'afondrèc e lo movement nacionalista menat per Mustafa Kemal Atatürk metèc en plaça una republica turca calcaa sus lo modele occidentau. Impausèc alora una reforma lingüistica marcaa per l'abandon del turc otoman, son remplaçament per lo turc parlat per la populacion generala, l'adopcion de l'alfabet latin e una modernizacion del vocabulari. Aquela politica es a l'origina del turc actuau.
Lenga oficiala de Turquia, aquela lenga es un parlar fòrça aglutinant d'estructura SOV somes a de reglas d'armonia vocalica. La gramatica es relativament regulara. Un sistema d'afixes, mai que mai que prefixes, i ten un ròtle important car permet de declinar los mots e de'n modificar lo sens per crear de mots noveus. L'Institut de la Lenga Turca es l'institucion oficiala que regís aquela gramatica.
Remove ads
Difusion geografica e usatge de la lenga
Difusion geografica
Lo turc es la lenga prumiera en Anatolia (levat lo sud-est curd) e dins lo nòrd de Chipre. Es parlat per de minoritats mai o mens importantas dins lo Curdistan turc, dins lo sud de Chipre e dins de regions isolaas del Balcans o del Curdistan iraquian. De diaspòras turcas importantas existisson egalament dins plusors païs europeus (Alemanha, França, Païs Bas, Àustria, Belgica, Soïssa, Reiaume Unit). Lo nombre de locutors es estimat a 120 milions dins lo monde. La màger part, environ 80 milions, vivon en Turquia.
Existís un turc estandardizat, basat sus las normas fonologicas e gramaticalas d'Istambol[2], e de dialectes. Lo pus important es lo dialecte anatolian occidentau que predomina dins las regions occidentalas e centralas d'Anatolia onte se tròban la màger part de la populacion turca. Los autres dialectes majors son los parlars del nòrd-est d'Anatolia (parlat dins la region de Trabzon) e de l'est d'Anatolia. Los autres dialectes son pus minoritaris car son parlats per de minoritats exterioras a l'estat turc (nòrd de Chipre, Balcans, nòrd d'Iraq, etc.).
Usatges de la lenga
Lo turc es una lenga importanta dins lo nòrd-est del bacin mediterraneu. En Turquia, a l'estatut de lenga oficiala e èra la lenga mairala de 85 % de la populacion en 2006. Es pereu oficiau al sen de la Republica de Chipre[3], mai i es unicament parlat per una minoritat (0,2 %) e de la republica turca del nòrd de Chipre – un estat unicament reconeissut per Turquia – ont es parlat per 99 % dels abitants. Dins los Balcans, a l'estatut minoritària en Bulgaria (600 000 locutors), en Grècia (40 000 locutors en 2014) e en Romania (25 000 locutors en 2014). En Asia Centrala, es reconeissut per Cazacstan (90 000 locutors).
Al niveu internacionau, lo turc es lenga oficiala de plusors organizacions regionalas ligaas a la promocion de las culturas turcas coma lo Conseu Turquic o l'Organizacion Internacionala per la Cultura Turca.
Organs de regulacion
Lo turc es regit per l'Institut de la Lenga Turca (Türk Dil Kurumu), una institucion publica creaa en 1932 per Atatürk. Es charjaa per l'Estat turc de menar de recherchas sus la lenga turca, de produrre un diccionari e d'emetre de recomandacions sus l'usatge e l'evolucion de la lenga.
Remove ads
Istòria
Las lengas turquicas
Articles detalhats: Prototurc e Lengas turquicas.
Las lengas turquicas son un ensemble de lengas que forman una familha d'una trentena de lengas parlaas dins una region anant dels Balcans a l'oèst de China e de Chipre au nòrd-est de Siberia. Lo nombre totau de locutors d'aquelas lengas es estimat entre 200 e 250 milions. Lor origina es pas clarament identificaa. Los Turcs semblan eissits d'un pòple sedentari establit dins la vau del flume Liao[4][5]. Obligat de quitar la region en causa de chambiaments climatics, migrèc en Asia Centrala ont adoptèron un mòde de vita nomada. Lo prototurc es ansin probable apareissut entre Tova e Mongolia a la fin del millenari II avC[6]. Aquela lenga se fragmentèc en parlars diferents durant lo millenari seguent[6].
Los textes pus ancians escrichs dins una lenga turquica son las inscripcions d'Orkhon, un ensemble de peiras levaas commemorativas erigias entre los segles VII e X al sud del lac Baikal[7][8]. En parallele, a partir dau sègle VI, los pòples turcofòns comencèron de migrar en Asia Centrala e l'airau de las lengas turquicas se desvolopèc pauc a cha pauc per curbir una larja zòna anent de la Mediterranea Orientala al nòrd-est de Siberia. En particular, a la fin del segle XI, los Turcs Seldjoquidas introduguèron lo turc oghoz en Anatolia après lor conquista de la region.
Lo periòde otoman
Article detalhat: Turc otoman.
Afeblit per las invasions mongòlas, lo sultanat anatolian dels Seldjoquidas dispareissèc en 1308. I foguèc rapidament remplaçat per lo Sultanat Otoman, fondat en 1299, coma potença principala. Aquò durbèc un periòde marcat per la coabitacion de dos parlars diferents. Lo prumier èra lo turc otoman que prenguèc pauc a cha pauc la plaça de lenga administrariva laissaa per la disparicion del parlar seldjoquida. Escrich amb un alfabet derivat de l'arabi, èra una mescla de turc, de persan e d'arabi unicament parlaa per l'eleit. En 1876, la constitucion de l'Emperi li donèc formalament l'estatut de lenga oficiala[9]. Lo segond parlar èra lo kaba Türkçe (« turc rugós » en occitan), la lenga jornadiera de la populacion generala. Demorèc inicialament pròche de las autras lengas turcas, mas foguèc pauc a cha pauc influenciat per lo grèc, en particular dins las regions d'Esmirna e de Trebizonda.
Las reformas d'Atatürk
.jpg)
Article detalhat: Mustafa Kemal Atatürk.
Durant lo segle XIX, l'Emperi Otoman assajèc de se reformar segon lo modèle occidentau per enraiar son declin. De pensaires coma Mirza Malkom Khan (1833-1908) o Mirza Fatali Akhundov (1812-1878) prepausèron alora de chambiar l'alfabet utilizat per transcriure lo turc. Apèrs l'afondrament de l'Emperi, lo movement nacionalista tornèc prendre l'idea dins lo quadre de la construccion d'un Estat-nacion turc moderne. Aquò menèc a doas evolucions a l'origina del turc moderne.
La prumiera foguèc lo remplaçament de l'alfabet otoman, fòrça complexe, per l'alfabet latin. Aquò permetèc de simplificar l'escritura e d'alfabetizar rapidament lo païs. La segonda foguèc l'abandon del turc otoman coma lenga oficiau al profiech de la lenga jornadiera de la populacion[10]. Aquela decision s'acompanhèc d'una « purificacion » del vocabulari destinaa a remplaçar los emprunts a l'arabi e al persan per de mots d'origina turca. A l'iniciativa de Mustafa Kemal Atatürk, aquelas reformas foguèron rapidament menaas entre 1928 e 1932 amb l'adopcion de l'alfabet noveu per lo Parlament, l'enebiment de l'alfabet arabi e la creacion de l'Institut de la Lenga Turca.
En causa de sa complexitat e de son nombre de locutors reduch, lo turc otoman dispareissèc. Es desenant mestrejat per quauques universitaris e apassionats.
Remove ads
Escritura e prononciacion
L'alfabet turc moderne
Article detalhat: Alfabet turc.
L'alfabet turc es un alfabet latin de 29 letras. 22 son de letras classicas, partejaas amb los autres alfabets latins, e 7 son de letras modificaas per transcriure de sonoritats especificas. Aqueu besonh d'una transcripcion precisa foguèc un important argument en favor de l'abandon de l'alfabet arabi tradicionau que permetiá pas de representar una partia de la prononciacion[11].
L'alfabet turc a 21 consonantas e 8 vocalas. Los diacritics i tenon un ròtle important car son utilizats per modificar la prononciacion d'una letra d'un biais significatiu. Per exemple, las minusculas ⟨i⟩ e ⟨ı⟩ son doas letras diferentas en turc.
La prononciacion
Article detalhat: Prononciacion del turc.
Franc de quauques cas, chasca letra de l'alfabet turc moderne se prononcia d'un bias unic. Lo yumuşak ge, < Ğ ğ >, es l'unica letra que se prononcia feblament e qu'alonja la letra que la precedís. Una autra particularitat grafica del turc es l'existéncia de doas letras I, ‹ İ i › e ‹ I ı ›, que se díson diferentament.
Las letras Q, W e X son unicament utilizaas dins de mots empruntats.
Gramatica
Lo turc es una lenga SOV basaa sus un sistema de declinasons e d'afixes. Los afixes i tènon un ròtle centrau car permèton de precisar la foncion gramaticala d'un mot[12], de modificar son sens prumier per crear un mot noveu e d'indicar las relacions entre los diferents termes d'una frasa. Un meteis mot pòt ansin comolar plusors afixes e lo turc a un caracter aglutinant fòrça marcat.
Los noms
Lo genre
Lo turc a pas de genre gramaticau e lo sexe d'un individú a ges d'efiech sus la forma dels mots. Pasmens, existís un sistema per precisar lo genre dels noms dels objectes animats :
- lo genre femenin pòt estre precisat per l'ajust del mot kız (« filha ») o kadın (« femna »). Exemple : kadın kahraman (« eroïna »), kahraman (« eròi »).
- los emprunts al francés o a l'arabi an generalament de formas femeninas separaas. Exemple : aktris (« actritz »).
- lo sufixe serbocroat -ica permet de precisar lo sens de kraliçe (reina), d’imparatoriçe (« imperairitz ») e de çariçe (« tsarina »).
- per la màger part dels animaus domestics, de formas separaas existisson. Exemple : boğa (« taure »), inek (« vacha »).
- per los autres animaus, es possible de precisar lo sexe amb l'ajust dels mots erkek (« mascle ») o dişi (« femela »). Exemple : dişi kedi (« chata »).
La definitud
La gramatica turca ofrís pas un contraste de definitud (lo/un) similar a aqueu de l'occitan e lo turc es sovent presentat coma una lenga sensa article. Ansin, per precisar la finitud, chau utilizar un sistema fòrça diferent de la lenga nòstra :
- l'emplec de l'accusatiu suggerís un objecte definit. Exemple : yumurtayı yemek (« manjar l'uòu »).
- l'usage de l'artice indefinit bir permet de precisar un objecte indefinit. Exemple : bir yumurta yemek (« manjar un uòu »).
- l'abséncia de marcatge suggerís una quantitat indefinia. Exemple : yumurta yemek (« manjar d'uòus »).
Las declinasons e l'armonia vocalica
Lo turc dispausa d'un sistema de declinasons articulat a l'entorn de sieis cas (nominatiu, accusatiu, genitiu, datiu, ablatiu e locatiu). De gramaticans accèptan pereu l'existéncia d'un instrumentau, mas aqueu cas existís pas dins lo parlar formau. Chasca declinason es normalament identificaa per una terminason especifica. Pasmens, lo turc dispausa egalament d'un sistema d'armonia vocalica. Es a dire qu'un mot se declina amb una vocala del meteis tipe que la darriera vocala del mot. Aqueu trach a una gròssa influéncia sus l'estructura de la frasa turca car las declinasons de tots los cas, franc del nominatiu, son dictaas per las reglas d'armonia.
Lo tableu aquí-sos presenta dos exemples de declinasons : köy (« vilatge ») que seguís la declinason normala e ağaç (« aubre ») que seguís l'armonia vocalica.
La possession
Lo turc utiliza ges de pronom per exprimir la possession, mas un ensemble d'afixes. Los noms « possedits » pòion pereu se declinar. Lo tableu aquí-sos presenta l'exemple de las diferentas formas del mot ev (« ostau ») al nominatiu singular.
Los adjectius
Los adjectius turcs son pas declinats e son plaçats avans lo nom que modifican. Pasmens, fòrça adjectius pòion egalament estre utilizats coma noms e, dins aqueu cas, seguísson lo sistema de declinasons. Exemple : güzel (« beu ») → güzeller (« belas personas »).
Los adjectius var (« existent ») e yok (« non-existent ») tènon un ròtle particular car permèton de formar de construccions similars a l'occitan « i a » o per exprimir la possession. L'estructura tipe es nom 1-GEN non 2-POSS var/yok que corresponde a l'occitan « nom 1 a / a pas nom 2 ». Exemple : imparatorun elbisesi var (« l'emperaire a de vestits »).
La conjugason
En turc, los verbes indican la persona. Pòion estre negatius, potenciau (« poder ») o impotenciaus (« poder pas »). La conjugason turca es egalament organizaa a l'entorn de temps (present, passat, futur, aorist), de mòdes (condicionau, imperatiu, inferenciau, necessitatiu e optatiu) e d'aspectes. La negacion es exprimia per l'infixe -me- posicionat immediatament après lo radicau.
Lo tableu aquí-sos presenta d'exemples de las possibilitats de la conjugason turca :
La conjugason es generalament regulara, mas i a d'excepcions (verbes irregulars e verbes defectius). La copula (lo verbe « estre » occitan) pòt egalament estre utilizaa per crear de formas compausaas.
L'òrdre dels mots
Lo turc es una lenga SOV. Dins las frasas simplas, l'òrdre normau es donc subjecte-objecte-verbe, çò qu'es diferent de l'occitan que fa partia de las lengas SVO. Dins las frasas complexas, la regla principala es que lo qualificant deu precedir lo qualificat. Lo definit deu pereu precedir l'indefinit[13].
Es possible d'alterar lo sens dels mots per renforçar l'importància d'un mot o d'una partia de la frasa. Dins aqueu cas, la regla considèra que lo mot plaçat avans un verbe es totjorn accentuat. Aqueu principi permet un òrdre OSV dins la frasa, en vista de renforçar l'importància donaa al subjecte.
Remove ads
Vocabulari
Origina del vocabulari
En 2005, l'edicion del Güncel Türkçe Sözlük, lo diccionari de referéncia de l'Institut de la Lenga Turca, conteniá 104 481 mots. 86 % èran d'origina turca e 14 % èran d'origina estrangiera. L'arabi (6 463 mots), lo francés (4 974 mots), lo persan (1 374 mots) son las tres lengas principalas d'emprunts lingüistics.
La sufixacion
Lo turc utiliza tanben sovent l'aglutinacion per formar de mots noveus a partir dels noms e dels radicaus. Los noms turcs vènon ansin larjament de l'apondon de sufixes derivats a un ensemble relativament febla de mots de basa.
Lo tableu aquí-sos mòstra un exemple de creacion de mots noveus a partir del radicau göz (« uelh ») :
Lo tableu aquí-sos presenta un autre exemple de derivacion, basat sus una racina verbala :
Los mots compausats
Lo caracter aglutinant del turc permet pereu d'assemblar dos mots per formar un mot noveu :
La prefixaxion
Los prefixes son pus rars que los sufixes en turc, mas son pas inexistents. En mai dels prefixes presents dins de mots d'origina estrangiera (psi-, dans psikoloji, psikopat...), tres mecanismes de prefixacion existisson per crear de mots noveus. Basats sus la repeticion o sus lo redoblament d'un mot, pertochan mai que mai los adjectius e los adverbes[14] :
- lo redoblament complet de l'adjectiu sensa alteracion de sa forma permet d'exprimir un biais de faire. Exemple : yavaş yürüyordum (« chaminavo lentament »), yavaş yavaş yürüyordum (« landavo »).
- lo redoblament amb anteposicion es relativament rar. Fa partia del parlar familhar. Es utilizat amb de substantius per exprimir un sens de « similaritat pauc clara » o de « movement aluenchat de la qualitat totala o de sens ». Consistís a anteposar un terme en ajustant una m. Exemple : kapı (« la pòrta »), kapı mapı (« la pòrta e los objectes similars »).
- lo redoblament parciau es similar al mecanisme precedent, mas es pus frequent. S'aplica unicament als adjectius. Exemple : beyaz (« blanc »), bembeyaz (« immaculat »).
Remove ads
Annexas
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads